CC BY
15
ТДУ 891.55.0921 ТКБ 83.3(0)9
НАКДУ БАРРАСИИ БАХРХР ПЕРОМУНИ РУЗГОРУ ОСОРИ МИРЗО ШУХИИ ХУЧАНДИ
Хайдарова Бисаноат Умаровна, унвонцуи кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд )
РАЗМЫШЛЕНИЯ О ЖИЗНИ И Хайдарова Бисаноат Умаровна, соискатель ДЕЯТЕЛЬНОСТИ МИРЗО ШУХИИ кафедры таджикской классической
ХУДЖАНДИ литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б. Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
CERTAIN CRITIQUES, CONSIDERATIONS AND DISCUSSIONS BESET WITH MIRZO SHUKHIIKHUJANDI S LIFESTYLE AND
CREATIONS
Khaidarova Bisanoat Umarovna, applicant of the department of Tajik classical literature under SEI "KhSU named after acad. B. Gafurova" (Tajikistan, Khujand), E-mail: [email protected]
Вожщои калиди: Шухии Хуцанди, адабиётшиноси, адабиёти тоцик, мероси адаби, шару, тавзеу, моддаи таърих, шеъри тоцики
Дар мацола навиштауои олимони адабиётшинос дар бораи рузгору осори Мирзо Шухии Хуцанди, ки дар матбуот ва осори тауцици дар солуои гуногун ба чоп расидаанд, мавриди барраси ва нацду пажууиш царор дода шудааст. Бисёр навиштауои мууаццицон дар бораи шоир аз руи мацола ва тауцицоти дар матбуот ва китобуои таърихи адабиёт сурат гирифтааст, ки дар натица уама хатои уамдигарро такрор кардаанд. Иштибоу ва хатоуо дар ин маврид уам дар зиндагинома ва уам дар баргардони ашъори у руй додаанд. Муаллиф кушидааст, уама мацолауо ва осори дар мавриди шоир ба чоп расидаро мунсифона нацду барраси намояд. Аз тауцици маводи дар бораи шоир ба чоп расида ба чунин натица метавон омад, ки рузгору осори Мирзо Шухии Хуцанди, ки дар борааш тауцицоти пароканда бо мулоуизауои зидду нациз анцом ёфтааст, уануз интизори тауцицоти мунсацим, пайгирона ва бодалелу мадракуои мустанади илми мебошад.
Ключевые слова: Шухии Худжанди, литературоведение, таджикская литература, литературное наследие, комментарий, пояснение, история, таджикское стихотворение.
В статье рассматриваются труды ученых-литературоведов о жизни и творчестве Мирзо Шухии Худжанди, изданные в различные годы. Отмечается, что исследователи в своих трудах о поэте черпали информацию из периодической печати и в книгах по истории литературы, вследствие чего они повторяли ошибки друг друга. Неточности и ошибки наблюдались и при описании жизни поэта, и при изучении его творчества. Автор предприняла попытку собрать и изучить все статьи и работы о поэте. В результате анализа она пришла к такому выводу, что жизнь и деятельность Мирзо Шухии Худжанди не достаточно полно освещена с научной точки зрения и представляется возможность для новых и более точных изысканий.
Key-words: Shukhii Khujand, literary criticism, Tajik literature, literary legacy, commentary, explanation, history, Tajik poetry
The article dwells and critiques on writings belonging to the pen of scholars in literary criticism beset with Mirzo Shukhii KhujandVs lifestyle and creations, which published in the press and research works referring to different years. A considerable number of scholarsл writings concerned with the poet have been designed on the premise of articles and research works publishing in the press and books on the history of literature, as a the results, all of them repeated each others mistakes. Mistakes and errors in the relevant regard occurred both in his autobiography and in his poems translation. The author makes an endeavor to review all published articles and works concerning the poet honestly. Adducing the results of the analysis concerned with the published materials about the poet the author of the article comes to the conclusion that Mirzo Shukhii KhujandVs lifestyle and creations scattering research has been conducted with contradictory considerations are still waiting for a profound, consistent and well-documented scientific facts, on the whole.
Дар бораи ш оиру орифи точик дар ^арни XVIII Мирзо Шухии Хучандй пажухиш ва тахдщоти лозиме сурат гирифтааст, ки хам дар осори тахк;ик;ии адабиётшиносй ва хам матбуот ба нашр расидаанд. Мухимтарин тахк;ик;оти муфассал рочеъ ба рузгору осори ин шоир хамоно рисолаи Камол Ёкубов мебошад [24].
