CC BY
78
ФИЛОЛОГИЯИ ТОЧ.ИК ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
А. Насриддин ЗИЁУДДИН ХУЧДНДЙ (ФОРСЙ) ВА ОСОРИ У
Вожатойкалидй: адабиёти форсу тоцнкдар асрх,ои XII-XIII, ЗиёуддинХуцандй (Форсй), китобхонаи «Кохи Гулистон», х,амасрони Зиёуддини Хуцандй
Ному насаби донишманд ва шоири номвари рубъи охири асри XII ва нимаи аввали асри XIII Зиёуддин Хучандй дар манобеи адабию таърихй ба шаклу намудх,ои гуногун зикр ёфтааст, маъруфтарииашои инх,оянд: Хо^а Зиёуддин ибни Хо^а Ч,алолуд-дин Масъуди Хучандй (8, 827), Зиёуддин Мух,аммад ибни Ч,ало-луддин Масъуди Хучандй (6, 165), Зиёуддини Форсй (1, 338), Зиёуддини Хучандии Форсй (2, 325), Зиёуддини Шерозии Хучан-дй (14, 14). Зиёуддини Хучандй аз х,айси насаб ба сах,обаи чали-лулцадри хотамуланбиё Мух,аммад (с) пайваста аст (3, 322). Гуру-х,е бар он ацида х,астанд, ки ачдоди f аз Форс будаанд ва ба ни хотир нисбаи «Форсй» ба номи у афзуда шудааст (2, 325). Аммо аз ашъори х,амасри у Шамси Х,аддодй маълум мегардад, ки зодгох,аш Хучанд аст (Ту порсинасабй чун Хучанд маншаи туст, Зих,й тафохури Салмони Форсй ба Хучанд). Аз ин ишора маълум мегардад, ки нисбаи Форсй ба шачараи хонаводагии у дахл дорад.
Бех,тарин сарчашмаи омузиши зиндагй ва андешаи ин шоир девони худи ^ст. Х,амчунин осори шоирони муосири f Сайфи Исфарангй ва Шамсиддини Х1аддодии маъруф ба Шамси Хола дар гах,к,и к,и зиндагиномаи f кумаки фаровон мекунанд. Аз ин осор маълум мешавад, ки Зиёуддини Хучандй (Форсй) дар Хучанду Хоразм ва Бухорову Самарканду Х,ирот рузгор ба cap
бурдааст. Зох,иран орзуи сафар ба зодгох,и аддоди худ - Форс доштааст, ки дар ашъораш мундарид гаштааст: Ца^онам Форсй хондасту лекин Бад-он цоиибмаро кас менахонад.
Бештари манобеъ соли вафоти уро 622 х,и1фии цамарй (1225 мелодй) зикр кардаанд (6, 165; 11, 490). К. Шидфар бар мабнои ашъори Зиёуддини Худандй то соли 655 х,.кг (1257 мелодй) дар 1'яйди х,аё г будани у тазаккур додааст (10, 115).
Падари Зиёуддин дар замони салтанати Кутбиддин Мух,аммад Такаттти Хоразмшох,й аз Худанд ба Хоразм сафар карда, он 40 сох,иби мацомоти волои давлатй гардид (6, 165). Дар замони Гиёси/щин Байрамшох, ба макоми вазири Хуросон ноил гардид. Чун падари у дар фитнаи мукул кушта шуд, Зиёуддини Худандиро ба 4011 падар вазири Хуросон баргузиданд (6, х,амон 40). Х^мчунин ба х,айси козии Бухоро ифои вазифа кардааст (2, 380).
Атомалики Чувайнй абётеро аз цасидаи у дар мадх,и Султон Мух,аммад оварда, бар макоми баланди шоирии у таъкид варзидааст (7, 78-79).
Бо сипарй гаштани замоне у аз ин корх,о канора гирифт. Муддате дар назди донишманди бузурги он аср Имом Фахри Розй тах,сили илм кардааст (6,165). Баъдан ба х,ял1уш тасаввуф иайваст ва аз муридони На^муддини Кубро гардид. Дар бораи продати у ба Абдунна^иби ( ух,равардй низ хабар додаанд (6, х,амон 40).
