Научная статья на тему 'ЖОН ЛОККНИНГ ЖАМИЯТ ВА УНИНГ ТУЗИЛИШИ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИ'

ЖОН ЛОККНИНГ ЖАМИЯТ ВА УНИНГ ТУЗИЛИШИ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

317
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жамият / ижтимоий назария / табиий қонун / табиий ҳолат / таълимот / ахлоқ / диний / сиѐсий / иқтисодий / ҳуқуқий / мафкуравий моддий / маънавий / ижтимоий рақобат

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Жамшид Шодиёрович Элмуротов

Мақолада мамлакатимизнинг мустақилликка эришиши билан боғлиқ воқеликлар тараққиѐтимизни белгилаб олиш жараѐнида давлат тузилмалари ва институтлари билан биргаликда жамиятни ҳам ислоҳ қилиш, ривожлантириш, унинг унсурларини ва институтларини такомиллаштириш зарурлигини бизнинг олдимизга талаб қилиб қўйганлиги ва бу ҳолат эса ўз-ўзидан мазкур жараѐнларни тартибга солиш, бошқариш юзасидан ҳуқуқий асосларни яратиш ва ушбу тизимни такомиллаштириш бўйича сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖОН ЛОККНИНГ ЖАМИЯТ ВА УНИНГ ТУЗИЛИШИ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИ»

ЖОН ЛОККНИНГ ЖАМИЯТ ВА УНИНГ ТУЗИЛИШИ ХДКВДАГИ

КАРАШЛАРИ

Жамшид Шодиёрович Элмуротов

Тошкент архитектура-курилиш институти катта укитувчиси

j amshidbek82@mail .ru

Маколада мамлакатимизнинг мустакилликка эришиши билан боглик вокеликлар тараккиётимизни белгилаб олиш жараёнида давлат тузилмалари ва институтлари билан биргаликда жамиятни хам ислох килиш, ривожлантириш, унинг унсурларини ва институтларини такомиллаштириш зарурлигини бизнинг олдимизга талаб килиб куйганлиги ва бу холат эса уз-узидан мазкур жараёнларни тартибга солиш, бошкариш юзасидан хукукий асосларни яратиш ва ушбу тизимни такомиллаштириш буйича суз боради.

Калит сузлар: жамият, ижтимоий назария, табиий конун, табиий холат, таълимот, ахлок, диний, сиёсий, иктисодий, хукукий, мафкуравий моддий, маънавий, ижтимоий ракобат .

Локк узининг «Табиий конун хакида тадкикот» асарида жамият хакида гапириб, "жамият бу табиатнинг бир кисми, борликнинг алохида шаклини ифодалайдиган фалсафий тушунча" деган хулосага келади. Бизнингча, одамлар уюшмасининг махсус шакли, кишилар уртасида амал киладиган куплаб муносабатлар мажмуаси, жамият узида моддийлик ва маънавийликни, объективлик ва субъективликни, табиийлик ва ижтимоийликни мужассамлаштиради. Инсониятнинг улуг мутафаккирлари доимий узгариш ва ривожланишда булган жамиятнинг туб мохиятини билишга, инсоннинг жамиятдаги урни ва ролини белгилашга, тараккиёт мантигини англашга харакат килганлар. Турли тарихий даврларда жамият мохияти мифологик, диний таълимотлар оркали изохланган. Жамият мохиятини илмий-фалсафий билиш, жамиятнинг яхлит илмий манзарасини яратиш инсоният маънавий тараккиётининг буюк ютуги булди. Илмий билимлар ва фалсафий тафаккурнинг ривожланиши билан жамият мохиятини илмий асосда урганиш имконияти вужудга келган.