Мутаассифона, аз мухаккиконе, ки дар бораи Шухии Хучандй маколахо навиштанд (11, 12, 17, 18, 19, 20, 21), ягон нафарашон аз маколахои Камол Ёкубов (8, 66-73; 9, 36; 10, 62-64) ва рисолаи номзадии у [24] ёд накардаанд, ба истиснои ин чумлаи У.Каримов "дар бораи Мирзо Шухй маколаи Камол Ёкубй низ мавчуд аст [8, С.66-73] ва тавзех медихад, ки муаллифи макола аз хусуси акидахои ичтимоию сиёсии шоир мухтасаран сухан ронда, кушиш мекунад, ки Мирзо Шухиро аз шоирони намоён ва барчастаи нимаи дуввуми асри XVIII ва аввалхои асри XX ба калам дихад" (12,68). Дар холе, ки маколахо ва рисолаи Камол Ёкубов то таълифи маколахои мухдккикони ёдшуда ба чоп расида ва дифоъ гардидааст. Ин муносибат К. Ёкубовро мачбур кардааст, ки бо маколахои танкидй ба ин мухаккикон чавоб нависад ва нуксу камбудихои маколахояшонро нишон дихдд. Бори аввал К. Ёкубов ба китоби "Адабиёти точик дар нимаи дувуми асри ХУ111 ва аввали асри Х1Х" (кисми дуюм) У.Каримов [12] такриз навишта онро муфассал баррасй ва бо камоли инсоф аз дастовардхою мувафакиятхои тадкикоти анчомдодаи муаллиф сухан ронда, дар зимн аз камбудй ва иштибохоти шеъри Шухй, ки хангоми баргардони он ба хатти кирилй сурат гирифтааст, гуфтугу ба миён оварда, онхоро нишон додааст. Вале на хамаи эродхои муаллифи такриз холисона, илмй ва сахех мебошанд, ки мо онхоро хотирнишон намудем. Муаллифи такризи боло баъдан бо имзои Камол Ёкубй дар рузномаи "Адабиёт ва санъат" [4, с.4] тахти унвони "Дар кори илмй шитобкорй нашояд!" маколае дар чавоби У. Каримов навишта, хадафи худро аз таълифи он ин тавр баён менамояд: "Ман дар ин навишта аз хусуси маколаи Усмон Каримов "Мирзо Ш ухии Хучандй" (ин навишта макола набуда, як фасли китоби "Адабиёти точик дар нимаи дуюми асри XVIII ва нимаи аввали асри XIX бошад, ки ба калами Усмон Каримов тааллук дорад - СД.), ки дар кисми дуюми "Адабиёти точик" [12] нашр шудааст, андешахои худро баён карданиям, зеро дар ин макола муаллиф нисбат ба эчодиёти шоир фикрхои галат баён кардааст. Максади камина дар бораи очерки номбурда навиштани такриз нест, балки хадаф аз он аст, ки андешахоямро рочеъ ба хулосахои яктарафа ва беасоси У.Каримов оид ба эчодиёти Мирзо Шухй як-як гуфта гузарам ва то хадди имкон ба хакикати хол равшанй андозам" [4,с.4]. Аввалин эроди муаллифи макола ба У. Каримов он аст, ки нахустин маълумотро дар бораи шоир на адабиётшиноси узбек Азиз ^аюмов (14, 39-40 бет), балки дар хошияи нусхаи шумораи 2313, ба таърихи 3 августи 1953 устод Айнй додааст [22]. Муаллифи макола шоири асри XVIII ва аз Хучанд буда, услуби ашъораш ба сабки хиндй ва дар ашъораш аз гуфтори мардуми Бухоро истифода кардааст ва "аз мактаби адабиёти суфиёна бархурдор аст" [4,с.4]. Дар ин навиштахо хамаи далелхои аз номи устод Айнй иброз шуда дуруст аст, ба чуз он чи айнан дар нохунак гирифтем, аз устод нестанд ва тахрифи суханони у мебошанд. Эроди дуюми Камол Ёкубй ба У.