CC BY
24ТАЪРИХ- ИСТОРИЯ - HISTOR Y «-»
УДК 9 (575.3).
АBOМИЛИ БА САРИ ^КИМИЯТ OМАДАHИ COMOH^H ДАР MOBАPOУHHА^P ВА XyPOCOH
^амза KАMOЛ
Институти таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Асpхои IX ва Х^о даp Хypосони Бyзypг (манзyp Ваpоpyд ва Хypосон) ба сабаби тахаввулоти сиëсй, pyшди иктисод, эх£и фаpханг, пешpафти илм ва xyrnp асpи заppини давлатдоpии Сомониëн номидаанд. Ба хонадони Сомонй мyяссаp шуд, то даp тули хукумати хеш давлатеpо бо сохтоpи муназзами идоpй, ки онpо аз ниëгони худ ба меpос гиpифта буданд, эчод намоянд. Даp yмypи идоpии давлат Сомондан ба тачpибаи давлатдоpии ачдоди худ чун Хдхоманишдан, Ашкониëн ва Сосондан иттико каpданд. Давлати Сомонжн пас аз Тохиpиëн ва Саффоpиëн сеюмин давлати мyктадиpи точикон аст, ки даp муддати кутох амиpони он бо даpоят саpзаминхои бyзypгеpо зеpи фаpмони худ оваpданд ва он чун эхëи давлатдоpии точикон баъд аз пиpyзии аpабхо даp ин саpзамин аз чониби маъpyфтаpин мyсташpикини авpyпой, pyсй ва шypавй таъкид шудааст.
Мушаххас каpдани омилхои ба саpи кyдpат омадани хонадони Сомонй даp Хypосони Бyзypг бе баppасии pавандхои таъpихии баъди ишFоли аpабхо даp ин саpзаминхо бавучудомада имконнопазиp аст. Якинан ин омилхо бе заминахои айнии таъpихй аpзи вучуд каpда наметавонистанд.Имкони муайян каpдани ин заминахо бо омузиш ва баppасии вокеа ва хаводиси таъpихии баъди ишFOли аpабхо даp худуди Хypосони Бyзypг чаpаëнгиpифта фаpохам хохад омад.
Аз ахбоpи манобеи таъpихй ба вазохат пайдост яке аз сабабхои пиpyзии аъpоб даp каламpави Эpон, Хypосони Бyзypг ин буд, ки теъдоди зиëде аз хокимони шахpхо ва вилоятхо дилбастагии здаде ба давлати Сосониëн надоштанд, онон бештаp ба хифзи молу пойгохи хеш меандешиданд, баpои касби маком назди аъpоб бо хам душманй меваpзиданд ва ба ин васила ба ишFOли бештаpи саpзаминхо ба онон кумак менамуданд.
Аpабхо комëб шуданд, ки хамкоpии бештаpи ашpофи ин саpзаминхоpо ба суи худ чалб кунанд ва онон низ ба ишFOлгаpон ба умеди pасидан ба вазъи бехтаp хушомад гуфтанд.
Хукумати аъpоб пас аз ишFOли кишваpхои Эpон, Хypоcони Бyзypг, ки ин cаpзаминхои ахypоиpо ба тахкиp «Ачам», яъне «гунг»1 номид, ба хypдшyмоpии сокинони ин cаpзаминхо, бавижа озодагону ашpофи он ва ба бyзypгй ва баpтаpии аpаб бyнëд нихода шуд. Хушунат ва бедодгаpии аpаб даp ибтидо нисбат ба маFлyбшyдагони cаpзаминхои оpиëй ончунон беандоза буд, ки даp натичаи он муковиматхои махаллй аз миëн pафтанд ва аpаб бо хама нотавонй ва даpмондагие, ки дошт, баp авзоъ мусаллат гашт. Даp баpобаpи зулму ситам ва фочиаи cаpоcаpие, ки аpабхо даp шахpхо ва pycтохо ба маpдyм pаво медиданд, чойи эътиpоз набуд.
Танхо нолахои пypдаpдеpо гохе ошкоp ва гохе нихон монанди ин шеъpи Абулянбакй ибни Таpхон, ки аз ашpофзодагони Самаpканд ва бино ба ахбоpи Ибни Хypдодбех даp аcаpаш «Китоб ал-масолик ва ал-мамолик» бо Яхëи Баpмакй ва пиcаpонаш Фазл ва Ч,аъфаp мyоcиp буд ва аз хаpобию вайpонии ватанаш нихонй даp худ мес7хт, метавон чун садои заифи муковимат шиносой каpд:
Самаpканди кандманд, Ба зинат кй афканд. Аз Шош та бехй, Хамеша та хехй [3.26].
Соли 119 х.К./737 хокими аpаби Хypоcон Асад ибни K^cpñ азми таcхиpи Хатлон каpд ва аз Балх ба ин чониб лашкаp кашид. Аммо ба муковимати шадиди хатлониëн мувочех шуд ва ночоpy cаpафканда ба Балх боз гашт. Ривоят аст, ки сокинони Балх пиpомyни ин шикасти аpаби cолоpи Хypоcон cypyдхои таъномез гуфтанд. Ин поpаи шеъpй, ки виpди забони ^дакони балхй буд, чун садои pаcо даp он хам7шии ангоp беинтихо cyкyтpо бишкаст ва даp сахафоти таъpих сабти абадй ëфт:
Аз Хуталон омадия, Ба py табох омадия, Обоpа боз омадия Хушку низоp омадия.