Зиёуддини Хучандй бо шоирон ва донишмандони рузгори худ иртиботи дусгона дошт. Сайфуддини Исфарангй, Шамсуддини Х,аддодй ашъоре дар тавсифи у сурудаанд. Сайфуддини Исфарангй уро бо авсофе чун «устоди сухан», «афзали айём», «дарён i авх,ар», «гаввоси маънй», ситоиш кардааст ва табъи уро «му ь^изаофарин», «яди байзо» ва «шакаррез» хондааст (12, 205, 272, 298...). Шамсуддин Х,аддодй маъруф ба Шамси Хола уро ягонаи даврон донистааст (10, 116).
Ин гуна авсоф аз камоли фазлу хунари Зиёуддин Худандй дарак медих,анд. Огох,ии хуби у аз илмх,ои тасаввуф, усул ва калом (6,165) боне гардида, ки теъдоде осори илмй ба ^алам орад. Аз Чумлаи онх,о шарх,и у ба «Ал-мах,сул»-и Имом Мух,аммад ибни Умари Розй ва осори дигар маълум аст.
Зиёуддини Худандй аз шоирони маъруфи сабки и рожист. Гумон доштанд, ки девони у аз байн рафтааст. Соли 1951
профессори Дошпш ох,и Кембрич Д.С. Робертсон дар «Journal of the Royal Asiatic Society» иттилоъ дод, ки нусхаи мунх,асир ба фарди девони Зиёи Хучандй ба даст омад (10, 114). Ин девон муштамил бар 4470 байт буда, дар он 132 цасида, 5 таркнббанд, 1 марсияи таркиббанд, 48 цитъа ва рубоиёти шонр мундарич аст (10, х,амон 40). Девон ба ралами Абдулвахдоб нбнн Абулмакорнмн Xn^o ifl дар соли 981 (1573 мелодй) ба хати настаълиц китобат гардида, дорой 298 сафх,а мебошад.
Дар ин нусха цасоиде дар мадх,и Муинуддин К,илич Тамгочхон (10, 9), Ихтиёруддин Ягрушбек (10, 62, 108, 127), Бах,оуддин Мух,аммад (10, 93, 97) ва дигар ашъори шонр мундарич аст.
Аммо дар х,ацицат нусхаи муаррификардаи Робертсон мунх,асир ба фард нест. Нусхаи му ы абари дигар, дар китобхонаи Кохи Гули стон (собиц китобхонаи салтанатй) зери шумораи 252 нигахдорй мешавад. Ин нусха дар замоин зиндагии шонр китобат шудааст, «чун мицдоре баёз дар охири нусха ба '(oil мондааст, мух,тамал аст, китоб ба хати мусанниф бошад, махсусан, ки баъзе унвонх,о ин эх,тимолро таъйид мекунанд (чавоб фиристода шуд, Чавоб ба Самарканд фиристода шуд») (9, 111). Санаи китобати ин нусхаро соли 666 х,.кг тахмин кардаанд.
Ин нусха шомили цасоиду муцаттаот ва газалиёту рубоиёти Зиёуддини Хучандй мебошад. К,исми асосии девон (аз сафх,аи аввал то сафх,аи 105) фарогири цасоиду муцаттаот мебошад, дар сафах,оти 105 то 131 газалиёт (7 газал) ва рубоиёт (167 рубой) мундарич х,астанд.