Каримов он аст, ки назари адабиётшиноси узбек АДаюмов (14, 39-40 бет) ба Шухй ва эчодиёти у манфй буда, шоирро "маддохи давлати феодалй", "тарафдори содики зулми вахшиёнаи хукмрон" донистааст, ки сахех намебошад. Каримов дар асоси таърихи манзуми шоир дар бораи тадвини ашъораш 1174 (1760-1761) солхои камолоти шоирро муайян кардан мехохад, ки муаллифи макола он китъаи таърихро "таърихи тадвини девони Шухй нест" менависад. Ва муроди шоирро аз мисраи аввали он: "Гуфт Шухй бо хирад таърихи ин гамнома чист?" чизи дигарест, эхтимол дар бораи кадом гамномае, таърихи ягон ходиса, вокеа ё ки асар ишора карда бошад [4,с.4]. Дар холе, ки аксари мухаккикон, аз чумла дар "Фехристи нусхахои хаттии шаркии АИ ЧТ", чилди IV дар тавсифи нусхаи 2713 омадааст, ки "замони тартиби девон"(вар. 170а) - 1174/1761 мебошад" [13,с.81]. Дар девон ин китъаи таърих дар ду порча ва ба ду тарз хам ба харф ва хам бо ракам ифода ёфтааст, ки муаллифи макола онро дуруст шарх надодааст. Асли ин порчаи шеърй дар дастхат ба таври равшан бо сарлавха чунин навишта шудааст: Таърихи тартиби девон
Ба соли хатми китобаш ба Шухй он гуфтам, Ки худ маро гули таърихи ин чаман бинамо. Бигуфт: "Гунчаи матлаб туро шавад хандон, Чу фикр реша давонад ба гулшани шуаро. Гуфт Шухй ба хирад таърихи ин гамнома чист? Цавобиу хирад фармуд: "Мирзо Шухй" - ст. (22,в.70а)
Бунёд шуд ин нома чу аз хомаи рангин
Фармуд: Санат алфа миа арбаъа сабъин. 1174/1761 (22, в.170б)
Агар харфхои "Мирзо Шухй"-ро бо ракамхо ифода намоем, он гох мим-40, йот-10, ро-200, зо-7, алиф- 1, шин- 300, вов-б, хо-б00, йот-10= 1174х.к./7б1м. ва ибораи арабии "алфа миа арбаъа сабъин" хам хамин таърихро мерасонад, ки аслан дар ду китъаи аз хам чудо ва дар таърихи тартиби девон гуфта шудани он якин буда, навиштахои КЁкубй "Ин пораи шеъри таърихи тадвини девони Шухй нест" [4,с.4]. беасосу бепоя аст.
Дигар он ки ибораи арабиро худи муаллифи макола хато навиштааст, ки дар ин ибора муаллифи маколаи "Суханшинос най" ëдрас кардааст [15,с.7-16].
Хамчунин муаллифи макола аз онхое, ки дар мавридхои тахкики рузгору осори шоирони бо Мирзо Шухй дар иртибот буда, зимнан аз y ëд кардаанд, сухан ба миëн оварда, дар бораи А.Дилбар дар "Ашъори мунтахаб"-и Маъдан (Душанбе, 19бб), Абубакр Зухуриддинов дар рисолаи ба Нозими Хиротй бахшидаи y, вале С.Амиркулов на дар рисолаи "Ч,унайдулло Хозик ва достони y "Юсуф ва Зулайхо" [2], балки китоби "Адабдати точик дар нимаи якуми асри XIX [1].дар фасли "Адабиëти нимаи аввали асри XIX" китоби "Нигохе ба инкишофи таърихи адабиëти точик дар Мовароуннахр (карни XIX) як байти Шухии Хучандиро мисол овардааст:
Карда Турон ба сухан ноз ба Эрон, ки кунун Шухии шоири барцастакалом аст ин цо [1,с.19].
Аз ин ру, дар "адабдати илмй ба чуз навиштахои муаллифи ин сатрхо (яъне Усмон Гримов -СД.), танхо хамин аст" - гуфта навиштани равоншод У. Kаримов асос надошта бошад, хам даъвои мархум Kамол Ёкубй хам тахкикй ва дакик набудааст.
Далелхои муаллифи макола нисбат ба лахзахои хаëти шоир, ки дар ашъори y чой дошта бошанд хам, онхо ягон соли рузгори уро муайян намекунанд. Хама бар асоси хадсу гумони мухаккикон буда, зиндагй ва умри уро дар холати ба пирй расидан ва дар рузгори гурбат ва мехнату машаккат ва дардмандию махчурй аз ëрy диëр умр ба сар бурдани шоирро мерасонанд. Мулохизахои муаллиф дар бораи умри дароз дидан ва пирй расидан, такрибан дар байни солхои 1810-1820 даргузаштани y мантикй ва мувофик ба назар мерасанд, ки мо хам пас аз мутолиаи ашъори шоир бар хамин назар мебошем, зеро дар девони шоир ба байтхое вомехурем, ки аз ин маънй дарак медиханд, мисли байти зер аз маснавй:
Замини заъф чандон гашта мумтад, Хцсоби моху солам рафта аз хад (22, 169б).