Озодазодагонpо маволй (Fyломони озодшуда) ном бypданд, ба анчоми коpхое, ки даpхypи шахсияти онхо набуд, мачбypашон каpданд. Аммо чунин баpхypд ба миллате, ки аввалин импеpатоpии чахонpо бо cаpваpии Кypyши Кабиp поя гузошт ва ба хукуки сокинони каламpави зеpи фаpмонаш ибоpат аз худию бегона эхтиpом коил гашт, наметавонист ба тавpи доимй идома дошта бошад.
Дигаp ин ки аъpоб воpиди cаpзаминхое гаштанд, ки низоми идоpияш даp даpозои аcpхо муназзам гаpдида буд, бинобаp ин даp yмypи идоpии cаpзамини гycтypдае аз халичи Фоpc то вилоятхои ду чониби Сиpдаpë усули бадавии идоpаи давлат комилан ноcозгоp буд. Сониян тахкиp ва ноcазокоpии аpаб нисбат ба сокинони Хypоcони Бyзypг баpояш хатаpзо
1 Ин вожа «Fайpи Apаб» низ тафcиp мешавад.
б
буд, зеpо кинатузихои хамушона метавонист ба селобе табдил шавад, ки мавчаш хама чизpо даp худ фypy pезад, ки чунин шуд. Хypосони Бyзypг ба конуни муковимат алайхи хулафои Умавй ва баъдан Аббосй мубаддал гаpдид. Чдбхаи мyбоpиза баp зидди Умавиëн даp Хypосон шакл гиpифт ва бо мyбоpизахои хypосониëн бо саpваpии Абумуслими Хypосонй Аббосдан ба хилофат pасиданд.Бояд таъкид каpд, ки хypyчи Абумуслим ва ЧOнибдоpонашpо даp Хypосон метавон ба масобаи як исëн баp зидди бедодгаpихои Умавиëн пазиpyфт, зеpо озоpy азияти онхо то хадде нобашаpй буд, ки маpдyм ба умеди pахой аз ин холат ба хаp ходисачуйе мепайвастанд. Аммо ин хypyчpо наметавон чун нахзати озодибахш ва ë мазхабй даp Хypосон алайхи тачовузи аъpоб ва чилавгиpй аз гyстаpиши дини ислом тасвиp каpд. Бо баppасии матолиби манобеи таъpихй метавон ба ин нукта pасид, ки Абумуслим на баpои pахоии кишваpаш аз ишFOли аъpоб ва баpгашт ба ойин ва сунани ачдодй, балки ба чонибдоpии хонадони чохталаби дигаpи аpаб, яъне оли Аббос диpафши мyбоpизаpо баланд каpд ва даp ин pох ба худию бегона pахм нанамуд. Ин буд, ки аз стесати пешакаpдаи y худию бегонахо ноpизо мешуданд ва то чойе ин ноpизоиятихо ба хадде меpасид, ки алайхи y ва хукумати Аббосиëн даp Хypосони Бyзypг даст ба шypишхо мезаданд. Яъкубй даp зимн мyхтасаp зикpе аз хypyчи Шаpик ибни Шайхи Махpй даp Бyхоpо мекунад, ки мегуфт: «Мо бо оли Мухаммад байъат накаpдаем, ки хyнхоpо биpезем ва ба Fайpи хак амал кунем» [6.336]. Даp баëни вокеоти соли 133 х.к. /750-751 Табаpй ба ичмол аз кжми Шаpик ибни Шайхи Махpй даp Бyхоpо ëд мекунад: «Ва хам даp ин сол Шаpик ибни Шайхи Махpй даp Хypосон, даp Бyхоpо баp зидди Абумуслим кжм каpд ва баp y эътиpоз оваpдy гуфт: «Пайpавy хонадони Мухаммад нашудем, ки хун биpезем ва баp хилофи хак амал кунем» ва идома медихад, ки «беш аз сй хазоp кас даp ин pаъй пайpави y шуданд.Абумуслим Зиëд ибни Солехи Хyзоиpо суйи y фиpистод, ки бо вай набаpд каpд ва ypO бикушт» [4.4117].
Аъpоб даp pyзгоpи халифаи севум, Усмон ибни Аффон (644-656) ба хадафи тасхиpи Хypосон воpиди ин саpзамин шуданд ва худуди камтаp аз як сада баъд аз ишFOли аpаб маpдyми Хypосон хypyч каpданд ва даp баpандохтани давлати Умавиëн ва таъсиси давлати Аббосй накши калидй бозиданд. Давлати Аббосй хосили pанчy мyбоpизоти озодагони Хypосон буд, аммо Аббосиëн аз ин мyбоpизони чонфидои хеш кадpдонй накаpданд ва даp нигахдоpии давлати хеш аз pехтани хуни чонибдоpони вафодоpи худ даст баpнадоштанд. Дакикат он аст, ки тамоми он хypосониëнеpо, ки даp таъсиси давлати онхо фидокоpихо намуданд, ба хданат халок каpданд. Абумуслим, ки аз муассисони давлати Аббосй ва ин давлат паpваpда ва оваpдаи y буд, аз бадгумонй, бадсиголй ва баддилии Аббосжн даp амон намонд. Аз y накли кавл шудааст, ки гуфта буд: «Ахтаpхои дудмони Умавиpо хомуш каpдам ва оташи Аббосиëнpо баpафpyхтам. Инак бояд аз
cyхтан аз шуълахои он паpхез кунам». Аммо чандон нагузашт, ки y чун Kофилаcолоpи шypбахтон падидоp шуд [14.114].
Хypоcониëн эхсос каpданд, ки фypcатхое баpои касби истиклол фаpо pаcидааcт. Аммо баъд аз катли а6умуслими Хypоcонй ба вазохат ошкоp шуд, ки аpаб ба хеч вачх ба хубй чунин фypcатpо ба онон нахохад дод.
