Бозтоби бадеии тимсоли Маҷнун дар ғазалиёти Сайидои насафӣ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 8Т1 ББК 63,3(Т)

БОЗТОБИ БАДЕИИ ТИМСОЛИ МА ЦНУН ДАР FАЗАЛИЁТИ САЙИДОИ НАСАФИ

ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ОТОБРАЖЕНИЕ ОБРАЗА МЕДЖНУНА В ГАЗЕЛЯХ САЙИДО НАСАФИ

BELLES-LETTERS REPRESENTATION OF THE IMAGE OF MAJNUNA INSAYIDONASAFIS GAZELLES

Муъминов Исмоил Иброхцмцонович,

докторант (PhD) -и соли аввали кафедраи адабиёти классикии тоцики МДТ "ДДХ ба номи академик Б. Гафуров " (Тоцикистон, Хуцанд )

Муъминов Исмоил Иброхимджонович,

докторант(PhD)первого года кафедры таджикской классической литературы ГОУ «ХГУ имени акад.

Б. Гафурова»(Таджикистан, Худжанд)

Muminov Ismoil Ibrohimdzhonovich, a doctoral candidate (PhD) of the first year of the Tajik classical literature department of the SEI "KhSU named after academician B.Gafurov " (Tajikistan, Khujand), E-MAIL: ismoil0210@mail.ru

Вожщои калиди: Сайидои Насафи, поэтикаи газалиёт, санъати талмеу, тимсоли Мацнун, мазмунофарини

Мацола дар бораи уунари сухангустарии Сайидои Насафи баус карда, дар он як рукни поэтикаи газалиёти суханвар- корбасти санъати талмеу мавриди барраси ва таулил царор гирифтааст. Муаллиф кушиш кардааст, ки мацоми тимсоли Мацнунро, ки ифодагари образи ошици уацици дар шеър аст, дар мазмунсозиву маъниофариуои Сайидои Насафи бозгу намояд. Аз тауцици мавзуи мавриди назар муаллиф ба чунин натица расидааст, ки дар газалиёти Сайидои Насафи тимсоли Мацнун басомади зиёд дошта, барои ифодаи андешауои пурдоманаи суханвар хизмат кардааст. Тазаккур меравад, ки шоир образи Мацнунро уамчун муцассамаи ошици содицу вафодор ва устувор дар цодаи ишц шинохта, дар баёни афкору андешауои шоиронаи хеш ба касрат истифода намудааст. Гуфта мешавад, ки тимсоли Мацнун мисраву абёти Сайидоро аз уайси уунари таъмин сохта, аз воцеияти ривоятии худ берун цаста, уамчун тимсоли бадеи дар ифодаи уиссиёт ва шуру уаяцони цаурамони лирикии газалиёти Сайидои Насафи нацш бозидааст.

Ключевые слова: Сайидо Насафи, поэтика газелей, фигура талмих, образ Меджнуна, смыслотворчество

Статья посвящена изучению и анализу одного из аспектов поэтики газелей Сайидо Насафи -использованию фигуры талмих. В этом плане автор статьи предпринимает попытку раскрыть роль и место образа Меджнуна в смыслотворчестве поэта. Анализ газелей поэта, прежде всего, позволил выявить высокую частотность и широкую градацию использования данного образа в творчестве Сайидо Насафи. Отмечается, что образ Меджнуна, являющегося в поэзии олицетворением преданного влюбленного, обеспечивает художественную и смысловую многогранность газелей поэта и, более того, выходя за рамки своего мифологического ореола, в качестве художественного образа служит для выражения эмоций и переживаний лирического героя.

Key words: Sayido Nasafi, poetics of gazelles, figure of talmih, image of Majnun, sense-making.

The article under consideration dwells on the study and analysis beset with one of the aspects towards the poetics of Sayid NasafVs gazelles - the use of the talmih figure. In reference to it, the author of the article makes an endeavor to reveal the role and place of the image of Majnun in the sense-making of the poet. Proceeding from the consideration of the poet's gazelles, above all, there is a high frequency and a wide gradation of resorting to the relevant image in Sayido NasafVs creations. It is underscored that the image of Majnun, who in poetry is the personification of a devoted lover, provides the belles-letters and semantic versatility of the poet's ghazals, and moreover, going beyond his mythological halo, serves as an artistic image for expressing emotions and experiencing a lyrical hero.