Дар макола инчунин аз шархи нодурусти як китъаи таърих аз тарафи адабдатшинос Усмон Гримов сухан рафтааст. Дар вокеъ, дар девони Шухй дар хар ду нусхаи мавриди мутолиаи мо (22, 23) китъае хаст, ки дар дастхати 2313 он чунин унвон дорад:
Таъйини марцади мутаххари он хазрат низ аз цаноби бузургворе Азизи аср, кирухаш хумои аршй шуд, Тани шахиди латифаш ба хок фаршй шуд. Тавофи марцади пурнури у хавас дорй, Мазори равзаи покаш "туроби К,аршй" шуд.
(22, вараки 174а; 833 вараки 303-304 аз 4, 4)
Ва ин таърих аз ашъори худи Шухй мебошад, ки дар таъйини мазор ва таърихи вафоти шахси "азизи аср" гуфта шудааст ва ^мол Ёкубй хам ба он бар хак исрор меварзад [4,с.4]. мутаассифона дар китоби устод Усмон Гримов чунин омадааст, айнан меорем: "Дар охири вараки девони нусхаи раками 2313 котибе сабт кардааст, ки Шухии Хучандй баъди беморй дар ^аршй вафот ëфт. ^тиб ба исботи фикр байти зеринро меорад:
Тавофи марцади пурнури у хавас дорй, Мазори равзаи покаш туроби К,аршй шуд". (хавола ба 22, вараки 189б, 12,71) ва хамин маънй бо каме тафсил ба китоби устод Абдулманнони Насриддин рох ëфтааст, ки маншааш навиштаи У^аримов мебошад: "Бар мабнои иттилое, ки аз котиби девони ашъори Шухй махфуз мондааст, шоир дар шахри ^аршй, ки бо номхои '^еш ва Шахрисабз" бештар шинохта шудааст, рахт аз ин душ барбаста, ихтиëри сафари охират кардааст.
Тавофи марцади пурнури у хавас дорй, Мазори равзаи покаш туроби К,аршй шуд". (хавола ба "Девони Шухии Хучандй", шумораи 2313, сах.379. 17, 249-250). Хамаи навиштахои ин мухаккикон агарчи аз асли мавзуъ дур нест, вале боз хам сахех кардан ва ислохи онхо бар
тахкики ин м асъала аз ахамияти хос бархурдор мебошад. Дар навиштаи Усмон Каримов, ки мухаккикони баъдй шояд ба он такя карда бошанд, "дар охири вараки девони нусхаи раками 22313 котибе сабт кардааст, ки Шухии Хучандй баъди беморй дар ^аршй вафот ёфт. Котиб ба исботи фикр байти зеринро меорад, ки байтро дидем [12,с.71]. Ва ин байтро ба вараки 189б нусхаи ёдшуда истинод мекунад. Тамоми ин далелхо дар нусха вучуд надоранд, на "вараки охир", на баъди беморй, на "дар ^аршй вафот ёфтан". Танхо хамин байт дар он чо хаст, вале бо як байт пеш аз он. Вараки нусха хам нодуруст истинод шудааст. Дар навиштаи устод А.Насриддини Хучандй хам ин байт канда аз байти аввали он, бе далел нусхаро шояд наомухта, вафоти шоирро "дар шахри ^аршй" дониста ва боз "^аршй"-ро хамон "Кеш" ва "Шахрисабз" муаррифй кардан хатое дар хато афзудан аст ва истиноди ин байтро ба сахифаи 379 намудан хам сахех нест. Ёкубй, ки хостааст иштибохи У.Каримовро ислох намояд, дуруст аст, ки бори аввал ба асли ин масъала пай бурдааст, ки "ин таърих моли худи Шухист, зеро дар боби таърихномахои у чой дорад", мутаассифона, у хам дар накли ин таърих ба сахвулкалам рох додааст, ки калимахои "аршй", "фаршй"-ро ба шакли "арше", "фарше" навишта, сахифаи ин таърихномаро аз нусхаи 833 (сах.303-304, махфуз дар ДМТ) меорад, ки мутаассифона имруз он дастрас нест [4,с.4]. Хулосаи ин гуфтахо ин аст, ки таърихи мазкур аз тарафи шахси Шухй ба "азизи аср" гуфта шудааст, ки "тани шахиди латифаш" дар "туроби ^аршй" мадфун аст ва аз ин иборахо охирини онхо таърих аст, ки 1213 х.