Донишмандон то соли 1951 ба чунин нати^а расида буданд, ки девони Зиёуддини Хучандй аз байн рафтааст. Аз х,амин сабаб устод С. Нафисй ашъори уро аз баёзу сафинах,ои щадима Чамъоварй карда, дар бахши «Мулх,акот»-и «Таърихи Байх,ацй» ба табъ расонид. Доктор 3. Сафо фасли марбут ба Зиёуддини Хучандиро дар асоси х,амон ашъори чамъоварикардаи устод С. Нафисй таълиф кардааст. Чунонки зикр шуд, 1951 мацолаи профессори Донинп ох,и Кембрич Д-С. Робертсон батабърасид, ки ба муаррифии девони ба соли 981 (1573 мелодй) китобатшудаи Зиёуддини Форсй бахшида шудааст. Соли 1952 дар х,амон мачалла маколаи профессор Масъуд Х,асан бо номи «Зиёи Форсй» мунташир гаштааст. Ин мацолах,о ва девони шонр гаваччук,и шарцшиноси маъруф В.Ф. Минорскийро ба худ чалб
карданд. В.Ф. Минорский он солх,о дар Кембрич зиндагй мекард, аммо чун парвардаи мактаби шукухдишли хов аршин осин русй бо марказх,ои илмии Санк-Петербург ва Москва иртиботи к,янй дошт. В.Ф. Минорский нусхаи аксии онро ба Москва фиристодааст. Ин санад аз номаи f ба Ч,ах,онгир Дуррй, ки таърихи 9 ноябри соли 1964 навишта шудааст, ба даст меояд. В.Ф. Минорский чунин навишта буд: «Оё шумо метавонед, ба ман бигуед, ки ин Шидфари номаш барон ман асроромез кист. Нусхаи нодири аксии девони Зиё ба дасти кй фаромадааст?! Ман бисёр умедвор будам, ки бо он профессор Болдирев машгул мешавад» (Письма В.Ф. Минорского, Ирано-славика, 2008, № 4, стр. 55).
Муаллифи ин сатрх,оро гумони голиб аст, ки нусхаи нодири девони Зиёуддини Ху^андй тава^ЧУ^11 академик Бобовой I ' |)уров, директори Института шаркдиипосии Академияи илмх,ои СССР-ро ба худ ^алб кардааст. Азбаски Шидфар аз мух,о^ирони эронй ва донишмандони нусхашинос буд, ба та х, к, и к, и ин нусхаи нодир иардохта, дар ин замина маколаеро бо унвони «О диване Зия-и Форси» таълиф кард ва дар ма^аллаи «Народы Азии и Африки», ки зери назари академик 1>. I афуров мунташир мешуд, ба табъ расонид (Ч,о дорад дар ин маврид ба устод Ч,ах,онгир Дуррй ташаккур гуям, ки ба рагми гирифторих,ои зиёд нусхаи зеракси маколаро бароям ирсол карданд - А.Н.). Дертар (соли 1974) х,амин К. Шидфар бо тавсияи устод Б. Рафуров девони Шайх Камоли Ху^андиро дар 2 чилд (4 китоб) тасх,ех, ва мунташир кард.
Нусхаи муаррификардаи Д.С. Робертсон ва К. Шидфар, ки дар нимаи дувуми асри XVI (соли 1573) китобат шудааст, аз лих,ози матншиносй ва нусхашиносй зиёд добили эътимод нест. Зеро дар он нусха ба эхдимоли к,авй ашъори шоирони дигар низ зери номи Зиёи Форсй оварда шудааст. Ба цавли К. Шидфар (сах,. 115) дар он цасоиде низ дар^ ёфтаанд, ки таърихи таълифи онх,о баъди соли 663 х,и1фй (1264-65 мелодй) мебошад. Ин таърих аз солх,ои зиндагии Зиёуддини Ху^андй, ки цясоидс дар ситоиши салотини iyipoxonfl Байгумалик ва Тамгочхон гуфтааст, фосила гирифтааст ва зох,иран ба суханвари дигар гааллуц дорад.
Нусхаи хаттии ^адимаи дигар, чунонки ишора шуд, ЯЬли китобхонаи Кохи Гулистон (Тех,рон) аст, ки дар он мух,ри Носириддиншох,и I^o^op гузошта шудааст. Маълум мешавад, ки
нусхаи нодир аз амлоки китобхонаи салтанатии шох,они Эрон буда, дар он Ганшина нигахдорй мешуд. Ин нусха дорой 131 сах,ифа буда, дар когази бащодй ба хати насх китобат шудааст. Махдии Баёнй, ки аз донандагони мумтози иусхах,ои щадима буд, онро нусхаи автограф, яъне навишташуда ба дасти Зиёуддини Ху^андй х,исобидааст.