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

May, 2022

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Х,ар бир узгарган тарихий даврда жамият мохиятини янгича идрок этиш, янгича ёндашиш зарурияти пайдо булади. Турли тарихий даврда яратилган жамият тугрисидаги фалсафий таълимотларда давр рухи, жамиятнинг маънавий салохияти уз аксини топади. Ижтимоий назария ва таълимотлар хамиша жамият дуч келган мураккаб муаммоларни хал этиш заруриятидан пайдо булади. Жамият илгор фалсафий таълимотлар туфайли олга томон ривожланиши билан хозиргача амал килиб келган таълимотлар урнига илгоррок таълимотларни яратиш хаётий эхтиёжга айланади. Жамият гоят мураккаб ижтимоий организмдир. У одамлар уртасида амал киладиган ахлокий, диний, сиёсий, иктисодий, хукукий, мафкуравий ва хк. муносабатларнинг, тарихан таркиб топган оила, дин, давлат, ахлок ва ш.к. ижтимоий институтларнинг мажмуасидир. Жамиятнинг моддий ва маънавий хаётини бир-бирига карама-карши куйиш хам, улардан бирини мухим, бошкасини номухим деб хисоблаш хам бирдай хатодир. Жамият хаётининг маънавий, иктисодий, сиёсий, хукукий сохалари бир-бири билан узаро боглик. Уларни бошкариш ва такомиллаштиришда давлат, жамият ташкилотлари ва кишиларнинг уз-узини бошкариш органлари мухим рол уйнайди. Х,ар бир тарихий даврда жамиятнинг маънавий-интеллектуал салохдяти, сиёсий ва хукукий маданиятига мувофик равишда сиёсий бошкариш усули шаклланади ва амал килади. Демократик жамият иктисодий бозор муносабатлари воситасида бошкарилади, давлат сиёсати иктисодий муносабатларни такомиллаштиришга ёрдам беради. Ижтимоий ракобат, манфаатдорлик иктисодий ривожланишнинг мухим конунияти сифатида амал килади. Демократик давлат жамият маънавий хаётини такомиллаштириш, жамиятнинг интеллектуал салохиятини ривожлантириш, илм-фанни тараккий эттириш хакида купрок, гамхурлик килади. Давлат жамият маънавиятининг хомийси сифатида таълим-тарбия сохасида туб ислохотларни амалга оширади. Юксак маънавият тараккиётнинг асоси. Жамият таркибини турли синфлар, социал катламлар ва гурухлар ташкил этади. Жамият ижтимоий таркибининг хилма-хиллиги мехнатнинг ижтимоий таксимланиши, мулкчилик турли шаклларининг мавжудлиги билан богликдир. Демократик жамият мулкдорлар синфи демократик давлатнинг сиёсий ва ижтимоий таянчи, иктисодий фаровонликни таъминловчи куч хисобланади. Демократик жамиятнинг шаклланиши ва тараккиётини маърифатли-хукукий давлатсиз тасаввур этиб булмайди. Ижтимоий фаровонлик ва ижтимоий

тотувлик комил инсон шахсини шакллантиришга, фукаролик

May, 2022

жамият асосларини яратишга, хукукий билим ва маданиятни ривожлантиришга богликдир. Бозор муносабатлари шароитида иктисодий хаётни эркинлаштириш мукаррар равишда сиёсий хаётни эркинлаштиришни такозо этади. Фукаролик жамиятини барпо этиш, демократик институтларни ривожлантириш, комил инсон шахсини шакллантириш демократик жамият тараккиётининг бош максадидир.

НАТИЖАЛАР

Умуман олганда, "жамият" тушунчаси - барча ижтимоий фанлар, жумладан, ижтимоий фалсафа, фалсафа, социология, тарих фанлари, сиёсатшунослик, сиёсий иктисод, маданиятшунослик фанларига хам тегишли булиб, уларнинг хам мухим категорияларидан хисобланади. Шунинг учун хам жамият тушунчасини батафсил урганиш максадга мувофикдир. "Жамият" сузининг маъноси тахлилига чукур эътиборни каратадиган булсак, бирданига ушбу терминнинг бир эмас куплаб маъноларга эга эканлигига дуч келамиз. Бошкача килиб айтганда, жамиятнинг бир маъноси эмас, балки хар хил турли тушунчалари мавжуддир. Бирок, уларнинг бир суз билан айтилиши масалани янада мураккаблаштиради. Шунинг учун "жамият" сузининг маъносини назарий тахлил килишга харакат килиб курамиз.

МУ^ОКАМА

Локкнинг «Табиий конун хакида тадкикот» асарида жамият бу одамларнинг оддий жамоаси ёки яхлит бир организми сифатида таърифланади. Бирок, бизнинг фикримизча, жамият терминининг энг мухим маъноси -тарихий тараккиётнинг нисбатан мустакил бирлиги хисобланган аник бир алохида жамиятдир. "Жамият" сузининг ушбу маъноси купинча уни туридан, индивидуал хусусиятларидан, мавжуд булиш вактидан ва шунга ухшашлардан катъий назар, барча алохида жамиятларга тегишли булган умумий жамият тушунчасидан фарклаб туради. "Жамият" сузининг ушбу икки маъносини фарклаш хар бир жамиятшунос учун нихоятда мухим.

