CC BY
11УДК: 930.1(575)
ЗИОТИ ША^^И МAЪPУФИ МGBAPGУHHA^PУ ХУPGСGH ДAP «СAФAPHGМA»-И ИБHИ БAТТУТA
(AСPИ XIV)
^амза KAМGЛ,
Институти таърих, бостоншиносП ва мардумшиносии ба номи Aзмади Дониш
Саpзамини пахноваpи сyкyнати точикон-Хypосони Бyзypг, аз замоне ки инсоният шах£нишин шyдааст, бо ша^хои маъpyфи худ даp пешpафти тамаддyни башаpй накши боpизе дошта. Шахpхо хамеша махалли тачам-муи инсонхои созанда, конуни ташаккули миллатхо,макони pyшди илму фаpханг ва хyнаpмандию кишоваpзй буданд.Точикон даp ин пахнои бу-зypги сукунати худ шахpхоеpо мисли Балх, Маpв, Нисо, Диpот, Нишопyp, Самаpк;анд, Бyхоpо, Кеш, Нахшаб, Тиpмиз, Чоч, Усpyшан, Хучанд, Панчакент ва Fайpахоpо бино каpдаанд, ки даp садахои гузашта мояи тахайюpи башаpият будаанд. Саpазм даp оFози ин pаванди созандагии миллати точик к;аpоp дошт, ки 5500-сол аз бутеди он сипаpй мешавад.
Даp иpтиботи ин чашн танвиpи авзои шахpхои Моваpоyннахpy Хypосон даp садахои мдана баp мабнои ахбоpи «Сафаpнома»-и Ибни Бат-тута, ки аз мyхимтаpин манбаи таъpихист, мyбpам ба назаp меpасад.
«Сафаpнома»-и Шаpафyддин Абуабдуллох Мухаммад ибни Абдул-лох Мухаммад ибни Ибpохими Танчй маъpyф ба Ибни Баттута (703-770 х.к. 1304-1377) даpбаpгиpи вокеахо ва pyхдодхои таъpихиест, ки авзои сиëсй ва ичтимоии мамлакатхои сафаpкаpдаашpо даp фосилаи баъди ходисаи мyFyл ва лашкаpкашихои Темypланг, яъне даp нимаи аввали садаи чахоpдах мунъакис месозад.«Сафаpнома»-и Ибни Баттута аз чихати ву-съати доманаи сафаp аз дигаp сафаpгyфтахои хамсонаш фаpк мекунад. Муаллифи он даp бистуду солагиаш аз зодгохаш Танчеp (Маpокаш) 2 мохи pачаби соли 725 х.к./ 14 июни 1324 pахти сафаp мебандад [5,51] ва саëхати у то соли 754 х.к./1353, та^ибан сй сол ба даpозо кашида, ки-шваpхо ва саpзаминхои Макка, Мисp, Шом, Иpок;, Яман Уммон, Рум, Кастантия, кисмати бyзypги Эpон, Хypосон, Моваpоyннахp, Чин, Дашти Кипчок, Синд, Динд, чазиpахои чануби Динд, Андалус ва Fайpаpо фаpо мегиpад. Талибан даp саpтосаpи ин минтакаи пахноваp ин замон аносиpи тypкy мyFyл, ки лашкаpкашй, хаpобкоpй, хyнpезй ва кинатузихои кабила-виpо усули давлатдоpй мехисобиданд, хукумат мекаpданд.
Хотиpоти мyсофиpати Ибни Баттута мачмуаи зиндатаpин тасовиpи кишваpхо ва саpзаминхои он замон ва зиндагии сокинони он pyзгоpон аст, ки пойи ин сайëх ба он чойхо pасидааст. Сафаpгyфтахои Ибни Баттута даp хакикат ойинаи тамомнамоест, ки зиндагии мyосиpонашpо аз калби к^аи Афpико то каpонахои даpëи Чин бо ахволу атвоp, хисоли неку бад, маpо-
симу одот ва одоби маъмyлии онон дар хеш мyнъакис сохтааст. Ахбори «Сафарнома»-и Ибни Баттута, ба вижа рочеъ ба Моваpоyннаxpy Хуросон ва Диндустон дар бисëpе аз мавориди таърихй ягона манбаи мустанади дасти аввал ва мущасир ба фард ба шумор меравад.
Бахше аз матолиби «Сафарнома»-и Баттута аз шаxpxои Мовароун-наxpy Хуросон ахборе мебошанд, ки бо xаводис ва pyхдодxои таърихй, ки дигар манобеъ иттилоъ додаанд, мутобикат мекунанд. Дар бархе аз мавpидxо ахбори Ибни Баттута дар такмил, тайид ва тавчеxи нигоштаxои дигар муаррихон базли кумак менамояд.
Масири воридшавии Ибни Баттута ба Моваpоyннаxp аз тарики Дашти Кипчок ба Хоразм аст. Хоразми он замон аз диди ин сайëx аз «зеботарин ва бузургтарин, мyxимтаpинy муътабартарин шаxpxо» буда, «бозоpxои хуб ва кyчаxои васеъ ва имороти бисëpy маxосини бешумор» дошта, «шаxp аз касрати чамъият ба сони даpë мавч мезанад» [5, 434-435]. «Рузе, менависад,-Ибни Баттута,-савори асп шудаму ба бозори шаxp раф-там. Дар васати бозор дучори издиxом шудам, зиëдии чамъият дар маxалле бо номи Шур ба дарачае расид, ки ман натавонистам рад бишавам, хостам баргардам, боз xам аз касрати издиxом кодир нашудам ва xамон чо мyтаxайиp мондам ва билохира бо заxмати зиëд тавонистам худро берун кашонам» [5,435].
Ибни Баттута аз мадрасаи Хоразм, ки аз биноxои амири он Кутлудемур буда, масчиди онро xамсаpи y Туробак сохтааст, зикр карда, аз бемористоне дар Хоразм ëд мекунад, ки табиби Шомй ба номи Саxюнй онро идора мекардааст [5,435].