Боиси снпосгузорнст, ки бо хусни мусоидати ранен Фарх,ан-гистони забои ва адабиёти форей,, (ус ги мушфици донишмандони го1Ц1к доктор Руломалй Х,аддоди Одил ин нусхаи щадима нусха-бардорй гардид ва нусхаи аксии он ба То^икистон интикол ёфт.
Дар ин мацтаи замонй заминай нацду гасх,ех, ва нашри девони ашъори Зиёуддини Ху^андй фарох,ам омадааст. Умедворем, ки ин кори арзишманд х,арчи зудтар сурат бигирад.
Дар айни замой имкон дорад, бар мабнои санадх,ое, ки аз девони Зиёуддини Ху^андй ба даст меояд, чанд нуктаи муцаддимотиро дар назар дошта бошем.
1. К.асоиди шоир дар х,амох,ангй ва х,амсуй бо цасоиди шоирони маъруфи асрх,ои Х1-ХП ба монанди Анварй, Амир Муиззй, Хоконй, Зах,ири Форёбй, Ч,амолуддини Исфах,онй гуфта шудаанд. П1евах,ои тасвир, таркиботу адоти шеър, ишорах,ои сарех,и худи шоир ин чихдги мавзуъро бо ву5ух,и тамом зох,ир месозад. Чунончи байтной зерни аз ташбиби цасоиди зебои Фаррухию Анварй ва Муиззй х,еч чои камй надоранд: Зарриншуд, эй а цаб, %ама атрофи бустон, Навъе зи кимиёст магар боди Мщргои. Барги туруиц шуд ивази барги шанбалид, Шохидарахт шуд бадали шохи заъфарон. Г$й х,ар он цасида, ки булбули бах,ор гуфт Бодаш ба зар навишта бар авроци бустон...
Дар цмеидае бо матлаи
Зщй, зицадри ту паст осмони зангорй, Баланд гашта зи тумансаби цацондорй номи ду нафар цасидасароёни маъруф - Имодии Шах,риёрй ва Усмони Мухтории Разнавиро ба ёд оварда, хунари сухангустарии онх,оро ба некй ёд кардааст:
Сипе^рцадро, ман худ киям, ки бехунаре Ба модели кунадам лутфи ту харидорй.
Кимодели тузирифъат ба оламиарвох, Сазад равони Имодиву рухд Мухторй.
2. Дар газалиёти Зиёуддини Худандй идомат ёфтани сайру такомули ин навъи шеър ва тадридан ба марх,илаи камол расидани он падидор аст. Албатта, ин вежагии шеъри Зиёуддин нест, балки вежагии нах,зати газалсароии форсй ва тадридан ба мунтах,ои камолоти жанрй расидани он мебошад. Дар шумори чанд вежагии фанни газалсароии ин ахд яке дар байти мацгаъ тазаккур ёфтани тахаллуси шоир дониста шудааст, ки газали зерин намудори х,амон вежагист:
Нури руят офтоби олам аст, Руи хуба т нури чашми одам аст. Некуй бо чех,раи ту ^амрах, аст, ХубрУй бо цамолат х,амдам аст. Цаннат аз акси цамолат хушдил аст, Олам аз хусни хаёлатхуррам аст. Дар х,авоят ошще чун Форсй Чунрухизебо-тдар оламкамаст.
3. Таркиббанду тар^еьбандх,ои Зиёуддини Худандй 1увох,и онанд, ки у дар ин навъи шеър низ дасти тавоно доштааст ва сиёци сухани у устувор ва дорой дозибах,ои хос мебошад. Алалхусус дар ашъоре, ки бо Шамсиддини Х.аддодии Самарцандии маъруф ба Шамси Хола радду бадал кардааст, ин фазилат бештар падидор аст. Тардеъбанди Зиёуддини Худандиро бо байти тардеъи
Шамсидин он муцтадои а^ли шаръ, К-остониfer цойи ах,ли шаръ аз думлаи бехдарин шеърх,ои ихвонй х,исобидан мумкин аст. Дар ин тардеъбанд аз боби дойгох,и баланди илмию адабй ва мух,ассаноти инсонии Шамсуддини Х,аддодй иттилооти чолибе ба даст меояд. Ба х,айси намуна бандеро аз он зикр мекунем: Эй ки аз мадцат сухан мщдор ёфт, Дониш андар ахди ту бозор ёфт. Ку сарудевори хасмат, к-осмон Офтобаш бар саридевор ёфт?! Хасми тудилдори х,еч аст аз цах,он, Дил намеёбад, валекиндор ёфт.