Алохида аник бир жамиятнинг ажратилиши жамият алохида мавжудликка эгами ёки унинг мавжудлиги у таркиб топадиган индивидлар мавжудлигининг махсулими деган савол куйишга имконият яратади. Жамиятни тадкик килиш сари назарий ёндошувларнинг бошиданок фалсафий ва тарихий таълимотларда ушбу саволга иккита жавоб мавжуд булган. Улардан бири жамиятни индивидлар

May, 2022'

1262

бирлашмасининг оддий жамоаси сифатида талкин килган. Шунинг учун хам социал тадкикотларнинг реал объектлари одамлар хисобланади. Бошкалари мавжуд эмас. Бундай нуктаи-назарни купинча социологик номинализм дея атайдилар.

Жамият хар доим одамлардан ташкил топади. Лекин шуни таъкидлаш жоизки, у шунчаки одамлар жамоаси эмас, балки маълум маънода улар уртасидаги муносабатларни тартибга соладиган тизим ёки институт сифатида намоён булади.

Жамият тушунчаси нихоятда куп кирралидир. У гохо маълум бир мухим асослар туфайли бирлашган одамлар гурухи жамоасига, яъни масалан: спортчилар жамияти, сиёсатчилар жамияти, жониворларни севувчилар жамияти ва хоказоларга нисбатан хам ишлатилади.

Жамият деганда баъзида алохида бирор-бир давлатларни хам, яъни Узбекистон ёки Япония жамиятини хам тушуниш мумкин. Баркарор миллатлараро ва давлатлараро тузилмаларни таснифлашда хамжамият сузи кулланилади (масалан: Европа хамжамияти).

Жамият деганда табиатнинг бир мунча хусусиятларга эга булган кисми, аклнинг эгаси, маданиятнинг манбаи ва инсон мавжуд булишининг умумий шакли сифатидаги инсоният хам тушунилади.

Локк "качонки, жамиятнинг узига хос томонларини курсатишга тугри келса, унинг шакллари хакида гапирилади"1, деган эди. Шунинг учун хам хозирда технологик асосларда жамият учга, яъни саноатлашувгача (доиндустриальные), индустриал и постиндустриал жамиятларга фаркланади.

Диний асосда эса насронийлик, ислом, буддизм, конфуцийлик жамиятларига ажратилади.

Миллий асосда эса узбек, араб, рус, немис, француз ва хоказолар асосида фаркланади. Гарчи уларнинг хар бири бир-биридан узига хос хусусиятлар билан фаркланиб турсаларда, бирок умумий конуниятларга буйсунадилар.

Фалсафада жамият тушунчаси умумий хаёт фаолияти билан богланган одамларнинг тарихий вужудга келган жамоаси тушунчалари билан боглик.

Жамиятнинг асосий хусусияти - унинг органик яхлитлиги, тизимийлиги, одамларнинг унда яшашнинг умумий йуллари учун зарурий асосда канчалик бирлаша олганликларидир. Х,ар кандай жамиятнинг асосий белгиларига: тарихий вужудга келган ахоли; худуднинг умумийлиги; хаёт фаолиятининг маълум бир усуллари; муносабатларнинг

Заиченко Г. А. Джон Локк. М., 1973.

May, 2022

(иктисодий, ижтимоий, сиёсий) тартибга солинганлиги; тилнинг маънавий-маданиятнинг ва анъаналарнинг умумийлиги; хокимият ва бошкарувнинг ташкил килиниши сингарилар тааллуклидир.