Fазал аз махбубтарин анвои шеърии суханварони форсу точик мах,суб ёфта, дарозои мавчудияти хеш барои ифодаи начибтарин эх,сосоти ошщонаву орифона хидмат кардааст. Хдр як сарояндаи газал кушиш ба харч додааст, ки х,иссиёту хдячон ва шав^у шуре, ки аз дунёи имкону олами рамзу роз насибаш мегардад, бо равишх,ои хоси хунарй пешкаши хонандаи хеш

намояд. Барои хонандаи огох мусаллам аст, ки шоирони форсу точик хамеша барои чаззобу андешапарвар гардидани ашъорашон аз васоити мухталифи маънигузориву мазмунофаринй истифода мекарданд. Агар Абуабдуллох Рудакиву хамасрони вай мухимтарину маргубтарин аломати газалро дар содагиву равонии сухан ва во;ей будани симои ;ахрамони лирикй дида бошанд, Саноиву Аттор, Мавлоно Румиву Хоча Хофизи Шерозй ва хаммаслакони онон, ки гуяндагони шеъри сабки иро;ианд, бештар мураккаббаёнй ва пахнои хаёлоти бадеиро ба хусусияти асосии газал табдил доданд. Намояндагони шеъри хиндй бошанд бештар ба печидагуй шугл варзида, нозукбаёниву хаёлпардозиро шеваи хоси газалпардозй ;арор доданд. Ин навсозиву навпардозихо хамвора барои тахаввули образхои маъмулии шеъри форсй-точикй мусоидат карда, боиси рангинии тасвир гардидааст. Донишманди фархехта, шодравон Абдулманнони Насриддин перомуни ин масъала ибрози назар карда, бо такя ба андешахои Е.Э.Бертелс чунин навиштаанд: «Ба шаходати Е.Э.Бертелс дар адабиёти суфия образхои анъанавии шеъри оши;она мафхуми анъанавии худро нигох дошта, дар айни замон, ба истилохи хоси фалсафаи тасаввуф табдил ёфтанд» (7, 24).

Во;еан, дар хама давру замонхо, ки шеъри форсй-точикй, хоса газал дар авчи инкишоф буд, хамеша тимсолоти он низ аз хайси маънй ва ифодаи бадеият ба тахаввулот дучор мегардид. Яке аз васоити мухими образофаринии суханварон корбасти санъати талмех махсуб меёфт ва истифода аз ин санъат шеърро маргубу дилчасп мегардонид. Дар коргохи эчодии суханварони мо симохои маъруфи ;исаси иш;иву таърихй ва мазхабй ба чилва омада, боиси ба хам омадани мазомини тозаи бадей мегардиданд. Хар як суханвар аз образу лавхахои мухталифи ;исаси мазбур дар ифодаи маънй коргирй карда, матолиби хешро баён месохт. Яке аз пуркортарин тимсолоте, ки газалсароёни мо аз он истифода менамоянд, образи Мачнун аз ;иссаи арабии «Лайлй ва Мачнун» махсуб меёбад. Харчанд ин ;исса бори нахуст аз чониби Хаким Низомии Ганчавй дар асри Х1 ба риштаи назм кашида шуда бошад хам, вале исми Мачнун хануз аз огози шеъри форсй-точикй ба адабиёти мо ворид шуда буд. Ин иддаои моро метавон бо ашъори бозмондаи устод Рудакй собит намуд. Сурату сирати Мачнун ва холоти рухиву муносибаташ ба атрофиён, хоса шахси дустдораш Лайлй вайро ба махбубтарин тимсолоти шеъри форсй-точикй табдил додааст. Хануз Рудакй дар яке аз рубоиёташ фармудааст: Ч,ое, ки гузаргохи дили махзун аст, Он чо ду хазор найза боло хун аст. Лайлисифатон зи холи мо бехабаранд, Мачнун донад, ки холи Мачнун чун аст

(6,259).

Ё чои дигар мефармояд:

Мушавваш аст дилам аз карашмаи Салмо, Чунонки хотири Мачнун зи турраи Лайло

(6 ,249).

Аз порчахои болой аён аст, ки Рудакй дар баёни андешахои оши;онаи хеш образи Мачнунро во;еъбинона хеле содаву равшан ба тасвир оварда, баёни шоиронаашро та;вият додааст.