Яке аз pоxxои сафар ва воридоту содироти маxсyлоти хурокворй ва гайри он ба Хоразм ва аз ин шаxp, ки Ибни Баттута мyтаваччеxи он шуда-аст, ин аз тарики киштщо дар Амyдаpë будааст: «Дар тобистощо ба васи-лаи киштй аз pоxи Ч,айxyн то шаxpи Тирмиз метавон рафт. Тирмиз дар фо-силаи даx руз pоx аз Хоразм вокеъ шудааст ва аз он чо гандуму чав ба ин шаxp меоваранд» [5, 436]. Рочеъ ба харбузаи хушкидаи Хоразм, ки чун моли содиротй ба бозори дигар кишваpxо, аз чумла ба Диндустону Чин ин-тикол меëбад, менависад: «Харбузаи Хоразм дар шарку гарби олам назир надорад, чуз харбузаи Бухоро ва пас аз он харбузаи Исфаxон аст. Пусти ин харбуза сабзу даруни он сурх ва бисëp ширину турд (нарм) аст. Аз ачоиб он ки ин харбузаро дар офтоб хушк мекунанд ва нигоx медоранд... Харбузаи Хоразмро то аксои нукоти Динду Чин мебаранд ва дар мдани меваxои хушк беxтаp аз он нест» [5,440].
Ибни Баттута ба xаp шаxpе, ки ворид мешуд, пеш аз xама бо кишри донишмандон, аxли тарикату маърифат, козиxо ва шайхони он ошной X0сил мекард. Дар хилоли навиштаxояш номxои здаде аз чунин ашхосро метавон пайдо кард, ки мондагории асомии ощо дар таърих мадюни шиносой бо ин сайëxи магрибй мебошад. Аз чумла Ибни Баттута зикри шахсиятxои маъруфи Хоразм, мисли Абyxафс Умар ал-Бакрй, мавлоно
Думомуддин, мавлоно Зайнуддини Мукаддасй, мавлоно Myxиддини Яxë, мавлоно Фазлyллоxи Разавй, мавлоно Чдлолуддини Умодй, мавлоно Шамсуддини Санчарй (имоми амири Хоразм) ва мавлоно Дисомуддини Машшотиро карда, таъкид мекунад, ки ин <^ама мардуми нек ва соxибфазилат буданд... Ин Typyx голибан мазxаби муътазилй доранд, лекин тазоxyp ба ин мазxаб намекунанд, зеро султони узбак ва амири шаxp Кутлудемур аз аxли суннат (ашъарй) мебошанд» [5, 436-437]. Рочеъ ба мавлоно Дисомуддини Машшотй махсус таъкид карда, уро суханвари чира тавсиф намуда, менависад, ки Дисомуддини Машшотй «яке аз чаxоp хатиби бузурги дутест, ки ман болодасташон надидам» [5,437].
Ибни Баттута аз Хоразм ба шаxpи Кот - пойтахти кадими Хоразм дар соxили рости Амyдаpë меояд. «Ин шаxp танxо ободие xаст, ки байни Хо-разму Бухоро вокеъ шуда ва шаxpест кучак, вале неку...»-, менависад муа-ллиф [5, 442]. Дар Кот козии шаxppо садру-ш-шариат ном мебурданд ва шайхи шаxp Mаxмyди Хевагй, бино ба ахбори ин сайëxи магрибй аз он ки X0кими шаxppо водор сохт, ки ба дидорбинии Ибни Баттута бдаяд, эъти-бори бештаре дар ин шаxp доштааст. Ибни Баттута мегуяд: «Козй пеш-ниxод кард, ки пеши амир биравем, лекин шайх Mаxмyд гуфт: «Эшон во-ридонанд ва агар мо xиммат дошта бошем, бояд амирро во дорем, ки ба зтерати у бдаяд». Дамин тавр xам шуд ва амир пас аз соате бо асxоб ва худдом ба дидани ман омад» [5,442].
Дар масири Бухоро Ибни Баттута ба шаxpаке дар сефарсахии Бухоро, ки онро Вабкана ^оло Вобканд) ном мебарад ва он дар «Накшаи чугроф^ии «Шоxнома»-и Фирдавсй» Байканд зикр шудааст [8], мерасад. «Вабкана, менависад у,- шаxpе некуст, ки наxpxо ва полизxо дорад. Дар ин шаxp ангурро аз соле ба соли дигар нигоx медоранд ва як навъ мевае xам доранд, ки олу номида мешавад1 ва онро хушк карда, ба Диндустон ва Чин мебаранд ва руи он об мебанданд ва мехуранд. Ин мева xангоме ки тару тоза xаст, ширин мебошад ва чун хушк шуд,каме туршй дар он пайдо мешавад ва бисëp гуштолу аст, ки ман назири онро дар Андалус ва Магрибу Шом надидам» [5,443].
Ин замон ки Ибни Баттута аз шаxpxои Mоваpоyннаxp дидан мекард, аз xодисаи фочиабору гамангези мугул як садаву бештаре гузашта буд. Аммо xанyз xам осори харобкорщои мугул ба чашм мерасид, ки он мано-зири xавлнок аз назари Ибни Баттута низ дур намондаанд. Аз чумла Ибни Баттута дар бораи яке аз маpказxои илму фаpxанг ва сдасати аxди Сомо-ниëн - шаxpи Бухоро баъд аз xодисаи мугул менависад: «Бухоро маркази билоди Mоваpоyннаxp аст, ки ба дасти Тингизи тотори малъун, чадди подшоxони Ирок2 вайрон гардид. Инак масочид ва бозоpxои он чуз кисмати кучаке махруба аст ва мардуми он дар зиллату хорй ба сар меба-
1 Ин xамон олуест, ки xам акнун дар Эрону Афгонистон ва дигар кишваpxо бо номи олуи Бухоро шинохта мешавад.
2 Манзури Ибни Баттута Элхонжни Эрон аст.
pанд. Акнун даp Бyхоpо касе, ки чизе аз илм бидонад ë инояте ба он дошта бошад, пайдо намешавад» [5,443].
Аз Бyхоpо ба максади дидоp бо хони мyFyлии Моваpоyннахp Таpма-шиpин (726-734 х.к./1326-1334), ки баъди пазиpyфтани ислом номи Алоуд-динpо гиpифта буд, Ибни Баттута ба пойтахти y, шахpи Нахшаб меpавад. Бо вучуди панчоху чахоp pyз таваккуф даp Нахшаб, Ибни Баттута аз тав-сифи Нахшаб бо ин хабаp иктифо мекунад: «Ин шахpи кyчакpо боFхо ва обхо даp миëн гиpифтааст ва мо даp хоpичи шахp, даp саpое, ки аз они амиpи шахp буд, манзил каpдем» [5,446].