Х,ар кандай ижтимоий тизимнинг асосий элементлари уларнинг субъектларидир. Жамият фаолиятининг етакчи субъекти инсондир. Бирок, жамият субъектлари сифатида одамларнинг хар хил гурухлари ва бирлашмалари, яъни:

Ёшга караб (ёшлар, нафакахурлар); Касбий (врачлар, укитувчилар, шахтёрлар); этник (халк, миллат); диний (черков, секта);

сиёсий (партиялар, халк фронтлари, давлат) хам булиши мумкин. Жамият факатгина унинг субъектлари уртасида баркарор муносабатларнинг мавжудлиги туфайли яшайди ва ривожланади. Одамлар узаро муносабатларининг турли шакллари, ижтимоий субъектлар ёки улар уртасида юзага келадиган алокалар ижтимоий муносабатлар хисобланади. Ижтимоий муносабатларни шартли равишда иккита катта гурухга булиш мумкин: моддий муносабатлар ва маънавий муносабатлар. Моддий муносабатлар бевосита инсоннинг амалий фаолияти жараёнида вужудга келади ва ривожланади хамда моддий маданият шаклида (моддий бойликларни яратиш, таксимлаш ва истеъмол килиш) мустахкамланади. Маънавий муносабатлар идеал, яъни ахлокий, бадиий, фалсафий, диний кадриятлар билан боглик.

Купинча ижтимоий муносабатлар ижтимоий хаёт сохалари буйича ажратилади. Х,ар кандай жамиятда тилдан, хукмрон диндан, тарихдан, хужалик тарзидан катъий назар, уни саклаб колиш ва давом эттириш максадида ишлаб чикилиши лозим булган, фаолиятнинг турт тури мавжуд булади. Улар ижтимоий хаётнинг турт асосий сохалари асослари шаклланишидан хамда ижтимоий муносабатларнинг турт шаклидан таркиб топади. Шундай килиб;

- иктисодий муносабатлар (моддий ишлаб чикариш жараёнидаги муносабатлар);

- ижтимоий муносабатлар (ижтимоий хаёт субъектлари уртасидаги тизим ташкил килувчи муносабатлар;

- сиёсий муносабатлар (жамиятда хокимиятнинг амал килиши буйича);

May, 2022

- маънавий-интеллектуал муносабатлар (ахлокий диний, эстетик кадриятлар буйича).

Ижтимоий муносабатлар инсонинг ва бутун жамиятнинг тартибга солувчи таъсирини сезади. Шунда мазкур жамиятда урнатилган муносабатларнинг характерига хар бир одамнинг ахволи ва фаровонлиги, шунингдек, ижтимоий тараккиётнинг йуналиши ва суръати боглик булади. Х,ар бир маълум тарихий жамиятда одамларнинг иктисодий, ижтимоий, сиёсий ва маънавий муносабатлари алохида шахснинг хохишидан маълум маънода мустакил холда холисона мавжуд булади. Бирок, ижтимоий муносабатларнинг тизими янги ижтимоий муносабатларни юзага келтирадиган куплаб одамларнинг ижодий мехнатлари ва амалий фаолиятлари асосида ривожланади.

Жамиятнинг феноменини тушуниш учун одамнинг ижтимоий "атом" сифатидаги зиддиятларини тушунтириш зарур ва ундан кейин одамларни ягона яхлитлик булган, ижтимоий "организм"га бирлаштирадиган конуният характерига аниклик киритиш зарур. Хдкикатда ушбу алокаларни ва конуниятларни тушунтиришнинг уч асосий ёндлашувлари ажратиб курсатилади.

Биринчиси натуралистик ёндашув сифатида белгиланиши мумкин. Ушбу ёндашувнинг мохияти шундаки, инсоният жамияти табиатнинг, хайвонот дунёсининг ва нихоят Космос конуниятларининг табиий давоми сифатида каралади. Ушбу позициядан жамият курилиши турлари ва тарихнинг бориши куёш фаоллиги ва космик нурланишнинг ритмлари, жугрофий ва табиий-климатик мухитнинг, инсоннинг табиий мавжудот, унинг генетик, иркий ва жинсий хусусиятлари билан аникланади. Жамият узига хос табиий эпифеномен, унинг олий, бирок энг "омадли" булмаган ва баркарор тузилмаси сифатида шаклланади. Табиатнинг ушбу «эксперимента» инсоннинг аник номукаммаллигини ва номукаммал глобал муаммоларнинг огирлигини шароитида инсониятнинг уз-узини халок килишига олиб келиши мумкин. Ушбу йуналиш доирасида жамият уз мавжуд булишининг шаклини узгартириши, Космосга "кетиши" ва у ерда уз эволюциясининг янги тармогини бошлаши мумкинлиги тахмин килинади.