Бо вучуди ин ки хypyчи а6умуслим оханги озодибахш надошт, аммо а6умуслим бо баpандохтани хилофати бани Умия даp Хypоcон ба пайкаpи худкомагии нажоди аpаб заpбаи сангин воpид сохт ва баpтаpихохии ононpо даp хукумат каpдан зеpи суол бypд. Маpги фочиабоpи y cаpоFози мyбоpизахои баъдй даp Хypоcонy ВаpоpУд алайхи аъpоб гаpдид. Хунбахои а6умуслим бахонаи акcаpи шypишхои ин замон даp Хypоcон ба хисоб меpафт ва зимнан хамаи ин cаpкашихо доpои гаpоише ба афкоpи хатаpнок нисбат ба ислом бyд.Даp таквияти ин хаpфхо муаллифи «Таъpихи Табаpиcтон» ме^яд: «Ба куштани а6умуслим аз Манcyp ахли олам хисоби азим гиpифтанд ва хавфе ва cиëcате аз y ба дилхо каpоp гиpифт» [7.186].
Нафpат ва кинае, ки хypоcониëн баъд аз ишFOли cаpзамини Хypоcони Бyзypг нисбат ба аъpоб меваpзиданд, боиси он мешуд, ки пиpомyни хаp XOдиcачyйе, ки шиоpхои зидди аpабй ва хилофат медод, чамъ биëянд ва даст ба raë^ шypиш зананд. Ба ин сабаб даp гyшаю каноpи Хypоcони Бyзypг ба бахонаи хунбахои а6умуслим ва Fайpи он хypyчy иcëнхое алайхи Aббоcиëн ба вучуд омад. Иcëни Синбоди MyF даp мохи апpели соли 755 даp Нишопyp, Устод Сиз даp солхои 767-770 даp Хиpот БодFиc ва Систон, Муканнаъ даp солхои 775-785 даp Бyхоpо, Нахшаб ва Кеш ва Fайpа, ки ангезахои динй ва стесй доштанд, авзои cаpзаминхои хилофати шаpкиpо нооpом сохтанд.Бо вучуди ин ки ин хама иcëнхо даp селоби хуни мyбоpизони он фypy менишаст, аммо чонфидоихои онхо ба хадаp набуд. Хаp иcëнy шypише, ки даp гyшаю каноpи Хypоcони Бyзypг ба вучуд меомад, новобаста ба натоичи он, заpбаи сангине ба сутунхои истикомати хилофати аpаб даp ин cаpзамин воpид месохт ва замон ба замон ин сутунхо ноycтyвоp ва бепоя мегаштанд.
Нокомихо даp мyбоpизахо алайхи аъpоб даp Хypоcони Бyзypг собит намуд, ки хаp гуна талошхо баpои pахоии кишваp аз дасти бегонагон он замон бомуваффакият хохад буд, ки бyзypгзодагон, дехконон, хокимони махаллй, даp мачмyъ кишpи ашpофи чомеа даp ин мyбоpизахо сахим бошанд. Ин холатpо мо баъдан даp замони воpиди сахнаи cиëcат гаштани Тохиpиëн ва Саффоpиëн даp Хypоcон ба мушохида мегиpем.
Aгаpчи хypyчy иcëнхо даp Хypоcони Бyзypг ба шикаст мувочех шуданд, аммо натичахои мусбие низ даp кибол доштанд. Тоздан ба ночоp «маволй»-pо шомили yмypи идоpии хилофат каpдаанд. Aгаpчи ин pаванд даp поëни хилофати Умавдан OFOЗ гаpдид, аммо даp ахди хулафои Аббосй он cypъат гиpифт ва бештаpи факехон, коздан ва иддаи зиëде аз омилон ë
коpгyзоpони хилофат аз шyмоpи «маволй» буданд. Даp ин замони таассуб ва тачовузи аpаб бyзypгтаpин донишмандон, мухаддисон ва мyфаccиpон аз миëни «маволй» баpхоcтанд, ки бо наpхи чон даp хифзи хувият ва забони миллати худ садде даp баpобаpи шовинизми аpабй гаштанд.Яке аз ин бyзypгон Нуъмон ибни Собит ибни Нуъмон ибни Маpзбон, имоми факехи Куфй, машхyp ба Аб7ханифаи сохибмазхаб буд, ки бо пазиpиши хатаpоти сангине ба чони хеш фатво дод то хамзабононаш даp замони адои намоз к^оат ва такбиppо ба забони модаpй анчом диханд: «Гуянд Шайх Муфид даp махзаpи акобиpи Aббоcиëн ва шуюхи ханафжн гуфт, ки Аб7ханифа Kиpоат ва такбиpи намозpо ба фоpcй ичозат дод» [8.443].
Ниëкони Аб7ханифа асл аз Балх буданд. Аб7ханифа даp давpаи охиpи хулафои Умавй ва ду халифаи Аббосй-Абулаббоси Саффох (132-136 х.к./749-754) ва Aбyчаъфаp мулаккаб ба Манcyp (132-158 х.к./754-775) зиндагй каpдааcт. Даp замони ин хулафои Аббосй Aбyханифаpо мачбyp мекунанд, ки мансаби козигиpо кабул кунад,вале ин маpди бyзypг, ки бо чашми cаp фасоду фахши хонадони Умавй ва баъдан Аббосй ва ашpофзодагони гиpдy баpи онхоpо дида буд, аз ин даcтypи Aббоcиëн cаp мепечад. Баъдан ypо аз фатво додан манъ каpданд,ки даp натича дyчоpи шиканча гаpдида, даp махбаси Аббосй даp залилтаpин холат соли 149 х.к./767 ба халокат pаcид.Aз кавли набеpаи Aбyханифа,Иcмоил ибни Хумод ибни Aбyханифа даp манобеи таъpихй зи^ гаpдидааcт, ки: «Баp каниса (ибодатгохи таpcоëн) мегузаштем. Даp он чо падаpам (Хумод-пиcаpи Aбyханифа)-pо гиpя уфтод, аз иллати гиpяи y пypcидам.Гyфт:Пиcаpаки ман даp ин макон ибни Хyбайpа падаpи маpо дах pyз ва хаp pyзе дах тозиëна бизад, ки кабули мансаби кузо кунад ва y cаp боз зад...»[8.443].