Ин мавзеъ аз асpи VII пеш аз мелод махалли сукунати одамон каpоp гиpифта, он замон пиpомyни ин шахpи бостонй ба сохтани девоpи мухо-физатй OFOЗ каpданд. Бак^и вайpонахои ин девоpхо соли 1999 боpи нахуст аз чониби бостоншиносон тахкик гаpдид. Шавохиде вучуд доpад, ки Нахшаб даp ин замон номи сyFдии Навтак ва ë Навтакаpо доштааст, ки маънии тахтуллафзии ин калима ба забони имpyз «Бинои нав»-pо медихад. Чун ин шахp бахше аз каламpави давлати Юнону Бохтаp буд, хадс зада мешавад, ки он шояд номи Евкpатидеяpо дошт [9,260].
Ба гуфтаи мyаppих ва шаpкшиноси маъpyф В.В. Баpтолд хони мyFyли Моваpоyннахp Кебек (1318-1326) баъди ба сакуи кyдpат нишастан, ба кисмати чанубии Моваpоyннахp накли макон каpда, даp дyюнимфаpсахии Нахшаб, даp поëноби Кашкадаpë баpои худ кохе бино намуд [2, 75], ки даp МyFyлистони он замон вожаи «кох» ба маънои «каpшй» ба коp меpафтааст [1, 161-162]. Ба ин сабаб шахpи Нахшаб табдили ном ба Каpшй каpд, ки то ха^з ин шахpи бостонии Ваpазpyд бо ин номи бегона ëд мешавад, агаpчи макони шахpи Каpшии кунунй на ба Нахшаби то ходисаи мyFyл ва на ба шахpи Нахшаби садаи чахоpдахyм мутобикат мекунад [1,162]. Даp идомаи баppасихояш оид ба вачхи тасмияи вожаи «каpшй» В.В. Баpтолд менави-сад, ки ин вожа даp гузашта даp осоpи нависандагони садаи XI Юсуфи Ба-лосоFyнй, муаллифи «Кутагу билик» ва Махмуди КошFаpй муаллифи «Де-вони лyFOт ат-тypк» низ ба назаp меpасад ва «тypкхо зохиpан онpо аз забони бумии Тypкистони Чин (Чднубй) ба вадиа гиpифтаанд» [1,161-162].
Даp «Бобypнома», ки даp ахди Акбаp (1556-1605), подшохи маъpyфи Бобypиëн аз чониби Байpомхон ба фоpсй таpчyма шуда, онpо миpзо Мухаммади Шеpозй даp Бомбай даp соли 1308 х.к./1890-91 ба зеваpи табъ даpоваpд, pочеъ ба Нахшаб омадааст: «Дигаp вилоят Каpшист, ки Насаф ва Нахшаб хам ме^янд. Каpшй номи мyFyлист, гypхонаpо ба забони мyFy-лон «каpшй» ме^янд^олибан ин ном баъд аз тасаллути Чингизхон шуда буд. Камобтаp чоест, бахоpи y хуб мешавад, зиpоати y, хаpбyзаи y хуб мешавад. Ба чониби чануби Самаpканд аст, андаке ба Fаpб моил.Даждах фаpсанг pох аст» [3,33].Ин матни таpчyмаи фоpсй бо матни таpчyма ба забони pyrä мyFOЙиpат надоpад [4,64].
Ибни Баттута аз Нахшаб ба чониби Самаpканд меpавад ва баp-доштхои y аз ин шахpи бостонии точикон даp нихояти тавсифу тамчид аст:
«Самарканд яке аз бузургтарин ва беxтаpин ва зеботарин шаxpxои дутест, ки бар канори рудхонае ба номи рудхонаи Гозирон бино шудааст. Бощои шаxppо аз ин рудхона ба василаи дyлобxо (чархи об) обëpй мекунанд. Мардум баъд аз намози аср дар бощои пиромуни шаxp гирд омада, ба та-фpеxy таварруч (сайр) мепардозанд. Дар ин чоxо мастабаxое (нимкати чубин) барои нишастани мардумон таъбия карданд ва дукощое барои фуруши мева ва хурокй xаст. Дар атрофии шаxp кохxои бузург ва биноxои кобили таваччyxе вучуд дорад, ки нишони улуви xиммати мардуми он ме-бошад, лекин голиби ин биноxо хароб шуда ва низ бисëpе аз кисматxои дохили шаxp ба xолати вайрона афтодааст. Шаxp ^x бору дорад ва нyx дарвоза» [5,456]. Ба якин ин харобаю вайpонаxои шаxp аз замони xодисаи мугул «ба мерос» мондаанд.
Шадри дигари Mоваpоyннаxp, ки сайëxи магрибй то замони убур аз Амyдаpë дар он таваккуф кардааст, Тирмиз аст. «Шадри кадими Тирмиз, -менависад у,- бар канори Ч,айxyн сохта шуда буд. Баъд аз харобии он шаxp ба дасти Чингизхон шаxpи чадид дар думилии Ч,айxyн бино шуд» [5,458]. Ибни Баттута дар зимни зикри хаpобаxои Балх, ки ба дасти чингиздан сурат гирифта буд, аз вайpонаxои Тирмиз мукаррар ëд мекунад: «Дамин ба-лоро (яъне вайрониро) бар сари Тирмиз низ овард, чунонки шаxpи мазбур аз он пас руи ободй надид ва Тирмизе, ки акнун xаст дар думилии Тирмизи собик бино шуда аст» [5,445].
Шадри Тирмизи тозабyнëдpо Ибни Баттута чунин даpëфтааст: «Тирмиз шаxpи бисëp бузург ва дорои абнияи хуб ва чанд бозор аст. Ин шаxp бо^ои зиëд ва ангур ва беxи (биxй) фаровон ва бисëp хушбу дорад ва наxpxо аз васа-ти он мегузаранд. Гушту шир дар он фаровон аст» [5,458]. Чун шахси мута-ваччеxи xама кор у аз расми чолиби мардуми ин шаxp хабар медиxад: «мардум дар гаpмобаxо сари худро ба чои гили xаммом бо шир мешуянд. Пеши xаp гармовабон зуруфи бузурге мамлу аз шир вучуд дорад, ки xаp кас вориди xаммом шавад, зарфи кучаке аз он пур мекунад ва сари худро бад-он мешуяд. Шир муи сарро нарму шаффоф мегардонад» [5,458].