Муштариро з-иняке байт осмон Х,аршабе торуз дар такрор ёфт: Шамсидин он муцтадои а^ли шаръ, К-остониуст цойи а^ли шаръ.
Сифоти неки Шамсуддини Х,аддодиро дар цасидаи мух,каме бо матлаи
Фалаки ахтари маънй, садафидуррияцин Гав^ари воситаи щди хунар Шамсуддпн ва ашъори дигари Зиёуддини Хучандй мутолиаву гах,к, и к, кардан фарох,ам аст. Дар байти зернин х,амин цасида Зиёуддини Хучандй сухани Шамсуддини Х,аддодиро бо тавсифи «сех,ри мубин» сутудааст, ки баъдан дар ашъори Шайх Камоли Хучандй ва шоирони дигар фаровон истифода гардид:
Суханаш сех,ри мубин аст, вале аз пайи фацм Шеър карданд бузургон лацаби се^ри мубин.
Шамсуддин Х,аддодй низ шеърх,ои ихвонй дар фазоили Зиёуддини Хучандй гуфтааст, ки байтной зерни намунае аз он ашъоранд:
Зщй зи мщда^аи сулби Булбашар падарат, Хуцаста сацт, ки уро Зиё бувад фарзанд. Ту порсинасабй чунХуцандманшаи туст, Зщй, тафохури Салмони Форсй ба Хуцанд.
Зиёуддини Хучандй дар доираи адабии К,арохониён ва х,авзах,ои дигари илмию адабй нуфузу эътибори зиёд дошт ва аз иродати бисёре аз адибону донишмандони асри худ бархурдор буд.
Сайфи Исфарангй чандин шеър дар васфи фазлу дониш ва ройу тадбири Зиёуддини Хучандй дорад, ки санадх,ои равшангаре дар шинохти шахсият ва чойгох,и илмию адабии у хох,анд буд. Минчумла дар цитъаи зернин Сайф ишороти сарех,е аз боби мушкилоти рузгори х,ар ду шоир ба даст меояд: Устоди сухан, афзали айём - Зиёуддин, Эйгашта Уторидро устод дар иншо ту. Дар маснади истифо шуд нозири девонат, Дигар чй сухан дорй бо со^иби Цавзо ту. Н-оядзи яке гав^ар гаввосию дарёй, Чун гав^ари маъноро гаввосию дарё ту.
Сити ту сафар карда он цой, ки б-андеша Чун Зол наёрй шуд бар ша^пари ащо ту. Ман мунтазири васлам дидор намуданро Чундавлати ман мафкан имруз ба фардо ту. Гар бахт кунад ёрй дар пардаи дилдорй, Як руз наёромад бехудшудае бо ту. Mo х,ар ду гарибонем дар мусцити раъси худ, Бо бехунарон монда бекас ману тащо ту. Гар нотиса цисмастй, pfx,ani туий ё ман B-ар муъциза шеър астй Исй манаме ё ту.
(12, 572)
Ашъори дигари Сайфи Исфарангй ин иттилоотро такмил медих,анд. Аз чу мл а цитаоте бо чунин матлаъх,о: Эй он ки ба рршноии ацл Бо нури%ацщат ошной (12,598) Ma цлиси олй Зиёидин зи нури ройи туст Чашмаи хуршедро гар х,аст обиравшане (12, 600) Дар садри цитъаи аввал номи уро «Имоми адалл Хода Зиёуддин Порсии Худандй» зикр кардаанд, ки агар тасарруфи котибон рох, наёфта бошад, ба назарам, аз х,ама бештар добили эътимод аст. Зеро ин хитобест ки аз дониби муосир ва муошири ин донишманд ва сухансанди худандй берун омадааст.