Саp боз задани ин маpди бyзypг на танхо имтиноъ ваpзидан аз шаpикии чиноят бо оли Аббос, балки як амали хайpатангезе буд, ки аз дохили он баъдан бо шиоpхои гуногун даp гyшавy каноpи Эpон, Хypоcони Бyзypг даpëи муковимат алайхи таассуб ва тачовузи аъpоб мавч зад. Ин суханони Исмоил ибни Хумод, набеpаи Aбyханифа, ки <^p чавоби мyфтаpиëн (тухматкунанда) мегуфт:Ман Исмоил ибни Хумод ибни Нуъмон ибни Собит ибни Нуъмон ибни Маpзбон аз абнои фоpcй, яъне аз ахpоpам ва касам ба Худо, ки хаpгиз бандагй даp хонаводаи мо pох наëфтааcт» [9.11-12], садои pаcои маpде аз нажоди озодагон буд, ки шабехи дypахше тиpаоcмони кишваpашpо нypафшон каpд.
Хyзypи начибзодагони Балх-Баpмакиëн даp коpхои мухимми хилофати Аббосй то сатхи вазоpат шуълаи yмедеpо даp дилхои маpдyм боpи дигаp баpои pахой ëфтан аз хукумати аъpоб даp Хypоcон pавшан cохт.Баpмакиëн даp замони А6умуслими Хypоcонй шомили мyбоpизахо баpои ба хилофат pаcидани Aббоcиëн гаpдиданд.Табаpй менависад, ки хангоме А6умуслим даp соли 132 х.к./749-750 омили Хypоcон буд, Холид
ибни Баpмак девони хиpочpо ба зимма дошт[4. 4116]. Даp замони Доpyн писаpи Холид-Яхë ибни Холид ва писаpонаш Фазл ва Ч,аъфаp ба баландтаpин макомхо даp хилофат баpгyзида шуда, баpтаpии хешpо даp хама пахнои зиндагии моддй ва маънавй баp оли Аббос собит сохтанд.Баpмакиëн даp тули 17 соли вазоpатдоpй хамаи коpхои хилофатpо ба даст гиpифтанд, ки аз Доpyн чуз номи халифа будан дигаp чизе намонда буд. Яхë ва писаpонаш Фазлу Ч,аъфаp даp даpбоpи Аббосиëн ончунон нyфyзеpо касб каpданд,ки хеч кас даp дастгохи хилофат бо онхо pакобат ва хамчашмй каpдан наметавонист.Даp ин pобита Балъамй менигоpад, ки «хаpгиз кас нагуяд, ки андаp чахон аз мулуки Ачам ва хулафои ислом вазиpй бо малике бад-он pасид, ки Яхë pасид баp ахли байти y бо Рашид»[1.1536].Ибни Халдун даp таквияти ин хаpфхо менависад: «Баpмакиëн даp хамаи коpхо осоpи нек падид меоваpданд. Сипас, Kyдpаташон афзун ва афзyнтаp шуд, чунон ки баp давлати Аббосй муставлй гаштанд ва хасади мyхолифонpо баpангехтанд ва душманон аз хаp су забон ба сиоят гушуданд, то он чо ки Рашид аз Ч,аъфаp сахт кина ба дил гиpифт» [2.408].«Даp авоили хилофати Рашид,-менависад Яъкубй,-бештаp Яхë ибни Баpмак ва писаpонаш, Ч,аъфаp ва Фазл коpи Рашидpо ба даст доштанд, чунон ки бо вучуди онхо дигаp худ ypO амpy нахйе набуд ва 17 сол ба хамон хол монданд ва коpхои кишваp ба дасти эшон буд» [2.44142]. Масъудй муддати давлат ва иззати Баpмакиëнpо 17 солу 7 моху 15 pyз гуфтааст[11.382].Аммо аpаб хануз хам хозиp набуд «саëдати» хешpо таслими ин хама баpтаpихои нажоди озодагон каpда бошад.
Бо хиëнат ба баpандохтани бyзypгони Баpмакй даст задани Доpyни Аббосй на танхо назми yмypи хилофатpо ба хам зад, балки бо ин амал кадpy манзалати хилофати аpаб аз мдан pафт ва даp ибтидои садаи IX заминахоеpо баpои pyи ^p омадани ашpофзодагони дигаpи хypосонй, мисли Тохиpиëнpо фаpохам сохт.
