CC BY
9
УДК 8Т1 ББК 83,3(0)9
САНОЙ ВА СОИНУДДИН Мирзоев Садриддин Холович, н.и.ф., дотсенти
кафедраи адабиёти классикии тоцикии МДТ" ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
САНАИ И СОИНУДДИН
SANOI AND SOINUDDIN
Мирзоев Садриддин Холович, к.ф.н., доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ "ХГУ имени акад. Б. Гафурова"( Таджикистан,Худжанд)
Mirzoev Sadriddin Kholovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Tajik classical literature under the SEI "KhSU named after academician B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), Е-maiL'mirzozoda-75@ mail.ru
Вожщои калиди: ашъори Саноии Газнави, осори мансури Соинуддини Хуцанди, рисола, корбурди ашъори форсии тоцики, шаруу тафсир
Дар мацола корбурди ашъори Хаким Саноии Газнави, дар осори мансури Соинуддин Хуцандии Исфауонй тащиц шудааст. Муаллиф асосан дар заминаи осори насрии Соинуддин ба натицае расидааст, ки вай зиёде аз 20 маротиба цщати баёни матлабуои зайл: мунозираи ацлу ишц, ситоиши маъшуц, зуцду тацво, ишци ирфони, ахлоци ицтимои, мацоми инсон, интицоди ицтимои, мазщби ошици ва монанди он ба шеъри Санои ру оварада, бад-ин васила ашъори уро шаруу тафсир щм кардааст. Таъкид мешавад, ки осори Саноии Газнави аз рузгори худаш то замони Соинуддини Хуцанди, ки фосилаи сесад солро дорад, хонандагон ва пайравони худро доштааст. Ин ба он маъност, ки шеъри Санои дорои мазомини баланди ахлоци, ирфони ва ицтимои буда, цолиби таваццуу аст ва Соинуддин щм дар гузиниши ашъор завци муносиб доштааст. Аз ин дидгоц осори насрии вай цунге аз ашъори шуарои бузурги шеъри форсии тоцики монанди Саноии Газнави, Низоми, Мавлавии Балхи, Аттор, Авщдй, Саъди, Ироци, Камоли Хуцанди ва Хофиз аст.
Ключевые слова: поэзия Санаи Газнави, проза Соинуддина Худжанди, трактат, использование таджикско-персидской поэзии, комментарий
В статье исследуется использование поэзии Хакима Санаи Газнави в прозе Соинуддина Худжанди. Констатируется, что в прозаических сочинениях Соинуддина Худжанди в описании суфийских терминов, таких как полемика, любовь и разум, восхваление возлюбленного, аскетизм, мистическая любовь, социальный нрав, мистический путь человека и т.п., более двадцати раз прибегает к поэзии Санаи, при этом эти стихотворения интерпретируются. Отмечается, что поэзия Санаи всегда была востребованной и использовалась в качестве иллюстрации в произведениях его последователей. Доказано, что поэзия Санаи имела высокий моральный и социальный смысл и Соинуддин проявлял большой интерес к ней при написании своих научных трактатов. С этой точки зрения его проза представляет собой джунг - сборник стихов великих персидских поэтов, таких как Санаи, Низами, Мавляно Руми, Аттор, Авхади, Саади, Ироки, Камола Худжанди и Хафиза.
Key words: Sanoi GhaznavVs poetry, Soinuddin KhujandVs prose, treatise, usage of Tajik Persian poetry, commentary
The article under consideration dwells on the usage of Hakim Sanoi GhaznavVs poetry in Soinuddin KhujandVs prose. It is stated that in Soinuddin KhujandVs prosaic compositions aimed at the description of Sufi terms, such as polemics on love and reason, laudation of a beloved, asceticism, mystical love, social nature, mystical path of man and etc. are resorted to more than twenty times from SanoVs poetry; hereby, the verses receive interpretation. It is asserted that Sanoi's poetry was always in demand and used as an illustration in his followersл literary productions, upon the whole. It is proved that SanoVs poetry was of great moral and social sense and Soinuddin displayed no minor interest when writing his scientific treatises. From the relevant point of view, his prose is a jung, that is a collection of poems belonging to the pen of great Persian poets such as Sanoi Ghaznavi, Nizomi, Mavlono Rumi, Sheikh Attor, Avhadi, Saadi, Iroki, Kamoli Khujandi and Hafiz.