к./1799м хосил мешавад то-400, ро-200, алиф-1, бо-2, коф-100, ро-200, шин-300, йот-10=1213 х.к = 1799 мелодй хосил мешавад ва мерасонад, ки шоир то ин таърих зинда будааст ва дигар ба хаёти у дахл надорад. Дар маколаи дигари хеш Камол Ёкубй, ки муфассалтар дар мачаллаи "Садои Шарк" [4,С.120-128]. ба чоп расидааст, бисёр масъалахои марбут ба рузгору осори Шухии Хучандй ва галатхои дар баргардони шеърхои шоир аз тарафи мухаккикон рухдодаро тавзех ва тасхех намудааст. Аз мутолиа бармеояд, ки он бар асоси ёфтахои муаллиф, ки дар рисолааш [24].дарч аст ва ба маколаи Абдуманнон Насриддинов "Шайдо ва Шухй" [18].чоп шудааст, чавоб гардонидан мебошад. К.Ёкубй пас аз он ки дар бораи Шухии Хучандй адабиётшиносоне, чун Азиз ^айюмов, С.Амиркулов, У.Каримов, А.Насриддинов бо маколахо ва ишорахо тахкикот анчом додаанд, рисолаи илмй навишта, чандин маколахо ба чоп расонидааст. Дар маколаи ёдшуда К. Ёкубй фикрхои нодурусти мухаккики узбекро дар бораи шоири маддох ва тарафдори хокимону золимон будани Шухии Хучандй махкум намуда, чихатхои пешкадам ва арзиши тарбиявию ахлокй ва мардумдустии ашъори шоирро таъйид ва исбот кардааст. Муаллиф аз ислохи фикру акидахои Усмон Каримов, ки дар такризаш ба китоби у баён дошта буд ва дар боло онро баррасй намудем, ёдовар шуда, иштибоххои муаллифи маколаи "Шайдо ва Шухй"-ро [18]. мавриди тасхеху танкид карор медихад. Пеш аз хама, Камол Ёкубй (ачиб он ки дар ин макола номи муаллиф Комил Ёкубй чоп шудааст - СД.) ба шеърхое, ки аз девони шоир А.Насриддинов истифода кардааст, эрод мегирад, ки хато баргардон шудаанд. Мо барои равшан шудани масъала аввал намунаи А.Насриддинов ва баъд ислохи Камол Ёкубиро меорем, ки дар он хам нодурустй ва иштибоххое рох ёфтааст ва ба чои ислох хато кардааст. А.Насриддинов:
Масехоро ба хоки пояш аз чархи баланд афтад, Чунон аз хамдамон доги цудоихо ба дил дорам... Расо афсонаи мушти губори Шухии мазлул Гузорад, эй сабо, бар хоки Шайдои Хуцанд афтад. "Шакли дурусти мисраъхоимазкур чунин аст" (Камол Ёкубй): Масехо ру ба хоки пояш аз чархи баланд афтад, Чунон к-аз хамдамон дарди цудоихо ба дил дорам... Расон афсонаи мушти губори Шухии махзун, Гузорат, ассабо, бар хоки Шайдои Хуцанд афтад. [22, в. 76б ва 77а; 6,120]. Вале он чи ба мушохидаи мо аз ин нусхаи девон [22] ба назар расид чунин аст: Аввалан вараки чойгиршавии ин шеър, ки танхо дар хамин нусха омадааст (дар нусхаи 863-и, ки мавриди истифода хам буд, ба назар нарасид), варакхои 77а ва байти охираш дар вараки 77б сабт мебошад. Холо шакли дурусти асли матнро меорем, то хонандагон худашон казоват намоянд, ки вокеият чиро нишон медихад:
Сари хар кас, ки дар болини шавкаш дардманд афтад, Масехоро ба хоки пояш аз чархи баланд афтад. Чунин к-аз хамдамон дарди цудоихо ба дил дорам,
Сазад чун най фигон дар устухонам банд-банд афтад... Расон афсонаи мушти губори Шухии махзун
Гузорат, эй сабо, бар хоки Шайдои Хуцанд афтад [22, в. 77а-77б].
Ислохи Камол Ёкубй ба ин мисраъ хам, ки аввал шакли овардаи А.Насриддинов ва баъд таври тасхехшудаи онро меоварем:
То чи бошад хикмат, эй ёрон, аз ин эцоди ман. дар асли нусхаи 2313 вараки 142а ва 863-11 вараки 144а ин мисраъ чунин аст, ки аз руи нусхаи охирй Ёкубй овардааст:
То чи бошад хикматат, ё раб, аз ин эцоди ман.