ПАЙНАВИШТ
1. Озар, Лутфалибек, Оташкада, Техрон, 1337
2. Х,идоят, Ризокулихон, Мадмаъ-ул-фусах,о, Техрон, 1339
3. FynoMpiBO Риёзй, Донишварони Хуросон, Техрон, 1336
4. Таърихи Байх,акр, бо муцадцима ва таълщоти С. Нафисй, Техрон, 1332
5. Мух,аммадалй Мударриси Табрезй, Райх,онат-ул-адаб, Техрон, 1369
6. Нафисй, Сайд, Таърнхи назму наср дар Эрон ва дар забони форсй, дилди 1, Техрон, 1363
7. Таърнхи Ч1ах,онкушойи Ч,увайнй, ба саъю эхдимом ва тасх,ех,и Мух,аммад Абдулвах,х,оби К,азвинй, дилди 2, Техрон, 1367
8. Сафо, Забех,улло, Таърихи адабиёт дар Эрон, дилди 2, Техрон, 1369
9. Баёнй, Мах,дй, Фехристи нотамоми теъдоде аз китобх,ои Китобхонаи салтанатй, Техрон, б.т.
10. Шидфар К.А., О диване Зия-и Форси, журнал «Народы Азии и Африки», 1964, № 3, стр. 113-117
11. Саъдиев С., Зиёуддини Ху^аидй, Энсиклопедияи советии то^ик, Чилди 2, Душанбе, 1980
12. Сайфи Исфарангй, Девон, тасх,ех, ва тах,к;ик;и дуктур Зубайда Сиддщй, Мултон-Покистон, 1357
13. Одамият, Мух,аммадх,усайн. Донишмандон ва сухансароёни Форс, ^илди 3, Тех,рон, 1337
14. Имдод Х,асан, Симои шоирони Форс дар х,азор сол, чилди 1, Тех,рон, 1377
15. Robertson D. S., A. Forgotten Persian Poet of the XIII cehtury, Journal of the Royal Asiatic Society, 1951.
Зиёуддин Худжанди (Форси) и его наследие А. Насриддин
Ключевые слова: история персидско-таджикской литературы ХП-ХШ ее, Зиёуддин Худжанди (Форси), библиотека «Кохи Гулистон» современники Зиёуддина Худжанди
В статье рассматриваются некоторые аспекты жизни и творческого наследия известного ученого и литератора конца XII и середины XIII веков Зиёуддина Худжанди. На основе сведений литературных и исторических источников и поэтического наследия самого Зиёуддина Худжанди приводится ряд новых документов и интересные данные о современниках поэта, содержание дивана и его научно-государственной деятельности.
С учетом того факта, что известнейшие знатоки истории персидско-таджикской литературы, в том числе Сайд Нафиси и Забехулло Сафо, считали диван поэта утраченным, обнаружение двух списков его дивана, особенно списка библиотеки «Кохи Гулистон» можно считать значительным научным событием.
В статье приводятся предварительные соображения о содержании дивана Зиёуддина Худжанди, высказывания современников, таких как Шамсуддин Хаддоди и Сайф Исфарангй, о поэте.
Ziyouddin Khujandi (Forsi) and his Heritage A.Nasriddin
Key words: history of the Persian-Tajik literature of the XII-th -XIII-th c.c, Ziyouddin Khujandi (Forsi), "Kokhi Guliston " library, Ziyouddin Khujandi s contemporaries
The article dwells on some aspects of life and creative legacy of Ziyouddin Khujcmdi, scholar and man-of-letters who lived at the end of the XII-th up to the middle of the XIII-th c.c. Proceeding from the data pertaining to literary and historical sources and to the poetic heritage of Ziyouddin Khujcmdi himself the author adduces a number of new documents and interesting information about the poet's contemporaries, the contents of his divan and his scientifco-statal activities.
Taking into account the fact that mostly well-known connoisseurs of the history of Persian-Tajik literature. Said Nafisi and Zabekhnullo Safo inclusive, considered the poet's divan to be lost, the revelation of two lists of his divan, especially the one of Kokhi Guliston " library, can be looked upon as a significant scientific event.
The article includes preliminary considerations as to the contents of Ziyouddin Khujandi divan, the utterances of contemporaries about the poet; among the latters there are Shamsuddin Khaddodi and Saif Isfaranghi.