Мизони махбубияти хар шоир ё хунарманд дар хотираи таърихй ва адабиро метавон аз лихози баррасии бозтоби осор ва чахоншиносии у дар миёни навишторхои баъд аз худаш муайян кард. Ё ба сухани дигар, хар шоир ё нависанда пайравону иродатмандони бештарро ба дунболаи хунар ва тафаккури худ бибарад, ба хамон андоза човидонагии у хам дар хофизаи таърихй, адабй ва хам дар олами шеъру тафаккур мондагор хохад буд. Мусаллам аст, ки дар фархангу хунар ва адабиёту таърихи олам теъдоди шоирон ва хунармандоне, ки чунин рисолати созандагй ва паёмоварандагиро асосгузор будаанд, ангуштшуморанд. Агар аз миёни ин камтарин хо бихохем, ки ба унвони намуна чандеро ёдоварй кунем, ки исмашон барои бузур гони хавзаи адабии чахон шинохташуда бошад ва бо шеъру хикмат ва тафаккури созанда садсолахо бар адабиёту таърих, забону фарханг, дину ирфон ва расму русуми сарзаминашон таъсири мондагор ва носутурданй гузоштаанд, бешак яке аз пешравони ин ;офила Саноии Fазнавй мебошад.
Дарво;еъ, Абулмачд Мачдуд ибни Одам Саноии Fазнавй яке аз гуяндагон ва устодони беназири дунёи шеър ва ирфон аст, ки хдмзамонон ва муха;;и;они минбаъда бар фарози та;;и; уро ба унвони э^тиромии "Хаким" ва "Фахр-ул-орифин" ёд карда, дар ин замина уро ;офиласолори шеъри орифона ва суфиёна донистаанд. Хамчунон ки Мухаммадта;й Бахор гуяд: "Хадамоти Саной дар пешрафти шеъри ирфонй ва суфиёна бисёр азим аст ва бояд уро ;офиласолори ин навъ аз шеър бидонем. Аввал ин касе, ки таъбири иш;и ха;и;й ва мачозиро вориди шеъри форсй кард, Саной буд " (1, 180).
Аз бузургтарин хизматхои Саной хам, ки уро дар дунёи шеър ва ирфон шухратёр гардонидааст, таълифи нахустин маснавии ирфонй ба забони форсии точикй бо унвони "Хади;ат- ул- ха;и;ат ва шариат- ут- тари;ат" аст ва дигар девони вай, ки "аз лихози шеъри таълимии суфия барои мо ахаммияти хос дорад" (3,239), чунонки худи вай дар ин маврид гуяд:
Баски шуниди сифати Руму Чин, Хезу биё мулки Санои бубин. То х,ама дил бини, бехцрсу бухл, То х,ама цон бини, бекибру кин... (2, 213).
Каламрави маънавии Хаким Саной бар осоре, ки ба низоми тафаккури ирфонй вобастагй дорад, амре табиист. Аммо таваччух ва бардошти муносиби нависан дагон дар адвори таърихии мухталиф ба шеъри вай баёнкунандаи он аст, ки у таво нистааст ба андеша ва тафаккури маънавии шоирони баъд аз худ асар гузорад ва шахсиятхои мухталиф ба у ва шеъраш таваччух доштаанд. Аз ин чост, ки ;аламрави шеъри Саной на танхо дар Fазна, балки ба Хуросону Мовароуннахр, Шибхи ;ораи Хинд ва Осиёи Сагир рох ёфтааст, то он чо ки Ч,алолидин Мавлавии Балхй бо хама чалолат ва вусъати тафаккур абёти уро дар "Маснавй" бар сухани хеш шохид меорад:
Туркцушй кардаам ман нимхом, Аз какими Fазнави бишнав тамом. Дар "Ило^инома"гуяд шар^и ин, Аз какими гайбу фахрулорифин (4,259).