Бошка бир ёндашув "идеалистик" деб номланиши мумкин. Бу ерда одамларни бирлаштирадиган яхлитлик алокаларининг мохияти у ёки бу гоялар, эътикодлар, афсоналар комплексида курилади. Тарих якдиллик биргина давлат дини сифатида

May, 2022

1265

урнатиладиган эътикод ёрдами билан таъминланадиган куплаб теократик давлатларни курган. Куплаб тоталитар режимлар жамият курилишининг скелетини вазифасини утайдиган ягона давлат мафкурасига асосланганлар. Ушбу гояларнинг таргиботчиси, жарчиси сифатида одатда диний етакчилар ёки миллат ва халкнинг "дохийлари" чикканлар хамда у ёки бу тарихий жараёнлар, узгаришлар (урушлар, ислохотлар ва хоказо) мазкур мафкуравий ва диний тизимга таянган ушбу шахснинг иродасига боглик булган.

Локк таъкидлашича, жамият курилишини тушунтиришнинг учинчи ёндашуви маълум бир табиий шароитларда ва у ёки бу эътикоднинг, бирок уз-узига эркин ва аниклайдиган характерга эга булган инсонлараро алокалар ва муносабатларнинг фалсафий тахлили билан боглик. Бу ёндашувга биноан, жамият ягона, жамият бутунлай мослашмайдиган кисмларга эга булган холда тузилмаларга ажратилган маълум бир тизим сифатида шаклланади. Ушбу ёндашувда инсон узини жамиятда эгаллаб турган урнидан ва ижтимоий жараёнлардаги иштирокидан мустакил холда эркин амалга оширади. Инсонларнинг муносабатлари шартнома ёки маълум бир келишувлар билан эмас, балки тарихий тараккиётнинг объектив конуниятлари хисобга олинадиган, жамият аъзоларининг келишуви (консенсус) билан аникланади.

Жамият хакидаги фалсафий таълимотлар кадимги Дунёда, качонки дастлабки марта жамиятга уз конуниятларига эга булган, мавжудликнинг махсус шакли сифатида жамиятга нисбатан карашларни асослаб беришга дастлабки хати-харакатлар амалга оширилганда вужудга келган. Масалан, Аристотель жамиятни уз ижтимоий инстинктларини кондириш учун бирлашган индивидларнинг инсоний жамоаси сифатида бахолаганлар. Урта асрларда ижтимоий хаётни фалсафий тушунтириш диний асосда тушунтирилган. Аврелий Августин ва Фома Аквинскийлар инсоният жамиятини узига хос турнинг мавжудлиги ва Худо томонидан белгилаб бериладиган ва унинг иродасига боглик холда ривожланадиган маънога эга булган инсон хаёт фаолиятининг шакли сифатида тушунганлар.

Ижтимоий муаммоларни ишлаб чикишнинг маълум боскичи булиб марксизм назарияси майдонга чикди. Унга мувофик, жамият ривожланиши табиий-тарихий жараён сифатида шаклланади. Унинг фикрича, инсоният жамияти уз ривожланишида беш ижтимоий-иктисодий формацияни: ибтидоий жамоа тузуми, кулдорлик тузуми, феодал тизим, капиталистик тизим ва коммунистик тизимни босиб утади.

Маркс назариясига нисбатан шундай фикрлар

May, 2022

билдириладики, унда ранг-баранг тарихий жараёнларнинг биринчи даражасига иктисодий омиллар, инсоний, ижтимоий-маънавий элементларнинг таъсири эса иккинчи даражага туширилган.

Шундай килиб, Локкнинг ижтимоий-фалсафий таълимоти узида бир томондан, ижтимоий муносабатлар сохасида илмий англашнинг усиб бораётган кучи, бошка томондан риволжланаётган ижтимоий тизимнинг усиб келаётган мураккабликларини намоён килади. Бундай зиддиятдан чикишнинг эса жамият мавжуд булишининг ва ривожланишининг умумий конуниятлари англаниши мумкин.