Поягyзоpи давлати Тохиpиëн-Тохиp ибни Дусайн даp мyбоpизахои халифаи Аббосй Ал-Амин бо баpодаpаш Маъмун, ки даp Маpв менишаст, ба чонибдоpии Маъмун баpхост ва 25 мyхаppами соли 198 х.к./25 сентябpи соли 813 баъд аз ишFOли Багдод ба дастypи Тохиp ибни Дусайн халифаи Аббосй ал-Амин ба катл меpасад [5.4889]. Даp намози pyзи чумъаи 29 мyхаppами соли 198 х.к./29 сентябpи соли 813 маpдyми БаFдод пушти саpи Тохиp ибни Дусайн намоз гyзоpиданд, ки y ба номи Маъмун хутба хонд ва Аминpо накухиш каpд [10.3814].Бино ба ахбоpи Табаpй Тохиp ибни Дусайн саpи бypидаи халифаи Аббосй ал-Аминpо тавассути Мухаммад ибни Дасан, ки писаpи амакаш буд, баpои Маъмун бо фатхномае ба Маpв мефиpистад. Аммо Маъмун ба якин аз катли баpодаpаш pозй набуд, зеpо аз кавли Балъамй «Маъмун хост, ки Мухаммад амиp шудй ва зинда ба даpи y шудй» [1. 1562], яъне хостаи Маъмун ин буд, ки ал-Аминpо баpои коpхои носавобаш даp хидмати хеш бинад. Ба ин сабаб буд, ки Маъмун
нисбат ба Тохиp бадгумон шуд. Соли 205 х.к./821 Маъмун бо пешниходи Ахмад ибни Абихолид, ба кавли Табаpй, хама вилоятхоpо аз БаFдод то аксои Машpик (даp чойи дигаp аз Дулвон то Хypосон мегуяд) ба Тохиp ибни Дусайн дод. Бозгашти Тохиp ба Хypосон боис шуд, то фypсатхои дигаpи каноpачyйй аз аpаб ва истиклолхохй баpои озодагони ин маpзy бум фаpо биpасад. Ашpофи Хypосон бо саpваpии дудмони Тохиpиëн ончунон кyдpат ва чалолеpо даp хилофати БаFдод ба даст оваpда буданд, ки O^OpO мутмаин месохт, то даp андешаи давлатсозй даp саpзамини ачдодии хеш бошанд. Ин буд, ки Тохиp пас аз ду соли хукумат даp Хypосон даp хутбаи намоз даp масчиди чомеи Маpв номи халифаи Аббосиpо зикp накаpд, ки даp баëни ин хабаp тамоми манобеи таъpихй иттифоки назаp доpанд [6. 477; 5. 4984; 10. 3912]. Аз дигаp нишонахои истиклолчуйии Тохиp ибни Дусайн хангоми хукумати кутохмуддаташ даp Хypосон ин даp сиккахо заpб каpдани лакаби худ Зуляминайн ва наоваpдани номи халифа буд.
Чуноне ки дида мешавад даp замони хилофати Маъмун (814-834) даp Хypосон давлати Тохиpиëн (821-873) таъсис ëфт. Хилофати аpаб дигаp тавони чилавгиpй аз pаванди кохиши маpзхои хилофат ва таъсиси давлатхои махаллй даp саpзаминхои ишFOлии шаpкиpо надошт.БаFдод, ки даp тасмимгиpй баpои саpзаминхои ишFOлй шахpи маpказй буд, даp нимаи дуюми асpи IX баpои маpдyми Хypосон аз он чуз ëдгоpи шахpи достонхои «Дазоpy як шаб» чизи дигаpе бокй намонда буд.Бо таъсиси давлати Саффоpиëн (861-911) кутох шудани дасти хилофати аpаб аз идоpаи Хypосон ба вокеият табдил ëфт.Соли 873 Яъкуби Лайси Саффоpй бо тасхиpи маpкази Тохиpиëн-Нишопyp бидуни гиpифтани маншyp аз халифа ба кyдpат pасид ва давлати Саффоpиëн аpзи вучуд каpд. Яъкуби Лайс хамеша оpзy мекаpд pyзе хукумати бани Аббосpо даp махдаш саpнагyн созад.Ба ин максад даp бахоpи соли 876 ба чониби БаFдод лашкаp кашида,Хyзистонpо тасхиp каpд ва озими БаFдод гаpдид.Боpи нахуст баъди ишFOли беш аз дусадсолаи аpаб сохибдавлате аз Хypосон даp симои Яъкуби Лайси Саффоpй ба чониби БаFдод лашкаp кашид.Агаpчи ин лашкаpкашй ба шикаст дyчоp гашт, вале он нишон дод, ки pyхи мyбоpизи озодагони Хypосони Бyзypг даp масиpи муковиматхои тулонй, чун мypFи самандаp аз хокистаp дyбоpа саp баланд каpда, чyбpони он хама залолат ва хакоpати аpабpо, ки ба хypосониëн pаво дидаанд, гиpифтанист. Яъкуби Лайс даp авохиpи yмp дyбоpа бо лашкаpи худ Хyзистонpо ба даст оваpд ва тасмим гиpифт бо халифаи Аббосй дyбоpа воpиди набаpд гаpдад. Халифаи Аббосй хабаp ëфт, ки Яъкуби Лайс даp Хузистон омодагй ба чанги халифа мегиpад ва ба назди y косиде бо номае фиpистод. Низомулмулк даp зимн менависад: «Чун Яъкуб номаи халифа бихонд, хеч гуна дилаш наpм нашуд ва баp он каpда пушаймон набуд. Бифаpмyд то
таpа2 ва мохй ва пдазе чанд баp табаке чу6ин ниходанд ва пеши вай оваpданд. Он гах бифаpмyд то pаcyли халифаpо даpоваpанд ва биншо-нанд.Pyй суи pаcyл каpдy гуфт: «Биpавy халифаpо 6игу, ки ман маpди pyйгаpзодаам3 ва аз падаp pyйгаpй омухтаам ва хypдании ман нони чавин ва мохй ва таpавy пиëз будааст. Ва ин подшохй ва ганч ва хоста аз cаpи айëpй ва шеpмаpдй ба даст оваpдаам, на аз падаp меpоc доpам ва на аз ту ëфтаам. Аз пой наншинам, то cаpи ту ба Махдия нафиpиcтам ва хонадони тypо вайpон накунам. Ё он чи гуфтаам бикунам ë хам ба cаpи нони чавин ва мохиву таpа боз шавам. Ва инак ганчхоpо даp боз каpдам ва лаш-каpхоpо бихондам»[13.49-50].Баъд аз ин Яъкуби Лайс дигаp фиpиcтодагони халифаpо, ки мyк;аppаp назди y меомаданд, кабул накаpд. Аммо ба тиpаpyзии озодагони Хypоcон Яъкуби Лайс даp Гунди Шопyp гиpифтоpи бемоpии кулинч шуда [13. 50], бино ба ахбоpи Масъудй 23 шавволи соли 265 х.к./18 июни соли 879 [11. 600] ва тибки иттилои «Таъpихи Систон» 20 шавволи 265х.к/ 15 июни соли 879 [12. 233] дyнëpо падpyд гуфт.