Ибни Баттута баъди убури Амyдаpë вориди марзи Хуросон мешавад ва теъдоди шаxpxои ин сарзаминро чаxоp адад зикр каpдааст:«Шаxpxои Хуросон чаxоp аст: ду ободон ва ду вайрон. Дутои ободон иборат аст аз Дирот ва Нишопур ва дутои вайрон иборат аст аз Балху Марв» [5,463].Суоле матpаx мешавад, ки чаро Ибни Баттута шаxpxои Хуросонро аз Дироту, Нишопур ва Балху Марв иборат донистааст, дар сурате ки аз шаxpxои дигари Хуросон, мисли Ч,ом, Тус, Mашxад, Сарахс, Зова (Турба-ти Дайдария), Бастом, Кундуз, Андароб, Fазнин ва Кобул низ ахбор медщад? Ба назар мерасад, ки манзур аз чаxоp шаxpи номбарнамудаи Ибни Баттута ин маpказxои маъруфи Хуросонанд, ки бидуни зикри марказ будани ощо ин шаxpxоpо ном мебарад. Ин маънй ба xангоми тавсифи шаxpи Нишопур, ки мегуяд: «Нишопур яке аз шаxpxои чаxоpгонаест, ки марокизи Хуросон маxсyб мешаванд» [5,471], ошкор мегардад.
Даp боpаи шахpи бостонй ва маъpyфи Хypосон-Балх, ки даp манобеи таъpихй бо номи уммулбилод - модаpи шахpхо зикp шудааст, Ибни Батту-та даp ду мавpид аз хаpобии ин шахp ба дасти Чингиз ëд мекунад: «Балхpо (Чингиз) ба шамшеp бигиpифт ва он шахppо бо хок яксон каpд»[5,445]. Даp чои дигаp менависад: «Балх ба куллй вайpон шуда буд, лекин манза-pаи шахp чунон менамуд, ки гуй хануз ободон аст, чй шахp бисëp васеъ ва пypчамъият ва бинохои он мустахкам буда ва осоpи масочид ва мадоpиси он то кунун хам баpчост» [5,461].
Даp идома аз хyнаpи озинзадани бинохои шахpи Балх бо лочyваpд ва ë^™ Бадахшон менависад, ки даp пояхо ва девоpхои имоpоти вайpона дида мешуд: «Нукуши пояхои имоpот омехта бо pангхои лочyваpд мебо-шад ва мегуянд лочyваpд моли Хypосон аст, ки аз кухистони Бадахшон ба даст меояд ва ë^ra бадахшй хам аз хамон чост ва авом онpо «балхаш» та-лаффуз мекунанд» [5,461].
Ибни Баттута pивояти чолибеpо аз кавли таъpихдонони Балх пиpо-муни бино намудани масчиди Балх меоваpад, ки ба ибтикоpи хамсаpи хокими Балхи замони Аббосжн, Довуд ибни Алй сохта шуда ва ба кавли у «аз бехтаpин ва васеътаpин масочиди дyнë буда ва агаpчи масчиди Рабо-тулфатхи МаFpибpо аз хайси бyзypгии сутунхо метавон шабехи он донист, вале масчиди Балх аз хама чанбахои дигаp зеботаp аст» [5, 461].
Ривояти ба хаpобй кашидани та^ибан як савуми ин масчиди бyзypги шахp аз чониби чингизиëн ба тамаъи ганчинае, ки гуфта мешуд даp зеpи яке аз сутунхои масчид нухуфта аст, низ чолиб аст. Бино ба ахбоpи Ибни Баттута баъд аз он ки масчид бино шуд, аз се як хиссаи маблаFи чудошуда баpои сохтмони он бокй монд ва ин маблаFpо зеpи яке аз сутунхои масчид пинхон каpданд, то агаp баъдхо ба таъмиpy таpмими масчид ниëз афтод, аз он истифода намоянд. Ин хабаp чингизиëнpо водоp сохт, то як савуми масчидpо вайpон кунанд ва чун чизе ба даст наоваpданд, аз тахpиби бокимондаи масчид хyддоpй намуданд [5,462].
Ибни Баттута аз Диpот чун бyзypгтаpин шахpи ободи Хypосон ëд мекунад ва менависад: «Диpот шахpе бyзypг ва доpои абнияи бисëp аст. Маpдyми ин шахp муттакй ва мутадайин ва покдоману ханафимазхаб ме-бошанд ва шахpи Диpот аз хаp гуна фиску фасод мyбаppост» [5,463]. Бо ин ахбоp ба тавсифи шахpи Диpот иктифо каpда, даp боpаи мyбоpизаи султон Дусайни Кypт алайхи Саpбадоpони Хypосон бо саpваpии амиp Масъуд ба ичмол ахбоp медихад. Шаpхи мyхтасаpе, ки Ибни Баттута даp ин боpа оваpдааст, бо ин ки вай Саpбадоpонpо ба муносибати ташайюъ душман медонад, даp макоми мукоиса бо навиштахои мyаppихини дигаp хакоикеpо pавшан месозад. Шояд pyбоии яке аз шоиpон, ки даp боpаи чанги амиp Дусайни Кypт ва амиp Масъуд сypyда аст, баpои нишон дода-ни pанги аслии кжми Саpбадоpон судманд бошад, ки гуфтааст: Гар Хусрави Курт бар далерон назади В-аз теги ялй гардани шерон назади.
Аз 6umu cuhohu Сарбадорон то уашр, Як турк дтар хайма ба Эрон назади.
Аз Дирот Ибни Баттута ба шаxpи Турбати Шайхи Ч,оми кунунй, ки дар аxди бостон ба номи Бузчон ë Пушгон ëд шудааст ва ин сайëx онро Ч,ом ном мебарад, сафар мекунад.«Ч,ом шаxpи мутавассит ва зебост,-менависад у. Богxо ва дарахтон ва наxpxовy чашмаxои фаровон дорад. Бештари дарахтони он тут аст. Абрешими здад xам дар он ба амал мео-яд^Шадри Ч,ом ба дасти авлоди шайх Шщобуддин (аз авлоди шайхи Ч,ом маъруф ба Зиндапил) ва аз молдати девонй маоф аст» [5,468-469].