Хамин тари;, аз рузгори худи Саной сар карда, то асри XVII ва шояд беш аз ин шоирону нависандагон, сиранависон, муаррихон ва ахли тафсир дар мавридхои зарурй барои сид;и навиштахои худ ба шеъри Саной руй оварданд, ки махалли таваллуд ё зиндагониашон ;исматхои марказй ва шимоли гарбии Эрон, Мовароуннахр, Шибхи ;ораи Хинд ва кишвари Руму Чин будааст.
Яке аз нависандагони орифи ;арни нухум Соинуддин Хучандии Исфахонй (1370-1436) аст*, ки вай сурудахои Саноиро дар шаш асари насрии хеш муносиб ва бамав рид ба кор гирифтааст, ки бештарашон аз гурухи рисолахои ирфонй хастанд: "А;лу иш;", "Атвори салоса", "Базм ва разм", "Шархи "Назм - уд- дурар", "Эъти;од" ва "Тухфаи Алоия .
Нахуст хама абёте, ки дар рисолахои мазкури Соинуддини Хучандй ба номи Хаким Саной сабт гардида буд ва ё сурудахое, ки бидуни зикри номи шоир дар он рисолахо омада буд, мо онхоро дар осори Саной пайдо карда, чамъ овардем. Сипас абёти пайдогардида, бар асоси мавзуъ таба;абандй гардид. Натича чунин аст, ки Соинуддини Хучандй дар 4 асари ирфонй ва 2 асари мазхабй 20 маротиба чихати баёни матлабхои зайл: мунозираи а;лу иш;, сомиа ва босира, ситоиши маъшу;, зухду та;во, иш;и ирфонй, ахло;и ичтимой, ма;оми инсон, инти;оди ичтимой, мазхаби оши;й, масоили фано ва ба;о, дину ирфон, ахаммияти маънои Куръон ва монанди он ба сурудахои Саноии Fазнавй истинод кардааст. Масалан, Соинуддин дар фасли
"Ч,авоб гуфтани босира сомиаро" аз рисолаи "А;лу иш; " чунин менигорад: "Дар чунин анчумане, ки донишварони кавнайн, саргардони румузи латоифи кунузи уянд дар маърази забоноварй орй в-онгах даъвии басорат кунй " ва байти зерини Саноиро барои сид;и гуфтахояш шохид меорад:
Хама андарзи ман ба ту ин аст,
Ки ту тифтлию хона рангин аст (5, 80).
Ё дар рисолаи " Базм ва разм" ** чунин мегуяд :... "Сирри ин ихтисос аз мулози мони мактаби " ва ъаллама би-л ;алам" тавон омухт ва хуруфи ин калимотро аз лав хи ха;ои;и фавхи " ва ъалламака мо лам такун таълам " тавон донист" ва ин байтро далел меорад:
Офтобе бибояд анцумсуз, Ба чароги ту шаб нагардад руз (8, 83).
Пайдост, ки байти мазкур аз сурудахои Саноии Fазнавй буда, Соинуддин онро чихати тасди;и андешахои ирфонии хеш аз боби панчуми " Хади;а" истишход намуда, як навъ шарху тафсир хам кардааст.