Баъд аз ишFOли Эpон ва Хypоcони Бyзypг аз чониби аъpоб забони аpабй забони pаcмй ва девондоpй пазиpyфта шуд.Чун Яъкуби Лайси Саффоpй даp Хypоcон бо эхсоси истиклолчуй ва ватанпаpаcтй ба хукумат pаcид, ба мухолифати фаpхангy забони аpабй, ки ба маpдyм ва кишваpаш тахмил шуда буд, баpхоcт. Бино ба ахбоpи «Таъpихи Систон» чун Яъкуб аз фатхи Хиpотy Пушанг фоpиF шуд, пас шyаpо ба тозй даp васфи y шеъp гуфтанд. «Пас Яъкуб гуфт: «Чизе, ки ман андаp наëбам, чаpо бояд гуфт?» [12. 215] Бо шунидани ин сухан Мухаммад ибни Васиф, ки идоpаи yмypи девони Яъкуби Саффоpй даp ихтиëpаш буд, касидае ба забони модаpии Якуб даp мадхаш cypyд ва ин касида OFOзи cypyдани шеъpи даpбоpй ба забони точикии фоpcй гаpдид:
Эй амиpе, ки амиpони чахон хосаву ом, Бандаву чокаpy мавлову сагонанду Fyлом. Азалй хаззе в-аp лавх, ки мулке бидихад, Бе4 Абиюсуфи Яъкуб ибн ал-Лайси хумом...[12.215].
Ин икдоми неки Яъкуби Лайс ба cypyдани шеъpи точикии фоpcй тахаppyк бахшид ва OFOЗи он суннате гашт, ки Сомонжн ин пешpавони pоcтини pаcтохези фаpхангy адаби точикии фоpcй онpо баpгиpифта, гу-cтаpиш дода, ба авчи шyхpат pаcониданд.
Чунин мyбоpизахои хаcтагинопазиp омилхоеpо фаpохам оваpд, ки дудмони шаpиф ва начиби Сомонй даp cаpзамини Хypоcони Бyзypг ба субхи озодй ва истиклоли худ pаcанд.
2 Навъи сабзачоти хypокй.
3 Pyйгаp - K^rap.
4 Ин «бе» бокимондаи имлои асли китоб аст ва маънии он «ба» мебошад, ки даp кадим бо Ь. навишта мешуд, монанди «ки» ва «чи».
АДАБИЁТ
1. Абуалй Мудаммад ибни Мудаммади Балъамй. Таърихи Табарй. Ч,.2. Бо мукаддима ва тавзедоти М. Умаров ва Ф. Бобоев.Тедрон, 1380/2001.-1632 с.
2. Абузайд Абдуррадмон ибни Мудаммад ибни Халдун. Таърихи Ибни Халдун. Ч,.2. Тарчумаи А.Оятй. Тедрон, 1383/2004.
3. Абулкосим Убайдуллод ибни Абдуллод ибни Хурдодбед. Китоб ал-масолик ва-л-мамолик. Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University Frankfurt am Main. 1992. (-308 с.).
4. Абучаъфар Мудаммад Ч,арири Табарй.Таъриху-р-русули ва-л-мулук. Китоби 6. Душанбе:Муассисаи давлатии Сарредаксияи илмии энсиклопедияи миллии точик, 2014. -712 с. (С.3749-4451).
5. Абучаъфар Мудаммад ибни Ч,арири Табарй. Таъриху-р-русули ва-л-мулук.Китоби 7. Бо тадрир, тасдеди Нурму^аммади Амиршодй. Душанбе:Муассисаи давлатии Сарредаксияи илмии энсиклопедияи миллии точик, 2014.-726 с. (с.4465-5177).
6. Адмад ибни Исдоки Яъкубй (Ибни Возеди Яъкубй).Таърихи Яъкубй. Ч,.2. Мутарчим М.Оятй. Тедрон. 1382.-644 с.
7. Бадоуддин Мудаммад ибни Х,асан ибни Исфандиёри Котиб. Таърихи Табаристон.Ч,.1.Тасх;ех;и Аббос Изболи Оштиёнй. Табаристон,1386/2007.-327с.
8. Де;худо.Лугатнома.Те;рон, 1325;.х.-Ч,.2.
9. Дорад садаф гудар ба лабу... Баргузидадо аз манобеи таърихй. Вероиши Х,.Камол. Душанбе, 2000 (-107 с.).
10. Иззуддин ибни Асир. Таърихи комил. Тарчумаи Х,.Ожир. Ч,.9. Тедрон: Асотир, 1370 (3777-4184 с.).