Ибни Баттута аз шаxpи Тус чун яке аз бузургтарин марокизи Хуросон ëд мекунад ва аз ин бештар иттилое намедщад [5,469]. Рочеъ ба шаxpи Mашxад низ ахбори кyтоxе дорад: «...шаxpи бузург ва пурчамъият аст ва меваxо ва обxо ва осиëбxои зтеде дорад». Аммо иттилои у рочеъ ба тавси-фи кyббаxо, сакф, девоpxои кошикоришудаи макбараи имом Ризои Mашxад ва гилемxои фаршшуда дар он чолиб аст. Дигар хабаре, ки дар «Сафарнома»-и Ибни Баттута дар Mашxад аз мулокоташ бо тоxиp Myxаммадшоx мyxим ба назар мерасад, ин тавзеxи унвони «тоxиp» дар ин шаxp аст: «Унвони «тоxиp», -тавзеx медиxад у,-ба истилоxи мардуми он чо xамон аст, ки дар Мисру Шом ва Ирок «накиб» ва дар Синду Динд ва Туркистон «саид ачал» мегуянд» [5,470].
Бояд зикр кард, ки унвони накиб дар Mоваpоyннаxpи асpxои миëна баъд аз шайхулислом аз макомxои баланд дар силсилаи маротиби та-бакоти pyxонии xyкyматгаp маxсyб шуда, меросй ва ба табакаи сайидxо мансуб буд [6,148].Ощо дар лашкаpкашиxои хонxои Mоваpоyннаxp xаме-ша ширкат менамуданд. Дар вакти набудани xокими кишвар накибxо баxсy мyнокишаxои байни низомиëнpо баррасй мекарданд ва xy^^ онxо нисбат ба козии xаpбй бештар буд [7,190].
Рочеъ ба шаxpxои Сарахсу Зова (Турбати Дайдария), ки гузораш ба ин чойxо низ будааст, Ибни Баттута чизе намегуяд ва тащо аз шайх Лукмони Сарахсй ва силсилаи xайдаpия, ки аз чаpаëнxои суфия буда, ба шайх Дайдар дар шаxpи Зова мансуб аст, зикре мекунад.
Нишопурро ба зебой Ибни Баттута Димишки кучак ном мебарад ва тавсифи меваxо, бощо ва обxои фаровони онро менамояд: «Чаxоp наxp дар ин шаxp чорист ва бозоpxои хубу васеъ ва масчиди бисëp зебое дорад, ки дар васати бозор вокеъ аст, бо чаxоp мадраса дар канори он, ки оби фа-ровоне дар ощо чорист»[5,471].Муаллифи «Сафарнома» инчунин аз бофта шудани поpчаxои xаpиpy кимхо дар Нишопур, ки ба Диндустон мебаранд, менависад [5,471].
Баъд аз Нишопур Ибни Баттута вориди Бастом шуда, дар зовияи ма-зори Боязиди Бастомй манзил мекунад. Аммо аз ин шаxp ахборе ба чуз ин ки мазори орифи шаxиp Боязиди Бастомй бо кабри яке аз авлоди имом Чдъфари Содик зери як кубба аст ва макбараи шайх Абyлxасани Хараконй дар ин чост, чизе бештар намегуяд [5,472].
Масpи баъдии Ибни Баттута аз Бастом аз таpики Диндукуш ба Кун-дузу БаFлон будааст. Ин сайëх аз шахpи БаFлон хаpфе намезанад, вале pочеъ ба Кундуз ахбоpи чолиб доpад. Бино ба хабаpи Ибни Баттута ин за-мон хокими Кундуз амиp Бypyнтия аз ахли Мавсил буд ва даp боFи бyзypге манзил дошт, ки аз Ибни Баттута ва хамpохонаш даp он чо пазиpой каpд.
Ибни Баттута худуди чихил pyз даp хоpичи шахpи Кундуз баpои ча-pонидани шyтypон ва асбони худ таваккуф каpд, зеpо ин махал чаpогоххои хуб ва алафи фаpовон дошт ва бисëp амн буд. Амнияти ин мантакаpо Ибни Баттута маpхyни ахкоми шадиде медонад, ки аз чониби хокими Кундуз мyкаppаp шуда буд. «^rap касе аспе бидуздад, менависад Ибни Баттута,-бояд он аспpо ба изофаи нух pаъс аспи дигаp, ки назиpи он бошад, пас би-дихад ва агаp надошт фаpзандони ypо мебаpанд ва агаp авлод хам надошт, мисли гусфанд саpашpо мебypанд. Аз баpакати ин конун маpдyм исми хyдpо ба pони чоpпо доF мекунанд ва ypо бе он ки ба шубон ниëз афтад, ба холи худ мегyзоpанд. Мо низ чунин каpдем» [5,472].
Сабаби дигаpи бештаp икомат гузидан даp Кyндyзpо Ибни Баттута таpс аз баpфхои кухи Диндукуш гуфтааст. Вачхи тасмияи вожаи «хинду-кyш»-pо Ибни Баттута аз ин каpоp тавсиp мекунад: «Чун баpдагон ва ка-низаконе, ки аз Динд меоваpданд, аFлаб аз шиддати саpмо ва яхбандон даp ин куххо талаф мешаванд, номи онpо Диндукуш ниходанд» [5,473].
Баъди yбypи Диндукуш Ибни Баттута ва хамpохонаш ба Панчшеpи имpyзй меpасанд, ки онpо Панчхеp ном мебаpад. Даp накшаи чyFpофиëии «Шохнома»-и Фиpдавсй низ ин мавзеъ бо номи Панчхеp зикp шудааст [S]. Ибни Баттута pочеъ ба Панчхеp менависад: «Даp он чохо шахpи кашангу ободоне дидем, ки pyи нахpи бyзypги кабудине, ки чун даpëе аз кухистони Бадахш фypy меpезад, бино шудааст. Ёкути маъpyфи Бадахш аз хамин кухистон ба даст меояд. Ин шахpхоpо Чингизи малъун, подшохи тотоpхо хаpоб каpда ва аз он пас pyи ободонй надидаанд» [5,473].
Рочеъ ба вачхи тасмияи вожаи «панчхеp» низ назаpи мухим доpад: «Деp» ба маънии кух аст ва Панчхеp, яъне Панчкух» [5, 473]. Бояд гуфт, ки даp мохияти амp «^p» вожаи санскpит буда, маънии «кyх»-pо доpад.
Сафаpи Ибни Баттута аз шахpхои Хypосон аз таpики Паpвонy Чаpх идома меëбад. Аз Паpвон зикpе даp «Сафаpнома» наpафтааст, вале Чаpхpо каpияи бyзypг зиpк намуда, на шахp, ки хокими он Мухаммади Чаpхй онхоpо мехмондоp будааст: «Аз он чо (Паpвон) ба Чаpх pафтем, ки каpияи бyзypгест ва боFхои зиëд ва мевахои хуб доpад» [5, 474].