Баъдтар, ва;те ки тасаввуф вуруди адабиёт гардиду сабки иро;й майдони адабиётро мусаххар сохт, мочарои иш;и Лайливу Мачнун, аз чумла, тимсоли Мачнун тобишхои рамзй пайдо кард ва дар пахлугардонихои шеъри суханварони форсу точик корхурдатар гардид. Чунончи, Хоча Камоли Хучандй гуяд:

Ба сари турбати Мачнун чу бисузед абир, Шакару уд зи холу лаби Лайло талабед

(5 ,349).

Дар ин байт Камоли Хучандй аз шахсияти Лайливу Мачнуни во;ей сухан ба миён наовардааст, манзури шоир баёни холати оши; - равандаи рохи Ха; аст, ки ёдаш хамвора ба уст ва пас аз марг низ доманаш аз даст нахохад гузошт.

Аз огози ;арни хабдахум дар ;аламрави адабиёт сабки хиндй бештар доман пахн кард ва тули саду панчох сол кулли суханварони форсу точик дар ин чода рахпаймой намуданд. Шеъри форсй-точикй хам аз чихати сохту таркиб, мазмуну мухтаво ва образофаринй тагйироти куллиро аз сар гузаронд. Суханварон ба хотири дарёфти муштарии сухан усулхои тозатарини мазмунсозиву маъниофариниро чустучу карда, хар яке дар чодаи сухан ва суханварй ибтикороти навинро руи кор меоварданд.

Сайидои Насафй аз чумлаи суханварони мумтозест, ки дар Мовароуннахр нахустин шуда ба сабки тозаи адабй, яъне хиндй гироиш кард. Перомуни ашъори ин суханвари номй аз донишмандони точик Абдулганй Мирзоев (4) ва Садрй Саъдиев (9; 10) ибрози назар карда бошанд хам, лекин поэтикаи газалиёти шоир то хол аз масоили мубрами сайидошиносй дар илми адабиётшиносии мо махсуб меёбад. Аз баррасиву тахлили газалиёти шоир бармеояд, ки у бештар дилбохта ва пайрави шеъри яке аз маъруфтарин намояндаи сабки хиндй Соиби Табрезист. Сайидо дар газалсарой махорати хоса дошта, дар ин навъи ашъораш кулли вежагихои сабки хиндиро истифода кардааст. Бино ба таъкиди Сируси Шамисо касрати истифода аз санъати талмех аз чумлаи вежагихои сабки хиндй махсуб меёбад (11 ,291). Аз баррасиву тахлили газалиёти Сайидои Насафй ба чунин натича расидан мумкин аст, ки у во;еан хам дар баёни андешахои гуногунтархи худ ин санъати шеъриро фаровон истифода карда, мазомини маргубу хушояндро ба хам овардааст. Дар шеъри шоир образхои асосии ;иссахои асотириву таърихй ва иш;иву ирфонй, мисоли Чдмшеду Фаредун, Рустаму Сухроб, Бежану Манижа, Афлотуну Арасту, Искандару Чингиз, Фарходу Ширин, Лайливу Мачнун, Иброхиму Мансур, Яъ;убу Юсуф ва гайра чилои тозаи бадей касб намуда, дар сабз шудани маонии зехнраси шоирона хидмат намудаанд. Тимсоли Мачнун дар газалхои Сайидо басомади зиёд дошта, шоир тавонистааст бо назардошти лавхахои мухталифи мочарои иш;и Мачнун бо Лайлй ва холоти рухонии вай маънихои латифи шоиронаро тархандозй созад. Чунончи: Дар гамаш бехуда бо ман сабр фармояд табиб, Руи бехбудй намебошад аз ин дору маро. Шуриши Мачнун шавад аз дурии занчир беш, Хасрати зулфаш кунад охир парешонгу маро

(8 ,41).

Дар ин порча, ки мазмуни ирфонй дорад, суханвар аз хусуси иш;и ха;и;й хадс зада, таъкид бар он менамояд, ки ;ахрамони лирикй гирифтори гами иш;у бемори иш; шудааст ва табиб ягона илочи ин дардро дар сабр мебинад. Аммо ;ахрамони лирикии шоир аз ин дору бехтарй наёфтани худро таъкид месозад. Сайидо барои собит кардани андешахои хеш Мачнунро мисол меорад, ки хангоми аз занчир рахо карданаш чунуни вай боло гирифта буд ва аз зулфи маъшу;и азалй дур афтодани ;ахрамони лирикй боиси парешонй, яъне аз а;л бегона гардидани вай мегардад.