11. Масъудй Абулдасан Алй ибни Х,усейн. Муручу-з-задаб. Ч,.2. Тедрон: Илмй ва фардангй, 1357.-772 с.
12. Таърихи Систон. Ба тасдеди Мудаммадтаккй Бадор. Тедрон: Муъин, 1381.-436 с.
13. Хоча Низомулмулк. Сиёсатнома.Бозшиносй, накду тадлил ва вероиши матн, тавзедот ва федрастдо М.Истеъломй. Тедрон, 1390.-335 с.
14. Elton L.Daniel. Таърихи сиёсй ва ичтимоии Хуросон дар замони дукумати Аббосиён. Мутарчим М.Рачабниё. Тедрон, 1368 (229 с.).
АВОМИЛИ БА САРИ ХРКИМИЯТ ОМАДАНИ СОМОНИЁН ДАР МОВАРОУННАДР ВА ХУРОСОН
Ишголи Мовароуннадр ва Хуросон аз чониби аъроб дар мардилаи аввалияи худ аз назари модият умдатан горатгарона буд. Дирафши чанги мукаддас барои дини ислом, шиордои баробарии дукуки мусалмонон ва радоии ондо аз молиёт ва бардадорй барои нухба-гони араб факдт пардае буд, ки пушти он аддофи горатгарона ва авомфиребонаи ондо пиндон мешуд. Давраи ишгол ва пайвастани Мовароуннадру Хуросон ба хилофати араб замони ду-шворе барои сокинони ин манотик буд. Дар замони дукумати хулафои бани Умия Хуросону Мовароуннадр аз мазлумтарин кишвардои хилофат буданд. Дар посух ба ин зулму ситами сангин алайди Умавиён ба таври мукаррар шуришдо сар мезад ва дар авосити садаи VIII он ба чанги зидди Умавиён бо радбарии Абумуслими Хуросонй табдил ёфт, ки дар Хуросон зудур кард ва ибтидо манотики шаркии хилофатро фаро гирифт ва сипас он то ба Эрон, Ирок ва Сурия густариш ёфт. Дар натичаи ин киёми густурда дукумати хонадони Умавй сарнагун шуд ва дар чойи он хилофати чадид ба раёсати намояндагони хонадони пайгамбари ислом Мудам-мад-Аббосиён ба вучуд омад.Бо ин дама зулму истисмори тудадои мардум дар адди Аббосиён кодиш наёфт ва вазъияти ондо бедтар нагардид.Бинобар ин аз солдои нахусти хилофати Аббосиён киёмдои мардумй чандин бор дар давлати ондо авч гирифт. Бахусус баъд аз кдтли макко-
ронаи Абумуслими Хуросонй дар таърихи 13-уми феврали соли 755 тавассути халифа Мансур Хуросон ва Мовароуннахр ба мантакае аз киёмхои сарсахт дар хилофат табдил шу-дандДиёмхои Синбоди Муг дар мохи апрели соли 755 дар Нишопур, Устод Сиз дар солхои 767-770 дар Х,ирот Бодгис ва Систон, Муканнаъ дар солхои 775-785 дар Бухоро, Нахшаб ва Кеш ва гайра умдатан алайхи хилофат анчом шуданд ва дорои хусусиёти мазхабй, сиёсй ва рахоибахш буданд.Агарчи Аббосиён ин шуришхоро саркуб карданд, бо ин вучуд ин мукови-матхо зарботи сангине ба хилофати Аббосй заданд ва онро тазъиф карданд, ки дар натича мавкеияти ашрофи махаллй дар симои Тохириён ва Саффориён дар мукобили аъроб таквият ёфт. Ин раванд мунчар ба ин вокеият шуд, ки дар имтидоди садаи IX манотики шаркй ба тадрич шуруъ ба аз байн бурдани хилофати Багдод карданд. Дар кдламрави Хуросону Мовароуннахр ба раёсати хонадонхои махаллй як кишвари мустакил шакл гирифт, ки ё ба таври номиналй хукумати Аббосиёнро бар хештан мешинохтанд (Тохириён) ва ё аслан онро намепа-зируфтанд (Саффориён). Инхо ва соири вакоеи сиёсй авомиле буданд, ки Сомониёнро дар Мо-вароуннахру Хуросон ба кудрат расониданд ва нависандаи макола ин равандро бар асоси ма-нобеи таърихй тахлил мекунад.
Калидвожах,о:Мовароунна%р, Хуросон, Хуросони Бузург, аъроб, Абууанифа, Балх, Абумуслими Хуросонй, халифа Мансур, Бармакиён, Синбоди Муг, Нишопур, Устод Сиз, Хирот Бодгис, Систон, Муцаннаъ, Бухоро, Нахшаб, Кеш, То^ир ибни Хусайн, Яъцуб ибни Лайс.
ФАКТОРЫ ПРИХОДА К ВЛАСТИ САМАНИДОВ В МАВЕРАННАХР И ХОРАСАН
В начале арабское завоевание Мавераннахра и Хорасана носило грабительский характер. Знамя священной войны за исламскую веру, лозунги равноправия мусульман и освобождения их от налогов и рабства являлись для арабской верхушки только ширмой, за которой скрывались её грабительские и демагогические цели.Захват и присоединение Мавераннахра и Хорасана к арабскому халифату был тяжелым периодом для населения этих регионов.