Ибни Баттута аз Fазнин чун шахpи бyзypг ва пойтахти Махмуди Fазнавй, ки боpхо аз ин чо ба Динд лашкаp кашида, шахpхо ва калъахоpо кушудааст, ëд мекунад. Аммо даp замони вypyди Ибни Баттута ба ин шахp бештаpи он ба вайpонй афтода ва танхо бахши хypде аз он обод будааст. «Давои Fазна,-менависад Баттyта,-бисëp саpд аст ва саканаи он зими-стонхо ба Кандахоp меpаванд» [5,474].
Охирин шаxpи Хуросон, ки Ибни Баттута аз он дидан карда ва баъдан аз масири ин шаxp вориди марзи Динд мешавад, Кобул аст. Шадри Кобул, ки аз он Фирдавсй боpxо дар «Шоxнома» тавсифашро намуда, гоxе онро Кобу-листон низ зикр карда ва дар гyзаштаxо шаxpи бузурге будааст, Ибни Баттута менависад, ки «акнун карияе аз он боки монда аст». Ин замоне буд, ки паштущо (афгощо) аз мавзеъxои сукунати худ дар силсилакyxxои Сулаймон вориди шаxpxое мисли Кобул шуданд ва дар зимн Ибни Баттута менависад: «Тоифае аз Ачам, ки афгон номида мешаванд, дар он (Кобул) сукунат гузи-даанд. Афгонон кyxистонxо ва гаpданаxои мyстаxкаме (дар кyxxои Сулаймон) дар ихтдар доранд. Мардуми бисëp кавй xастанд ва бештар ба pоxзанй мепардозанд»[5, 475].
12 сентябри 1333 Ибни Баттута ва xамpоxонаш аз хоки Хуросон вориди Панчоб мешаванд, ки тавсифи икомати ин сайëxи магрибй дар Динд, ки xафт сол ба дарозо кашид, гузориши вижаеро такозо мекунад.
Пажyxандагон ва аxли таxкик, ки ба дунболи чyстyчyйxо ва огоxиxои бештаре xастанд, бидуни шакк ахбори «Сафарнома»-и Ибни Баттутаро пиромуни шаxpxои Mоваpоyннаxpy Хуросон судманд хоxанд ëфт ва аз ощо ба масобеи калиди нщонхонаи асрори таърихи шаxpxои точикон дар густурдаи Хуросони Бузург истифода хоxанд кард.
АДАБИЁТ
1. Бартольд В.В. Двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азии // Сочинения. ^V. М., 1968. С.19-192.
2. Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья // Сочинения. Т.Н. Ч.1. М., 1963. С.23-102.
3. Заxиpyддин Myxаммад Бобypшоx. Бобурнома мавсум ба «Тузуки Бобурй». Бомбай, 1308. -246 с.
4. Захириддин Мухаммад Бабур. Бабур-наме. Записки Бабура. Перевод М.Салье. Ташкент, 1958. -528 с.
5. Ибни Баттута. Сафарнома. Ч,илди аввал. Тарчумаи Myxаммадалии Myваxxид. Чопи шашум. Теxpон. 1376. -639 с.
6. Камол Х. История вторжения кочевых племен Дашт-и Кипчака в Мавераннахр и Хорасан (XVI в.). Душанбе: Дониш, 2012. -408 с.
7. Ханыков. Описание Бухарского ханства. СПб, 1843.
8. Дусайн Шздидии Мозандаронй. Нак,шаи чугрофжии «Шоxнома»-и Фирдавсй. Теxpон, 1371.
9. The Encyclopaedia Metropolitana: Or Universal Dictionary of Knowledge, Volume 23, edited by Edward Smedley, Hugh James Rose, Henry John Rose, 1923. P. 260.
ЗИКРИ ШАДР^ОИ МАЪРУФИ МОВАРОУННАДРУ ХУРОСОН ДАР «САФАРНОМА»-И ИБНИ БАТТУТА (АСРИ XIV)
Дар ин макола муаллиф дар асоси ахбори Ибни Баттута авзои шаxpxои маъруфи Мовароуннахру Хуросонро дар нимаи аввали асри XIV тавсиф мекунад.
Шарафуддин Абyабдyллоx Myxаммад ибни Абдyллоx Myxаммад ибни Иб-pоxим Танчй, маъруф ба Ибни Баттута (1304-1377) - сайëxи Магрибй, муаллифи «Сафарнома», 14 июни соли 1325 аз Танчер (Марокаш) барои адои маросими xач
меpавад ва хамин тавp сафаpи тулонии 30-солаи у ба кишваpхои гуногуни чахон OFOЗ меëбад. Вай аз Мисp, Cypия, Иpок, Яман, Уммон, Осдаи Хypд, кисми зиëди Эpон дидан намуд; pохи у аз таpики Дашти Кипчо^ ба Моваpоyннахp, Хypосон ва Диндустон мегузашт. Ибни Баттута даp Моваpоyннахp ба шахpхои бyзypги машхyp, мисли Хоpазм (У^ган^), Кот (пойтахти бостонии Хоpазм), Бyхоpо, Оа-маpканд, Нахшаб, Кеш, Тиpмиз ва даp Хypосон - ба Балх, Диpот, Нишопyp, Машхад, Бастом, Кундуз, БаFлон, Панчшеp, Паpвон ва Кобул ташpиф оваpд.
Кунчковии ибни Баттута хайpатангез аст. Вай аз ин ва ë он шахpи Моваpо-yннахp ë Хypосон боздид намуда, онpо аз доиpаи назаpи хеш хоpич намекаpд. Аз ин py, китоби у ахбоpи мyхимеpо даp боpаи шахpхои ин минтака фаpо мегиpад.
Даp Хоpазм (^pra^) Ибни Баттyтаpо КyтлyFтемyp, ки чун намояндаи хони ypдаи тиллой Узбекхон даp ин чо хукумат мекаpд, ба хyзyp пазиpyфт. Ин замон Хоpазм аз захмхои вазнине, ки хангоми хучуми Чингизхон ба он pасонида шуда буд, шифо ëфта, шyхpати пешини кишоваpзй, хyнаpмандй ва тичоpатpо эхë ме-каpд.