Дар ин чо хак ба чониби Ёкубй бошад хам дар эродхои баъдй ислоххои у баръакс хато, галат ва аз надонистану дуруст наомухтани нусхаи хаттии девони шоир гувохй медиханд, ки у касидаро аз маснавй фарк намекунад. У ба А.Насриддинов эрод мегирад, ки гуфтааст, Шухй "Дар тавсифи Хучанди арчманди фирдавсмонанд" маснавие дорад. Ёкубй, онро на маснавй ва кисме аз касидаи "Огози хуручи боуручи амири фазилатниход ва садокатосор Фозилбй ибни Мухаммадсодикбй" медонад, ки иштибохи махз ва камоли ноогохии ин мухаккик мебошад, ки хам унвони охирй ва хам унвони овардаи А.Насриддинов асархои дар шакли маснавй эчод намудаи Шухй мебошанд, ки дар навиштахои дигар ин бора хохем гуфт. Муаллифи "Тафсири чанд галат" таъйини замони зиндагии Шайдо ва Шухиро аз тарафи А.Насриддинов гайриилмй, бедалел ва аз вокеият дур медонад. Аз далелхое, ки пас аз мутолиаи девонхои онхо мушаххас ва муайян мегардад Шайдо шоирест, ки чараёни зиндагии у ба чоряки охири асри XVII ва нимаи аввали асри XVIII гузаштааст ва писари у Шухй дар нимаи дуюми асри XVIII ва чоряки аввали асри XIX умр ба сар бурдааст. ^итъаи таърихе, ки Шухй дар вафоти падараш гуфтааст, аз он соли 1157 х.к./1744 хосил мешавад [22, в.174а] ва чанд китъаи таърих, ки дар девони Шухй вучуд доранд, охирин соли кайди онхо 1800 мелодиро мерасонанд. Пас ба он чи муаллифи маколаи "Тафсири чанд галат" овардааст мантикй ва мувофикати илмй доранд.
Бахси дигари Камол Ёкубй бо А.Насриддинов дар бораи аввали асри XIX ёддоште аз бозмондагони шоир доир ба зинда будани падараш ба хангоми сафари у ба Бухоро ва дар хамин замон гирифтори беморй шудан, ки дар маснавихояш аз он ёд кардааст ва мурочиати падари у ба амири Бухоро барои касби ичозати баргашти писараш ба ватан ва хосил нагаштани ин ичозат ва мактуби Шухй бо газале ба падараш бо ифодаи мухаббат ба у ва хамватанон мебошад, ки хамаи инро инкор менамояд. Ба андешаи муаллифи "Тафсири чанд галат" "ин ёддошт далели боэътимод буда наметавонад". Ёкубй бар он аст, ки у хам барои муайян кардани бозмондагони Мирзо Шухй ба суроги онхо баромада, бо рахнамоии Хофизи халкии Точикистон Маъруфхуча Баходуров бо ду нафар аз авлодони шоир дар махаллаи Шайдои шахри Хучанд, ки дар хамон замон (солхои 80-уми асри гузашта -с.8) кучаи Р. Люксембург ном доштааст, хамсухбат мешаванд. Салолов Субхонкул ва Абдурахмонов Абдукарим аз руйи накли падаронашон дар хонии ^уканд зиндагонй кардани шоирро тасдик карда буданд. Вале аз он чи А.Насриддинов навиштааст, чизе нагуфтанд [6,с.121].Мо бо мулохизахои устод Абдулманнони Насриддин пештар шинос шуда онро баррасй карда будем ва он навиштахои мухаккик К.Ёкубиро хам манзури шумо кардем ва дар ин бора назари мо хамин аст, ки шоир дар Бухоро шояд буда бошад, вале ин икомати у зиёд тул накашидааст, зеро дар девони у бештари таъриххо ва ишоратхо ба мухити адабии ^уканди он замон мебошад. Бахси дигари дар ин макола омада дар бораи чанду чунии таркиби нусхахои девони шоир мебошад, ки дар ин маврид дар маколаи дигар баррасихо ва гуфтугу хохем дошт.
Мухаккики рузгору осори шоир Камол Ёкубй бахсу мунозираро бо мухаккикон ва пажухандагони ёдшудаи Мирзо Шухй идома дода дар соли 2000 рисолаи хурде тахти унвони "Хат нагз бошаду маънояш рост, гуфтаанд-ку!" [К.Ёкубй, Хат кач бошаду маънояш рост, гуфтаанд-ку! - Хучанд, 2000] ба чоп расонида бо он эродхое, ки ба баргардони матни ашъори Шухй ба Усмон Каримов дошт, хатохо ва галатхои матни ашъори шоирро дар "Гулшани адаб" [3,С.23-34].баён доштааст. Мо ба эродхои дуруст ва нодурусти К.Ёкубй дар мавриди матни галати ашъори шоир дар ин чо ба баррасии байт-байти онхо напардохта аз онхое, ки мехоханд ба тафсил бо он ошно шаванд, ба чавоби мухаккиконаи Мубашшир Акбарзод ба даъвохои муаллифи китоб мурочиат намоянд, ки такрори онхоро дар ин сахифахо талафи вакт мехисобем [15,с.16].