В период правления омейядских халифов Хорасан и Мавераннахр были одними из самых угнетаемых стран халифата. В ответ на тяжелый гнёт против Омейядов неоднократно вспыхивали восстания, которые к середине VIII века превратились в антиомейядскую войну под руководством Абумуслима Хуросони, возникшую в Хорасане и охватившую сначала восточные области халифата, а затем распространившуюся и на Иран, Ирак и Сирию. В результате этих восстаний власть династии Омейядов была свергнута, и на ее месте возник новый аббасидский халифат, во главе которого стояли представители семьи пророка Мухаммада. Однако гнёт и эксплуатация широких народных масс при Аббасидах не уменьшились и положение их не улучшилось. Поэтому уже с первых лет правления Аббасидов в их государстве неоднократно вспыхивали народные восстания. Особенно после убийства Абумуслима Хуросони 13 февраля 755 г. халифом Мансуром, Хорасан и Мавераннахр превратились в регион постоянных восстаний в халифате.
Восстания Синбода Муга в апреле 755 г. в Нишапуре, Устоза Сиза в 767-770 гг.в Герате, Бадгисе и Систане, Муканны в 775-785 гг. в Бухаре, Нахшабе и Кеше и др. были направлены в основном против халифата и имели религиозный, политический и освободительный характер. Хотя Аббасиды и подавили эти восстания, однако сопротивление народа все же нанесло сильный удар по Аббасидскому халифату и ослабило его. В результате, в противовес арабам, усилились позиции местных аристократов в лице Тахиридов и Саффаридов. Этот процесс привёл к тому, что в течение IX века восточные области постепенно начали отпадать от Багдадского халифата. На территории Мавераннахра и Хорасана образовались самостоятельные государства во главе с местными династиями, которые либо номинально признавали над собой власть Аббасидов (Тахириды), либо совершенно не признавали её (Саффариды). Эти и другие политические события являлись факторами прихода к власти Саманидов в Маверан-нахре и Хорасане. Автор статьи на основе исторических источников анализирует процесс прихода к власти династии Саманидов.
Ключевые слова: Мавераннахр, Хорасан, Великий Хорасан, арабы, Абуханифа, Балх, Абумуслим Хуросони, хелиф Мансур, Бармакиды, Синбод Муг, Нишопур, Устод Сиз, Герат, Бадгис, Систан, Муканна, Бухара, Нахшаб, Кеш, Тахир ибн Хусайн, Якуб ибн Лайс.
FACTORS OF COMING TO POWER OF THE SAMANIDS IN MAVERANNAHR AND KHORASAN
At first, the Arab conquest of Mawarannahr and Khorasan was predatory. The banner of the Holy war for the Islamic faith, the slogans of equality of Muslims and their liberation from taxes and slavery were for the Arab elite only a screen behind which its predatory and demagogic goals were hidden. The capture and annexation of Mawarannahr and Khorasan to the Arab Caliphate was a difficult period for the population of these regions. During the reign of the Umayyad caliphs, Khora-san and Mawarannahr were among the most oppressed countries of the Caliphate. In response to the oppression against the Umayyads, uprisings repeatedly broke out, which by the middle of the 8th century turned into an anti-Umayyad war under the leadership of Abumuslim Khurosoni, which arose in Khorasan and covered first the Eastern regions of the Caliphate, and then spread to Iran, Iraq and Syria. As a result of these uprisings, the power of the Umayyad dynasty was overthrown, and a new Abbasid Caliphate arose, headed by representatives of the family of the prophet Muhammad. However, the oppression and exploitation of the masses under the Abbasids did not decrease and their situation did not improve. Therefore, from the first years of Abbasid rule, popular uprisings repeatedly broke out in their state. Especially after the assassination of Abumuslim Khurosoni in February 13, 755 by Caliph Mansur, Khorasan and Mawarannahr became a region of constant uprisings in the Caliphate. The uprisings of Sinbod Mugh in April 755 in Nishapur, of Ustod Siz in 767-770 in Herat, Badgis and Sistan, of Mukanna in 775-785 in Bukhara, Nakhshab and Kesh, etc. were directed mainly against the Caliphate and had a religious, political and liberation character. Although the Abbasids suppressed these uprisings, however, the resistance of the people still dealt a strong blow to the Abbasid Caliphate and weakened it. As a result, in contrast to the Arabs, the position of local aristocrats in the face of the Tahirids and Saffarids strengthened. This process led to the fact that during the 9th century, the Eastern regions gradually began to fall away from the Baghdad Caliphate. The independent states headed by local dynasties were formed in the territory of Mawarannahr and Khorasan. These states either nominally recognized the power of the Abbasids (Tahirids), or did not recognize it at all (Saffarids). These and other political events were factors in the rise to power of the Samanids in Mawarannahr and Khorasan. The author of the article analyzes the process of coming to power of the Samanid dynasty on the basis of historical sources.
Key words: Mawarannahr, Khorasan, Great Khorasan, Arabs, Abuhanifa, Balkh, Abumuslim Khurosoni, Khelif Mansur, Barmakids, Sinbod Mugh, Nishopur, Ustod Siz, Herat, Badgis, Sistan, Mukanna, Bukhara, Nahshab, Kesh, Tahir Ibn Husayn, Yaqub Ibn Lais.
Сведения об авторе: Хамза Камол (Камолов Хамзахон Шарифович) - Институт истории, археологии и этнографии АН РТ, доктор исторических наук, профессор, заведующий отделом древней, средневековой и новой истории. Адрес: 734025. Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки, 33. Email: [email protected]
Information about the author: Hamza Kamol (Kamolov Hamzakhon Sharifovich)-Institute of History, Archeology and Ethnography of the Academy of Science of Republic of Tajikistan, Doctor of Historical Sciences, Professor, Head of Department of Ancient, Medieval and New History. Address: 734025, Republic Tajikistan, Dushanbe, 33 Rudaki Ave. E-mail: [email protected]