Жамиятнинг барча таркибий кисмлари уртасида баркарор алокаларнинг мавжудлиги, уларнинг якдиллиги хеч качон файласуфларда шубха уйготмаган. Шундай булсада, жамиятнинг яхлитлиги, бутунлиги характерига нисбатан турли ёндашувлар мавжуд булган ва мавжуд булиб колмокда. Фалсафа тарихида жамиятнинг "атомли" назарияси, "ижтимоий гурухлар" назарияси, ижтимоий институтлар ва ташкилотлар назарияси, жамиятнинг "жамият организм каби" назарияси сингарилар маълум. Бугунги кунда куплаб файласуфлар жамиятнинг тизим сифатидаги назариясидан фойдаланадилар. Ушбу тизим алохида сифатларга эга, яъни:

- интеграллик (тизим яхлитлик сифатида, узининг элементларидан юкори);

- функционаллик (хар бир элементнинг роли унинг тизим ичидаги урнига боглик);

- тузилмавийлик (тизим элементлари алокаларининг ва муносабатларининг нисбатан баркарорлиги);

- ташки мухит билан узаро богликлиги (хар кандай тизим бир мунча каттарок тизимнинг элементи хисобланади ва бир томондан ушбу катта тизимнинг импульсларига боглик булса, бошка томондан, узи хам ташки мухитга таъсир курсатади).

Ушбу барча белгиларга инсоният жамияти мос келади.

Жамият куп даражали булиб, асосий даражалари куйидагича намойиш килиниши мумкин. Биринчи даража - бу ижтимоий узаро муносабатлар структурасини белгилаб берадиган ижтимоий рол.

Иккинчи даража - ушбу ижтимоий роллар таксимланган турли ижтимоий гурухлар ва институтлар.

Учинчи даража -куплаб авлодлар тажрибалари томонидан тажрибадан утказилган, инсон фаолияти

May, 2022

намуналарини курсатадиган меъурларни куллаб-кувватлайдиган ва ишлаб чикадиган маданият.

Туртинчи даража - хукукий актлар билан тартибга солинадиган ва ижтимоий тизим ичида алокаларни мустахкамлайдиган сиёсий тизим.

Жамият - уз-узини ишлаб чикарадиган, уз-узини ташкил киладиган, уз-узини тартибга соладиган доимий харакатдаги тизим булиб, доимий узгаришлар жараёнида булади.

Жамият ривожланишининг асосий манбаи хар доим хам юзага келган башоратлар доирасида хар доим хам тартибга солинмайдиган инсонлар хулк -атворида акс этадиган ижодий энергия хисобланади. Бундай энергия инновацион деб аталади. Ушбу энергия ички уз-узини тартибга солиш ва назорат механизмлари туфайли амалга ошириладиган жамият тизимларида мадани ва институционал узгаришларни келтириб чикаради.

Локк фикрича, жамият ривожи, одатда бир мунча мураккаб тизим элементларини яратишга каратилган. Жамият ривожланишининг суръати хаёт жараёнлари тезлашуви ва уларнинг секинлашув даврларининг навбат алмашинуви, жамоат тузилмаларининг вакти-вакти билан инкирози ва эски ахволига кайтиши билан боглик.

Албатта, хар бир алохида шахс маълум бир жамиятда ва маълум бир тарихий даврда тугилади. У юзага келган, хисобга олмасликнинг имкони йук булган ижтимоий муносабатлар тизимига тушиб колади. Бирок, у ушбу тизимда уз урнини ва ролини белгилаб олиши лозим булади.

Локк жамиятнинг ижтимоий тузилиши хакида хам алохида тухталиб утади. Унинг фикрича, жамиятни ички дифференциацияга эга булган яхлит тизим сифатида карашни таказо килади, чунки ушбу тизимнинг турли кисмлари бир-бири билан узаро алокада булади. Реал хаётдаги одамларнинг турли ижтимоий жамоалари хар доим бир-бири билан узаро муносабатда булади ва бир-бирининг ичига кириб боради. Синфларнинг муносабатлари миллатлараро муносабатларга катта таъсир курсатади, миллатлараро муносабатлар эса уз навбатида синфлар муносабатига маълум маънода таъсир курсатади.

Хрзирги шароитда мавжуд булган ижтимоий жамоаларнинг мураккаб мажмуаси шунчаки, куплаб параллел холда мавжуд булган ижтимоий кучлардан эмас, балки сифат жихатдан маълум бир ижтимоий яхлитликка эга булган органик ижтимоий тизимдан иборатдир. Жамият ижтимоий тизими мавжуд булишининг ва амал килишининг мураккаблиги хам шундадир. Чунки, ундаги турли ижтимоий

May, 2022'

1268

жамоалар бир-бирига утиб, чатишиб, бир-бирига таъсир курсатади ва шу вактнинг узида сифат жихатдан баркарор ижтимоий тузилмалар сифатида сакланади.