Ч,ои дигар суханвар мегуяд:

Фигони алъамон аз турбати Мачнун алам гардад, Ба сахро сар дихам рузе агар девонаи худро

(8,66).

Кахрамони лирикии Сайидо чунон сарсупурдаи чодаи иш; аст, ки дар назди вай оши;ии Мачнун хеч аст ва ин матлабро суханвар бо истифода аз санъати муболигаву истиора басо равшан инъикос кардааст. Дар мисраи дуюм вожаи «девона» истиораи ;алби оши;и ;ахрамони лирикии шоир мебошад, ки бо сифати оши;иаш хатто иш;и Мачнуни девонаро ночиз мешуморад ва аз турбати Мачнун фигони алъамон танинандоз гардидан муболигаест, ки ба хусни тасвир хусн зам кардааст.

Дар тахайюлоти бадеии Сайидои Насафй гирдбод, ки хамвора сайри биёбон дорад, рухи Мачнунро мемонад, ки дар суроги ;ахрамони лирикии суханвар саргардон аст: Он ки мегуянд уро дар биёбон гирдбод, Рухи Мачнун аст, аз бахри сурогам рафтааст

(8,140).

Матлаби суханвар баёну таъкиди оши;пешагии ;ахрамони лирикй мебошад, чаро ки рухи Мачнуни оши; дар чустучуи хаммаслаки худ аст. Мисраи дуюми байт ба василаи ташбехи пушида шеърияти том хосил кардааст.

Ч,ои дигар суханвар мегуяд:

Дарду доги гам зи чони иш;бозон бурдаанд, Муддате шуд, неъмат аз хони каримон бурдаанд. Рузгоре шуд зи сахро барнамехезад губор, Хоки Мачнунро зи домони биёбон бурдаанд

(8,207).

Ин абёт ифодагари иш;и ирфонй аст. Ба андешаи суханвар дар замони вай аз чони иш;бозон дарду доги гамро бурдаанд, онхо дигар дар рохи расидан ба маъшу; риёзат намекашанд,

хамчунин аз хони каримон низ неъматро бурдаанд, ки дигар ниёзи мухточонро намебароранд. Муддати дароз аст, ки аз сахро губор барнамехезад, аз он сабаб, ки хоки Мачнуни девонаи рохи ишхро аз домони биёбон бурдаанд. Аз назари Сайидои Насафй шури чунуни Мачнун сабабгори губорхез гардидани биёбон аст. Махз тавассути пахлугардонихои бадеии сухан образхои «сахро», «губор», «хок», «Мачнун», «домон» ва «биёбон» шеърияти том хосил кардаанд.

Чуноне ки мушохида мешавад дар мехвари андешауои оши;онаи Сайидои Насафй тимсоли Мачнун бо мафхумоти «сахро», «биёбон», «губор», «гирдбод» гирех хурда, вачхи тавлиди мазмунхои тоза гардидааст. Ба ин маънй шоир чои дигар менигорад: Мани девонаро арвохи Мачнун чун ба ёд ояд, Fуборолуда аз домони сахро гирдбод ояд

(8,211).

Гирдбод, ки ба сари худ чангу губорро печонида ба хаво мебардорад ва боиси ташвишу тахлукаи инсонхо мегардад, дар газалиёти Сайидо бо табиати чунунэчоди Мачнун рабти ами;и бадей пайдо карда, сабабгори ба хам омадани мазмунхои зехнрас гардидааст. Байти зерин низ ин ;азияро бори дигар собит месозад:

Маро лайливаше кардаст саргардон ба сахрое, Ки чои гирдбод аз хоки у Мачнун бурун ояд

(8,243).

Дар ин байт калимаи «лайливаш» истиораи маъшу; буда, мисраи дуюм махз бо зикри исми Мачнуни оши; бадеияти том хосил намудааст.