Хулоса аз хамаи ин гуфтахо он метавонад бошад, ки рузгору осори Мирзо Шухии Хучандй, ки дар борааш тахкикоти пароканда бо мулохизахои зидду накиз анчом ёфтааст, хануз
интизори тахкикоти мунсачим, пайгирона ва бодалелу мадракхои мустанади илмй мебошад. Агар дар мавриди рисолаи ёдшудаи Камол Ёкубов, ки тадкикоти муфассал дар мавриди рузго ру осори шоир мебошад, гуфтугу дошта бошем, пеш аз хама бояд иброз дошт, ки дар рисола бисёр масъалахои рузгору осори шоир тахлилу баррасй шудаанд. Аввалан, муаллиф бинобар маълумот мавчуд вазъи адабии замони шоирро баррасй кардааст, ки аз доираи тахкикотхои дар ин самт ичро намудаи адабиётшиносоне, ки дар мавриди адабиёти ин давра пажухиш анчом додаанд, берун нарафтааст. Дар мавриди зиндагиномаи шоир хам чанд далели маълум ва бо таъйид аз байтхои нусхахои девони шоир овардааст, ки мутаассифона, маълумоти тозае дар ин замина ироа нагардидааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Амиркулов,С.Адабиёти нимаи аввали асри XIX/С.Амиркулов.-Душанбе, Ирфон,2010.- 230 С.
2. Амиркулов, С.Ч,унайдулло Х^озик ва достони у "Юсуф ва Зулайхо"/С. Амиркулов. -Душанбе, Ирфон, 1967.-94 с.
3. Гулшани адаб. Ч,илди IV. "Намунахои назми точик асрхои XVIII - ибтидои асри XX. Тартибдихандагон: А.Афсахзод, Л.Сулаймонова, Ч,.Додалишоев.- Душанбе, Ирфон, 1980. -464 с.
4. Ёкубй, Камол. "Дар кори илмй шитобкорй нашояд!"/К.Ёкубй/ Адабиёт ва санъат. 1991-17 октябр.
5. Ёкубй, Камол. Тадкикоти мухим дар сохаи адабиётшиносй/К.Ёкубй/ Мактаби советй,-1975.-№5, С. 62-64.
6. Ёкубй, Камол. Тафсири чанд галат/К.Ёкубй/ Садои Шарк. 1988, №10, С. 120-128.
7. Ёкубй, Камол. Хат кач бошаду маънояш рост, гуфтаанд-ку! /К.Ёкубй.-Хучанд, 2000.
8. Ёкубов, Камол. Акидахои сиёсй - ичтимоии Шухии Хучандй /^.Ёкубов/ Сборник статей аспирантов кафедры марксисто-ленинской филологии ТТУ имени В.И.Ленина. - Душанбе, 1973, С. 66-73;
9. Ёкубов, Камол. Акидахои тарбиявй-ахлокии Шухии Хучандй /К.Ёкубов/ Мактаби советй. -1971.- №1, С. 36
10.Ёкубов, Камол. Тахкикоти мухим дар сохаи адабиётшиносй// Мактаби советй.- 1975.- №5, С.62-64.
11.Каримов, Усмон. Адабиёти точик дар нимаи дувуми асри XVIII ва нимаи аввали асри XIX/ У. Каримов.-Душанбе, Дониш, 1974.- 188 с.
12.Каталог восточных рукописей Академии наук Таджикской ССР, том IV, под редакцией и при участии академии АН Таджикской ССР профессора А.М. Мирзоева и М.И.Занда. -Душанбе: Дониш, 1970. С.- 81-82.
13Даюмов, АзизДукон адабий мухити. Тошкент, 1961.- С. 39-40,
14.Мубашир, Акбарзод. Суханшинос най /М.Акбарзод//Сухан з-осмонхо фуруд омадааст. Мачмуаи маколахо. - Душанбе, Адиб, 2008. - 288 с.
15.Мубашир, Акбарзод. Суханшинос най//М.Акбарзод// Рузн.Адабиёт ва санъат. - 2002.
16.Насриддини,Хучандй, Абдулманнон.Тазкираи шуарои Хучанд.-Хучанд; Ношир,2015.- 512 с.
17.Насриддинов, Абдуманнон. Шайдо ва Шухй// Адабиёт ва санъат. 1986.-14 декабр
18.Неъматзода, Т. Шухии Хучандй / Энсиклопедияи адабиёт ва санъати точик. -Душанбе: Сарредаксияи илмии энсиклопедияи советии точик, ч.3.Д.2004.-С. 388-389.
19.Неъматзода, Т. Шухии Хучандй / Энсиклопедияи советии точик. -Душанбе: Сарредаксияи илмии энсиклопедияи советии точик, 1988, чилди 8.-179 с.