Зикри ин нукта ба маварид аст, ки дар бештари осори мансури Соинуддини Хучандй шарху тафсир ва таъвил якчоя омадааст. Ин аз вижагихои сабкии Соинуд дин аст. Чунин тарзи андеша ва баёнро дар аксар осори вай мушохида мекунем. Масалан, рисолаи " А;лу иш;"- и у, ки аз 39 фасл иборат аст, мусанниф дар хар фасл оёти ;уръонй, аходиси набавй меорад, сипас онро тарчумаву тафсир мекунад ва аз ашъори бузургон дар зимни наср абёте ба хайси шохид меорад, ки ба оят ва хадис иртиботи манти;й дорад. Хамчунонки дар рисолаи " Базм ва разм " хам намунааш ро овардем, ки муаллиф баъди овардани оят, байте дар шарху тафсири он аз ашъо ри Санои меорад. Ба ин васила Соинуддин на фа;ат маънии оят, балки мазмуни шеъри Саноиро хам мекушояд. Чунин тарзи корбурд ва тахлили ашъори Саноии Fазнавй дар рисолаи дигари Соинуддин "Атвори салоса" низ ба мушохида мерасад. Ч,ихати истидлол ба ду намуна иктифо мекунем : " ... Мабнои сулуки ин тоифа бар "тарк" нихода шудааст, зохиран ва ботинан. Яъне, агар дар зохири афъол эшон мартабаи кароманд биёбанд, ки дар назари мардум бузург намоянд, албатта, дар тарки он кушанд, "Ба харч аз дуст вомонй, чи зишт он на;шу чи зебо " (7,182). Замоне ки ба девони Санои ручуъ мекунем, дармеёбем, ки мисрои мазкур аз байти ;асидаи маъруфи шоир аст,ба ин шарх :
Макун дар цисму цон манзил, ки ин дун асту он воло, Цадам з-ин хар ду берун нех, на ин цо бошу на он цо. Ба харч азрохи дур афти, чи куфр он харфу чи имон. Ба харч аз дуст вомони, чи зишт он нацшу чи зебо (2, 51).
Мавриди дигар:
" ... А;л аз он нест, ки ба дастёрии у ва поймардии ъавону асхобаш ба сархади матлуб тавонад расид :
Рохи тавхидро ба ацл мацуй, Дидаи рухро ба хор махор " (7,185).
Нависанда дар асари дигари ирфониаш "Шархи "Назм-уд- дурар" *** (Шархи ;асидаи тоияи куброи Ибни Фориз) ашъори Саноиро чихати шарху тавзехи ;асидаи Ибни Фориз, ба кор гирифтааст: Таври намуна :
"Ва мо кона ядрий мо уцинну ва мо-л- лазий, Хршо мин-с- сари- л- масуни аканнат
А;л харчанд пире бофарханг аст, фааммо аз он набвад, ки аз макнуноти замои ри ушшо; рамзе маълум кунад ё аз асрори сахоифи иш; саба;е фахм тавонад кард...
Акд дар куи ишц пай набарад ,*** * Ту аз он курчашм, чашм мадор " (6, 60).
Хар ду байт хам, ки Соинуддин барои сид;и гуфтахояш шохид овардааст, аз ;асидаи Саной мебошад, бо ин матлаъ :
Талаб, эй ошицони хушрафтор, Тараб, эй некувони ширинкор (2, 201).
Аз зикри ин намунахо мулохиза мешавад, ки Хаким Саноии Fазнавй дар таърихи адаби форсии точикй яке аз нахустин суханвароне будааст, ки рочеъ ба масъалаи а;лу иш; ва шарху басти он муносиб сухан гуфтааст, ки дар асрхои минбаъда масъалаи иш; ва а;л яке аз мавзуоти умдаи шеъри форсии точикй ;арор гирифт ва шоирони баландпарвоз хамчун Шайх
Аттор ва Мавлоно Балхй ва дигарон ба пайравй аз Саной ин рохро идома дода, ба авчи иштихор расиданд.