Ибни Баттута, ки ба андозаи кофй pочеъ ба истилои Моваpоyннахp, XypO-сон ва Эpон аз чониби мyFyлхо, ки тавассути таъpихнависони аpаб ба тавpи муфассал гyзоpиш шуда буд, иттилоъ дошт, аммо ми^си фочиа даp ин ки-шваpхоpо чунин тасаввyp намекаpд. Ибни Баттута ба Бyхоpо ва Балх омада, да-pëфт, ки ин шахpхои бостонй хануз аз окибатхои хучуми мyFyлхо бехбуд наëфта-анд ва даp холати нодида гиpифтан ва хаpобй каpоp доpанд. Бино ба шаходати Ибни Баттута: «Акнун даp Бyхоpо касе, ки чизе аз илм бидонад ë инояте ба он дошта бошад, пайдо намешавад». Ибни Баттута бо алам хаpобахои масчидхо, мадpасахо ва бозоpхоpо тасвиp каpда, зикp мекунад, ки ин хама коpи «Тингизи лаъин» аст.
Даp pохи Бyхоpо ба Cамаpканд у ба шахpи Нахшаб омад, ки даp он каpоpгохи хокими чаFатоии Моваpоyннахp Таpмашиpин чойгиp буд ва аз чониби у бо эхтиpом пазиpyфта шуд. Ибни Баттута даp боpаи шахpи машхypи Cамаpканд бисëp чизхоpо медонист. Бо вучуди он, ки лашкаpи Чингиз даp ин шахp на ба бyзypгсолy на ба хypдсол pахм накаpд, ëдгоpихои меъмоpии кадимии Cамаpканд фypy pехта, ба хоку хокистаp табдил ëфтанд, аммо шахpи хаpобшyда тадpичан эхë мешуд. Даp Œ-маpканд Ибни Баттyтаpо боFхои хосилхез, гулгаштхои зебо ва чаpххои фавкулоддаи обкаш-дулобхо, ки аз даpëи Гозиpон об мебаpоваpданд, ба вачд оваpда буд.
«Шахpхои Хypосон, -менависад Ибни Баттута, -чахоp аст: ду ободон ва ду вайpон. Дутои ободон ибоpат аст аз Диpот ва Нишопyp ва дутои вайpон ибоpат аст аз Балху Маpв».
Иттилооти Ибни Баттута даp «Cафаpнома» пиpомyни Моваpоyннахpy Хypосон, ба вижа даp боpаи шахpхои онхо даp бештаpи мавоpиди таъpихй маъкул ва мyнхасиp ба фаpд аст.
Калидвожахр: Ибни Баттyта, «Сафартма», Moварoyнна%р, Xyрocoн, Xoразм, ^т, Бyхoрo, Самарканд, Нахшаб, Кеш, Тирмиз, Балх, X,ирom, Нишoпyр, Машхад, Баcmoм, Кун0уз, Баглoн. Панцшер, Парвoн, ^6ул.
УПОМИНАНИЕ ИЗВЕСТНЫХ ГОРОДОВ МАВЕРАННАХРА И ХОРАСАНА В «САФАР-НАМЕ» ИБН БАТТУТЫ (XIV В.)
В данной статье автор на основе сведений Ибн Баттуты описывает положения известных городов Мавераннахра и Хорасана в первой половине XIV в.
Шарафуддин Абуабдуллах Мухаммад ибн Абдуллах Мухаммад ибн Ибро-хим Танджи известный как Ибн Баттута (1304-1377) - магрибский путешественник, автор «Сафар-наме», 14 июня 1325 г. выехал из Танджера (Марокко), чтобы совершить паломничество (хадж), и таким образом начинается его долгое 30-летнее путешествие по разным странам мира. Он посетил Египет, Сирию, Ирак, Йемен, Оман, Малую Азию, большую часть Ирана; его путь пролегал через Дашт-и Кипчак в Мавераннахр, Хорасан и Индию. В Мавераннахре Ибн Баттута посетил известные крупные города Хорезм (Ургенч), Кат (древняя столица Хорезма), Бухару, Самарканд, Нахшаб, Кеш, Термез; в Хорасане - Балх, Герат, Ни-шапур, Мешхед, Бастам, Кундуз, Баглан. Панджшер, Парван и Кабул.
Любознательность Ибн Баттуты поразительна. Побывав в каком-либо городе Мавераннахра или Хорасана, он не выпускал его из своего кругозора. Поэтому его книга содержит важные сведения о городах этого региона.
В Хорезме (Ургенче) Ибн Баттута был принят наместником золотоордын-ского хана Узбек-хана - Кутлугтемуром. В это время Хорезм оправился от тяжелых ран, нанесенных ему во время нашествия Чингис-хана, возродил былую славу земледелия, ремесел и торговли.
Достаточно осведомленный о монгольских завоеваниях в Мавераннахре, Хорасане и Иране, о которых подробно сообщали арабские хроники, Ибн Батту-та совершенно не представлял себе масштабы трагедии, случившейся в этих странах. Ибн Баттута посетив Бухару и Балх обнаружил, что эти древние города еще не оправились от последствий монгольского нашествия и находятся в запущенном и полуразрушенном состоянии. По свидетельству Ибни Баттуты, «В Бухаре нет людей, смыслящих в науке, и о науке здесь не радеют». С горечью описывая развалины мечетей, медресе и рынков, Ибн Баттута отмечает, что все это дело рук «проклятого Тингиса».
По пути из Бухары в Самарканд он посетил город Нахшаб, где находилась ставка чагатайского хана Тармаширина и с почестью был принят им. Многое Ибн Баттута знал о прославленном городе Самарканд. Несмотря на то что, чин-гисовы орды не пожалели ни старого, ни малого в этом городе, рушились, превращаясь в пыль и тлен древние самаркандские архитектурные памятники, разрушенный город однако постепенно возродился. В Самарканде Ибн Батуту, особенно поразили плодородные сады, красивые парки и чудесные водоподъемные колеса - дулоб^о, поднимавшие воду из реки Гозирон.
«В Хорасане четыре города, -пишет Ибн Баттута, - два из них благоустроенны, и это Герат и Нишапур. Два других разрушены до основания, и это Балх и Мерв».
Сведения Ибн Баттуты в «Сафар-наме» о Мавераннахре и Хорасане, особенно об их городах, в большинстве исторических случаев являются обоснованными и уникальными.