20.Шодиев, Эргашалй. Мирзо Шухии Хучандй // Хдкикати Ленинобод.1992.-30 январ
21.Шухии Хучандй. Девони Шухии Хучандй, шумораи 2313 махфуз дар захираи дастнависхои ИШ АИ Ч,умхурии Точикистон.
22.Шухии Хучандй. Девон. Девони Шухии Хучандй, шумораи 863-II Маркази мероси хаттии АМИТ, вараки 54б.
23.Якубов, Камол. Шухи Ходжанди и его творчество. Диссертация на соискания учёной степени к.ф.н./К.Якубов.-Душанбе,1980. -206 с.
REFERENCES:
1. Amirkulov, S. Literature of the first Half of the XIX-th Century / S.Amirkulov. - Dushanbe: Cognition, 2010. - 230 p.
2. Amirkulov, S. Junaidullo Hoziq and his Story Entitled as "Yusuf and Zulaikho" / S. Amirkulov. -Dushanbe: Cognition, 1967. - 94 p.
3. Gulshani Adab. - V.IV. "Patterns of Tajik Poetry Referring to the XVIII-th - the early XX-th Centuries. Compilers: A.Afsahzod, L.Sulaimonova, J.Dodalishoev. - Dushanbe: Cognition, 1980. -464 p.
4. Yokubi, Kamol. There Is no Rush in Scientific Work! / K. Yokubi / Literature and Art. October 1991. - 17 p.
5. Yokubi, Kamol. An Important Research in the Field of Literary Criticism / K. Yokubi / Soviet School, -1975.-№5. - P. 62 - 64.
6. Yokubi, Kamol. Certain Misinterpretations / K. Yokubi / The Voice of Orient. 1988, №10, - P. 120128.
7. Yokubi,Kamol. The Line Is Crooked, but its Meaning Is True: they said!/K.Yokubi.- Khujand, 2000.
8. Yokubov, Kamol. Shukhii Khujand's Political and Social Ideas /K.Yokubov/ Collection of articles of graduate students of the department of Marxist-Leninist philology under TSU named after V.I. Lenin. - Dushanbe, 1973, - P. 66-73.
9. Yokubov, Kamol. Shukhii Khujandi's Educational and Moral Ideas /K.Yokubov/ Soviet School. -1971. - №1, - P. 36.
10. Yokubov, Kamol. An Important Research in the Field of Literary // Soviet School.- 1975.- №5, P. 62 - 64.
11. Karimov, Usmon. Tajik Literature Referring to the second Half of the XVIII-th Century and the first Half of the XIX-th Century / U.Karimov. - Dushanbe: Knowledge, 1974. - 188 p.
12. Catalog of Oriental Manuscripts of the Academy of Sciences of the Tajik SSR, Volume IV, under the editorship and with the participation of the Academy of Sciences of the Tajik SSR, Professor A.M. Mirzoeva and M.I. Zanda. - Dushanbe: Knowledge, 1970, - P. 81-82.
13. Kayumov, Aziz. Kokand Literary Circle. - Tashkent, 1961. - P. 39-40.
14. Mubashir, Akbarzod. You Are not an Orator / M.Akbarzod // Speech Came down from the Heavens. Collection of articles. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2008. - 288 p.
15. Mubashir, Akbarzod. You Are not an Orator // M.Akbarzod // The Day of Literature and Art. -2002.
16. Nasriddin, Khujandi, Abdulmannon. Anthology of Khujandian Poets. - Khujand: Publisher, 2015. - 512 p.
17. Nasriddinov, Abdumannon. Shaido and Shukhi // Literature and Art. December 14-14, 1986.
18. Nematzoda, T. Shukhii Khujandi / Encyclopedia of Tajik Literature and Art. - Dushanbe: Chief Scientific Editor of the Tajik Soviet Encyclopedia, vol.3.D.2004.-S. 388-389.
19. Nematzoda, T. Khujand joke / Tajik Soviet Encyclopedia. - Dushanbe: Chief scientific editorial-board of the Tajik National Encyclopedia, 1988. - V.8. - 179 p.
20. Shodiev, Ergashali. Mirzo Shukhii Khujandi // The Truth of Leninabad.1992. January 30.
21. Shukhii Khujandi. Shukhii Khujandi's Divan, number 2313 Is Stored in the Manuscript Kept in Tajikistan Republic Academy of Sciences.
22. Shukhii Khujandi. Divan. Shukhii Khujandi's Divan, number 863-II the Center of Written Heritage under Tajikistan Republic Academy of Sciences, - sheet 54b.
23. Yokubov, Kamol. Shukhii Khujandi and his Creations: candidate dissertation in philology / K. Yakubov. - Dushanbe, 1980. - 206 p.