Хамин тари;, Соинуддин Алй ибни Мухаммад Хучандй бо истинод ба ашъори Хдким Саноии Fазнавй дар осори мансури хеш чихати тавзехи масоили ирфонии рамзй, адабй ва фалсафй саъй кардааст, ки хамзамон мазмуни шеъри уро хам шарху тафсир намояд. Ё ба таъбири дигар, нависанда зиёде аз бист байти Саноиро тавзех додааст, ки чихати маъри фати шеъри Хдким Саной аз хар чихат мухим ва муфид хохад буд. Мулохиза мешавад, ки осори Саноии Fазнавй аз рузгори худаш то замони Соинуддини Хучандй, ки фосилаи сесаду панчох сол дорад хонандагон ва пайравони худро доштааст. Ин ба д-он маъност, ки шеър ва чахоншиносии Саной дорои ;обилияти ахло;й, ирфонй ва ичтимоии добили таваччух аст ва Соинуддин ба вижа дар гузиниши ашъор зав;и муносиб доштааст. Аз ин дидгох осори насрии вай чунге аз ашъори шуарои бузурги шеъри форсии точикй монанди Саноии Fазнавй, Низомй, Мавлавии Балхй, Шайх Аттор, Авхадй, Саъдй, Иро;й, Камоли Хучандй ва Хофиз аст.
ТАВЗЕХ,ОТ:
*Барои маълумоти бештар доир ба зиндагинома ва чах,оншиносии Соинуддини Хучандй мулохиза фармоед ба китоби муаллифи ин ма;ола: "Вежагихои сабкй ва бадеии осори насрии «Ак,л у ишк,» ва «Атвори салоса»-и Соинуддини Хучандй.- Хучанд: Ношир, 2013.- 232
** "Базм ва разм". Рисолаи рамзй дар боби маорифи ирфонй аст, ки дар ;олаби муно зира ва гуфтугу миёни ду шахсияти намодин " разм" ва " базм" фарохам омадааст. Яъне "разм " намоди истидлол аст ва " базм" самбули "кашф". Ин ;олаб дар миёни дигар орифон хам соби;а дорад ва худи Соинуддин низ дар хамин замина рисолаи дигаре бо номи " А;л ва иш; " дорад. Рисолаи "Базм ва разм" соли 829х. / 1426м. навишта шудааст.
*** "Шархи "Назм-уд-дурар". Абухафс Шарафуддин Умар ибни Алй, машхур ба Ибни Форизи Мисрй ( 576 - 632х. / 1181-1235м.) бузургтарин сарояндаи шеъри суфиёна дар адабиёти араб аст. Бино ба навиштаи Мутаххарй вай дар шеъри форсии точикй танхо бо Хоча Хофиз ;обили му;оиса аст. Ибни Фориз ;асидае дорад, ки абёти он ба харфи "т" ба охир мерасад ва ба "Касидаи тоия" шухрат дорад. "Ин ;асида дар он хад аз ахаммият ва азамат будааст,ки бузургоне аз ахли ирфон хамчун Садриддини Кунавй онро ба дарс мегуфта ва ба шогирдаш Саъдуддини Фаргонй дастур дода, ки шархеро, ки хамин Фаргонй ба форсй бар ин ;асида дода буда, онро ба арабй боз гардонад, то дар сар то сари чахони ислом ;арор гирад" ( Соинуддини Хучандй. ал- Манохич./ Тасхехи Дебочй, Техрон, 1376, сах. панчоху панч). Шояд Соинуддин Алй аз ин амр, ки миёни Садриддини Кунавй ва шогирдаш Саъдуддин во;еъ гардида буд, огохй ёфт ва бар ин ;асида ду шарх яке ба форсй ва дигаре ба арабй бар мабонии ирфони назарй ба забони рамзу тамсил дар соли 806 х. / 1404 м. навишт, ки шомили му;аддимае бар як асл ва чахордах васл мебошад. Соинуддин байт ё абёте аз ;асида оварда, сипас бо равиши хоси худ ба шарху тавзехи он мепардозад ва бисёре аз матолиби арабиро дар партави ашъори орифон тавзех медихад ва дилнишин мекунад. Ин ;асида яке аз шохкорихои адаби ирфонии манзум дар таърихи адабиёти арабй ба шумор меравад, ки дорои 760 байт аст ва Соинуддини Хучандй ин теъдодро бо усули тахлили байт ба байт ба сабки насри фаннй тафсир кардааст. Илова бар ин, Хоча Соинуддин ин ;асидаро ба забони форсии точикй тарчума хам кардааст, ки матни он дар канори хамин шарх бо му;аддима ва тасхехи хонум Чудии Неъматй ба зевари табъ ороста гардидааст.