Локк таъкидлашича, ижтимоий тузилма сузнинг кенг ва тор маъноларида каралади. Ижтимоий тузилма кенг маънода турли тузилмалар шаклларини уз ичига олади ва узида жамиятнинг турли хаётий мухим белгилари буйича объектив булинишини акс эттиради. Ижтимоий-синфий, ижтимоий-касбий, ижтимоий-демографик, этник, кучиб юрадиган ва шунга ухшашлар ушбу тузилманинг кенг маънодаги бир мунча мухим нуктаи-назари хисобланади.

Ижтимоий тузилма сузи тор маънода бу якдилликдир ва узаро муносабатларда булган ижтимоий катламларнинг ва гурухларнинг ижтимоий синфий тузилмаси, синфларнинг тупламидир. Тарихан жамиятнинг ижтимоий тузуми сузи кенг маънода ижтимоий-синфий сузига караганда анча олдин пайдо булган. Мисол учун этник жамоалар ибтидоий жамоа даври шароитида синфлар пайдо булишидан анча олдин вужудга келган. Ижтимоий-синфий тузилмалар синфлар ва давлат юзага келиши билан ривожлана бошлаганлар. Бирок, у ёки бу холатда бутун тарих давомида ижтимоий тузилманинг турли элементлари уртасида узаро алокалар мавжуд булган. Бундан ташкари, маълум даврларда турли ижтимоий жамоалар (синфлар, миллатлар ёки одамларнинг бошка жамоалари) тарихий вокеликларда етакчи рол уйнашга харакат кила бошладилар.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтадиган булсак, жамиятнинг ижтимоий тузуми аник тарихий характерга эга. Х,ар кандай ижтимоий-иктисодий формация кенг ва тор маънода уз ижтимоий тузумига хос ва улардан хар бирида у ёки бу ижтимоий жамоа хал килувчи рол уйнайди. Шундай килиб, маълумки, Гарбий Европа давлатларида Уйгониш даврида буржуазия иктисодиёт, савдо, фан ва маданият ривожида катта рол уйнаганлиги барчамизга маълум.

Шунга боглик холда жамият ижтимоий тузумида ижтимоий-синфий тузилмаларнинг роли, синфларнинг ва синфий муносабатларнинг ролига алохида тухталиш зарур. Маълумки, тарихда айнан синфлар ва уларнинг муносабатлари жамият ижтимоий хаётида катта из колдирганлигидан даврак берадиган куплаб фактлар мавжуд, чунки айнан синфий жамоаларда одамларнинг жуда мухим иктисодий

манфаатлари акс этади. Шунинг учун хам жамиятнинг

May, 2022

ижтимоий-синфий тузуми жамият ижтимоий хаётида етакчи рол уйнайди. Бирок, асосан хозирги шароитда одамларнинг бошка ижтимоий (этник, касбий, ижтимоий-демографик ва шунга ухшаш) жамоалари хам бир мунча мухим ахамиятга эга.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси турисидаги Фармони. -Тошкент: «Адолат», 2017.

2. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Тошкент: «Узбекистон» НМИУ, 2017

3. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт пировард максадимиз.-Т.:Узбекистон, 2000.

4. Каримов И.А. Уз келажагимизни уз кулимиз билан курмокдамиз. // Туркистон. 1999. 2 февраль.

5. Каримов. И.А. Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. 7-жилд. -Тошкент: "Узбекистон", 1999.

6. Каримов. И.А. Биз танлаган йул демократик тараккиёт ва маърифий дунё билан хамкорлик йули. 11-жилд. -Тошкент: "Узбекистон", 2003.

7. Локк Дж. Соч.: В 2 т. -- Т. 2. -- М., 1960.

8. Заиченко Г. А. Джон Локк. М., 1973.

9. Локк Дж. Мысли о воспитании .Соч.: В 3 т. -- Т.З. -- М., 1988.

10. Исломов З. Фукаролик жамияти: кеча, бугун, эртага. -Тошкент: "Адолат", 2002.

11. Мусаев Ф. Демократик давлат куришнинг фалсафий-хукукий асослари. -Тошкент: "Узбекистон", 2007.

d ©

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ф'

May, 20221

1270

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.