Ключевые слова: Ибн Баттута, «Сафар-наме», Мавераннахр, Хорасан, Хорезм, Кат, Бухара, Самарканд, Нахшаб, Кеш, Термез, Балх, Герат, Нишапур, Мешхед, Бастам, Кундуз, Баглан. Панджшер, Парван, Кабул.
MENTION OF THE FAMOUS CITIES OF TRANSOXIANA AND KHORASAN IN "SAFAR-NAME" by IBN BATTUTA (14th C.)
In this article, the author describes the famous cities of Transoxiana and Khora-san in the first half of the 14th century based on the information of Ibn Battuta.
Sharafuddin Abuabdullah Muhammad Ibn Abdullah Muhammad Ibn Ibrohim Tanji known as Ibn Battuta (1304-1377), Maghreb traveler and author of "Safar-name" in June 14, 1325 left Tangier (Morocco) to make a pilgrimage (Hajj), and thus begins his long 30-year journey to different countries of the world. He visited Egypt, Syria, Iraq, Yemen, Oman, Asia Minor, and most of Iran; his route took him through Dasht-i Kipchak to Transoxiana, Khorasan, and India. In Transoxiana, Ibn Battuta visited the famous major cities of Khorezm (Urgench), Kat (the ancient capital of Khorezm), Bukhara, Samarkand, Nakhshab, Kesh, Termez; in Khorasan - Balkh, Herat, Nishapur, Mashhad, Bastam, Kunduz, Baghlan. Panjshir, Parwan and Kabul.
Ibn Battuta's curiosity is astounding. Having visited any city of Transoxiana or Khorasan, he did not let it out of his mind. Therefore, his book contains important information about the cities of this region.
In Khorezm (Urgench) Ibn Battuta was received by Cutlugtemur, the Governor of the Khan of the Golden Horde Uzbek Khan. At this time, Khorezm recovered from the severe wounds inflicted on it during the invasion of Genghis Khan, revived the former glory of agriculture, crafts and trade.
Well-informed about the Mongol conquests in Transoxiana, Khorasan, and Iran, which were reported in detail in the Arab Chronicles, Ibn Battuta had no idea of the scale of the tragedy that occurred in these countries. Ibn Battuta visited Bukhara and Balkh and found that these ancient cities had not yet recovered from the effects of the Mongol invasion and they were in a dilapidated state. According to Ibn Battuta, "there are no people in Bukhara who understand science, and they do not care about science here". Describing with bitterness the ruins of mosques, madrassas and markets, Ibn Battuta notes that all this is the work of "the cursed Tingis".
On the way from Bukhara to Samarkand, he visited the city of Nakhshab, where the headquarters of the Chagatai Khan Tarmashirin was located, and was received with honor by him. Ibn Battuta knew a lot about the famous city of Samarkand. Despite the fact that the Genghis hordes did not spare either the old or the small in this city, the ancient Samarkand architectural monuments collapsed, turning into dust and decay, the destroyed city, however, gradually revived. In Samarqand, Ibn Batuta was particularly impressed by the fertile gardens, beautiful parks and wonderful water - lifting wheels-dulobho, which raised water from the Goziron river.
Ibn Battuta writes that "there are four large cities in Khorasan," two of them are inhabited by people, and these are Herat and Nishapur. The other two are destroyed to the ground, and these are Balkh and Merv."
Ibn Battuta's information in Safar-Name about Transoxiana and Khorasan, especially about their cities, is in most historical cases well-founded and unique.
Key words: Ibn Batuta, Safar-nameh, Transoxiana, Khorasan, Khorezm, Kat, Bukhara, Samarqand, Nakhshab, Kesh, Termez, Balkh, Herat, Nishapur, Mashhad, Bastam, Kunduz, Baghlan. Panjshir, Parwan, Kabul.
Сведения об авторе: Хамза Камол (Камолов Хамзахон Шарифович) - Институт истории, археологии и этнографии имени А.Дониш НАНТ, доктор исторических наук, профессор, заведующий отделом древней, средневековой и новой истории. Адрес: 734025, Республика Таджикистан, г.Душанбе, пр. Рудаки, 33. Телефон: (+992) 934212844. E-mail: hamza Kamol@,mail.ru
About the author: Hamza Kamol (Kamolov Hamzakhon Sharifovich) - A.Donish Institute of History, Archeology and Ethnography of the Academy of Science of the Republic of Tajikistan, Doctor of Historical Sciences, Professor, Head of Department of Ancient, Medieval and New Histo^. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, 33 Rudaki Ave.Теlefon: (+992) 934212844. E-mail: hamza_Kamol@mail.ru
УДК: 9(575.3)
ТАВСИФИ БАЪЗЕ АЗ ШАДРДОИ МОВАРОУННАДР ДАР «МУЛДАЦОТУ-С-СУРОД»-и ЧДМОЛ ЦАРШИ (ИБТИДОИ АСРИ XIV)
САИДОВ АБДУЦАВДОР, Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А^мади Дониш
Муаллифи охири асри XIII-ибтидои асри XIV Абулфазл ибни Мухаммад Чдмолиддини Каршй, ки бештар бо номи Чдмол Каршй маъруф аст, асареро бо номи «Мулхакоту-с-Сурох» таълиф намудааст. Ин ягона асари таърихиест, ки замони истилои мугулхо дар Мовароуннахр бо забони арабй навишта шудааст.
Ч,амол Каршй дар китобхонаи мадрасаи Масъудияи шахри Кошгар нусхаи комуси арабии Абунасри Чдвхариро, ки аз чор чилд иборат буда, бо номи «ас-Сихох» маъруф аст, дарёфт кард ва онро соли 1282 ба забони точикй тарчума намуда, ба он «ас-Сурох мин ас-Сихох» ном гузошт. То имруз нусхахои зиёди ин асар мавчуданд (дастнависи ин асар, ки аз руи нусхаи аслии он 23 зулкаъдаи соли 900х.к. /15 сентябри соли 1495 руйнавис шудааст, дар китобхонаи ба номи А.А. Семёнови Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониши АМИТ зери раками 83 махфуз аст).
Баъдтар Чдмол Каршй ба ин тарчумаи худ шарху эзох илова намуд, ки он баъдтар чун асари мустакиле бо номи «Мулхакоти Сурох» («Ило-вахо ба «ас-Сурох») маъруф гашт.
Дар ганчинаи дастхатхои шахри Санкт-Петербург ду нусхаи дастнависи «Мулхакоту-с-Сурох», яке зери раками В-514 ва дигаре С 286