Ч,ои дигар суханвар дар ифодаи мазомини ичтимой боз хам аз тимсоли Мачнун ёдовар гашта, тасвироташро рангин месозад. Мусаллам аст, ки Сайидои Насафй зиндагии бисёр вазнину пурмочароро паси сар кардааст. Дар аксари газалхояш аз толеву тавдир ва замони зиндагиву ахли чох забони шиква боз кардааст. Порчаи зерин намунае аз ашъори шиквоии суханваранд:

Нашуд чуз сухтан аз тирабахтй хосили умрам, Ба шахри тирабахтй машъали шабгардро монам... Чаро, эй гирдбод, имруз мегардй ба дунболам? Зи худ рам кардаам, Мачнуни сахрогардро монам

(8,361).

Хдмин тари;, дар газалиёти Сайидои Насафй тимсоли Мачнун басомади зиёд дошта, барои ифодаи андешахои пурдоманаи суханвар хизмат кардааст. Шоир образи Мачнунро хамчун мучассамаи оши;и соди;у вафодор ва устувор дар чодаи иш; шинохта, дар баёни афкору андешахои шоиронаи хеш ба касрат истифода намудааст. Тимсоли Мачнун мисраву абёти Сайидоро аз хайси хунарй таъмин сохта, аз во;еияти ривоятии худ берун часта, хамчун тимсоли бадей дар ифодаи хиссиёт ва шуру хаячони ;ахрамони лирикии газалиёти Сайидои Насафй на;ш бозидааст.

ПАЙНАВИШТ:

1. Алиев, Г.Ю. Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока/Г.Ю.Алиев. - М.: Наука, 1985.- 332 с.

2. Ансор, М. Шаруи 42 газали Х^офиз/М.Ансор. -Душанбе, 1994. -124 с.

3. Аумадй, Х. Пажууише дар сабки уиндй ва давраи бозгашти адабй/Х.Аумадй. - Теурон, 1342.- 367 с.

4. Мирзоев, А. Сайидо ва мацоми у дар таърихи адабиёти тоцик/А.Мирзоев - Сталинобод, 1947. - 285 с.

5. Муцаддимаи камолшиносй. - Хуцанд: Ношир, 2015. - 503 с.

6. Насриддин, А.Рудакй (нусхашиносй ва нацду баррасии ашъори бозмонда)/А.Насриддин. -Хуцанд, 1999. -394 с.

7. Насриддинов, А. Маърифат ва шаруи адабиёт/А.Насриддинов. - Душанбе: Ирфон,1991. -182 с.

8. Сайидо, Н. Асаруои мунтахаб/Н.Сайидо. - Душанбе: Ирфон, 1977. - 701 с.

9. Саъдиев, С. Адабиёти тоцик дар асри ХУ11/С.Саъдиев.-Душанбе: Ирфон, 1985. -267 с.

10. Саъдиев, С.. Сайидои Насафй ва мууити адабии Мовароуннаур дар нимаи дувуми асри ХУ11/С.Саъдиев. - Душанбе, 2018. -296 с.

11.Шамисо, С. Сабкшиносии шеър/С.Шамисо. - Теурон, 1385. - 420с.

REFERENCES:

1. Aliyev, G.Yu. NizamVs Theme and Plots in Literatures of the People of Orient. - M.: Science, 1985. -332 p.

2. Ansor, M. The Commentary to 42-Gazels Belonging to Hofiz. - Dushanbe, 1994. - 124p.

3. Ahmadi, Kh. A Research Beset with Indian Style and Transitive Literary Period. - Tehran, 1342. -367p.

4. Sayedo and his Place in the History of Tajik literature. - Stalinabad, 1947. - 285 p.

5. An Introduction to Kamol Studies. - Khujand: Publisher, 2015. - 503 p.

6. Nasriddin, A. Rudaki ( copy studies and critique to the remained poetry). - Khujand, 1999. - 394p.

7. Nasriddinov, A. Enlightenment and Literary Commentary. - Dushanbe: Cognition, 1991. - 182p.

8. Sayedo, N. Selected Literary Productions. - Dushanbe: Cognition, 1977. - 701 p.

9. Sa^diyev, S. Tajik Literature Referring to the XVII-th Century. - Dushanbe: Cognition, 1985. - 267p. 10.Sa^diyev, S. Sayedoi Nasafi and Literary Circle of Movarounnahr Referring to the Half second of the

XVII-th Century. - Dushanbe, 2018. - 296p. 11.Shamiso, S. Poetical Stylistics. - Tehran, 1385. - 420 p.