****А;л дар куи иш; пай набарад. Ин мисроъ дар девони Санои ба гунаи зайл омадааст :А;л дар куи иш; рах набарад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Бахор, Мухаммадта;й. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. Чилди дуюм /
Мухаммадта;ии Бахор .-Техрон, Заввор.-1381.- 446 с. 2^азнавй, Саной. Девон. Ба эхтимоми Мударриси Разавй / Саноии Fазнавй.- Техрон. б.с.н..-1277 с.
З.Зарринкуб, Абдулхусайн. Чустучу дар тасаввуфи эрон / Абдулхусайни Заррикуб.- Техрон : Амири кабир, чопи дувоздахум, 1390.- 446 с.
4.Фурузонфар, Бадеъуззамон. Сухан ва суханварон / Бадеъуззамони Фурузонфар.- Техрон: Заввор, 1387.- 718 с.
5.Хучандй, Соинуддин.А;лу иш; ё мунозироти хамс.Тасхех ва тах;и;и Акрам Чудии Неъматй / Соинуддини Хучандй .-Техрон: Ахли ;алам, 1375.-218 с.
6.Xy^aHgn,CoHHyggHH. fflapxH Ha3M-yg-gypap . Tacxex Ba Tax^H^ a3 M,ygHH HetMara / CoHHyggHHH Xy^aHgS . -TexpoH: MepocH MaKTy6,1384.-509 c.
7.Xy^aHgn,CoHHyggHH. ATBOPH ca^oca. TacxexH XjcaHHH ^OBygn / CoHHyggHHH Xy^aHgn // «MaopH^».- 1371, gaBpaH HyxyM, myMopaH gyroM.- C.45-77.
8.Xy^aHgn, CoHHyggHH. Ea3M Ba pa3M. Tacxex Ba Tax^H^: Mhxtoh XarçrçoHfl/CoHHyggHHH Xy^aHgn .-TexpoH: MepocH MaKTy6, 1395.-126 c.
REFERENCES:
1.Bahor, Muhammadtaki. Stylistics or History of Persian Prose Evolution. -V.2. / Muhammadtaki Bahor. - Tehran: Zavvor. - 1381hijra. - 446 p.
2.Ghaznavid, Sanoi. Collection of Compositions (Divan) / Ghaznavi Sanoi. Under the editorship of Mudarris Razavi. - Tehran, - 1277 p.
3.Zarrinkoub, Abdul Hussein. A Search in Iranian Sufism / Abdul Hussein Zarrikoub. - Tehran: Great Emir, The twelfth edition, 1390hijra. - 446 p.
4.Furuzonfar, Badeuzzamon. Speech and Men-of-Letter/ Badeuzzamoni Furuzonfar. - Tehran: Zavvor, 1387hijra. - 718 p.
5.Khujandi, Soinuddin. Intellect and or Polemical Pentateuch Love / Under the editorship of Akram Judi Nemati / Soinuddin Khujandi. - Tehran: Talk Creation, 1375hijra. - 218 p.
6.Khujandi, Soinuddin. Description of Prosaic Treasures/ Under the editorship of Judi Nemati / Soinuddin Khujandi. -Tehran: Literary Legacy, 1384hijra. - 509 p.
7.Khujandi, Soinuddin. Atvori Salosa. Under the editorship of Hussain Davudi / Soinuddin Khujandi // "Enlightenment". - 1371hijra, The ninth edition. Issue 2. - P. 45 - 77.
8.Khujandi, Soinuddin. Feast and Battle. Under the editorship of Mizhgon Haqqoni / Soinuddin Khujandi. - Tehran: Literary Legacy, 1395hijra. - 126 p.
