Научная статья на тему 'ЖАМИЯТ ҲАЁТИДА ИНСОН ЭҲТИЁЖЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШНИНГ ФАЛСАФИЙ ЖИҲАТЛАРИ'

ЖАМИЯТ ҲАЁТИДА ИНСОН ЭҲТИЁЖЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШНИНГ ФАЛСАФИЙ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
2986
69
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
инсон / манфаат / жамият / тараққиёт / ижтимоий / мақсад / қизиқиш / эҳтиёж / истак / фойда / даромад / хуқуқ. / human / interest / society / deveiopment / social and economic interests / need / profit / income / law.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Фарруҳ Абдураҳмонович Юлдашев

Мазкур мақолада жамият тараққиёти билан инсон манфаатлари ўртасидаги ўзаро уйғунлик, инсон ва жамият муносабатларида горизантал ва вертикал алоқаларнинг ўрни, инсон манфаатларининг ўзига хос хусусиятлари, мақсадлари, омиллари, муҳим жиҳатлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHILOSOPHICAL ASPECTS OF THE STUDY OF HUMAN NEEDS IN SOCIETY

This article discusses the role of horizontal and vertical relationships in the interpersonal and socital interrelationship between human interests and social development and discloses the features of personal interests.

Текст научной работы на тему «ЖАМИЯТ ҲАЁТИДА ИНСОН ЭҲТИЁЖЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШНИНГ ФАЛСАФИЙ ЖИҲАТЛАРИ»

ЖАМИЯТ ХДЁТИДА ИНСОН ЭХ^ТИЁЖЛАРИНИ ТАДЦЩ ЭТИШНИНГ

ФАЛСАФИЙ ЖИХДТЛАРИ

Фаррух Абдурахмонович Юлдашев

Фаргона давлат университети укитувчиси yuldashev.farruh.85@mail.ru

ANNOTATSIYA

Мазкур маколада жамият тараккиёти билан инсон манфаатлари уртасидаги узаро уйгунлик, инсон ва жамият муносабатларида горизантал ва вертикал алокаларнинг урни, инсон манфаатларининг узига хос хусусиятлари, максадлари, омиллари, мухим жихатлари тахлил килинган.

Калит сузлар: инсон, манфаат, жамият, тараккиёт, ижтимоий, максад, кизикиш, эхтиёж, истак, фойда, даромад, хукук.

PHILOSOPHICAL ASPECTS OF THE STUDY OF HUMAN NEEDS IN

SOCIETY

ABSTRACT

This article discusses the role of horizontal and vertical relationships in the interpersonal and socital interrelationship between human interests and social development and discloses the features of personal interests.

Keyworlds: human, interest, society, deveiopment, social and economic interests, need, profit, income, law.

KIRISH (ВЕДЕНИЕ / INTRODUCTION)

Кишилик даврини хамма даврларида хам мехнат-табиат ва жамият хаётини узгартирувчи реал куч, инсон шаклланиши ва прогрессив ривожланишининг асосий шарт-шароити, унинг хаёт фаолиятининг маркази, хамда кишиларни узаро ижтимоий муносабатларини ташкил килишнинг энг мухим асоси булиб келган. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек: "Инсон мафаатларини таъминлаш учун эса, аввало, одамлар билан, халк билан мулокот килиш, уларнинг дарду ташвишлари, орзу-ниятлари, хаётий муаммо ва эхтиёжларини яхши билиш керак"[1]. Ушбу вазифаларни амалга оширишда биринчи навбатда инсон манфаатлари ва эхтиёжларининг кондирилишига алохида эътибор каратиш лозим. Маълумки, эхтиёж-субъектнинг объектив зарурати (мухтожлиги) булиб (инсон, ташкилот, ижтимоий гурух, жамоа) уз хаётий фаолиятини куллаб кувватлаш учун ниманидир заруриятини хис этади. Эхтиёжлар унинг ижтимоий фаоллиги манбаи хисобланади. Инсон

эхтиёжларини унинг максад ва карашлари натижасида уз узини фаоллаштириш (уз имкониятларини амалга ошириш), бошкаларнинг ва уз узига хурмат эхтиёжи (ахамиятли ва лаёкатли булиш), мухаббат ва мансубликка эхтиёж (бирлашиш ва кабул килиш), хавфсизликка эхтиёж (узок муддат яшаб колиш ва баркарорлик, физиологик эхтиёжларга булиш мумкин. Бирок "юкори" эхтиёжлар, "энг оддий" эхтиёжларга караганда кам булмаган ахамиятга эга, инсон биринчи навбатда яшашга ва хавфсизликка булган эхтиёжни кондириши ва ундан сунг - хурмат ва мансубликка булган эхтиёжни кондиради. Кейинчалик, вояга етиш даврида, инсон уз номзодини максимал даражада устириш учун, уз шахсий имкониятларини устиришга булган эхтиёжини узида ишлаб чикиши зарур[2]. Инсон манфаатлари йиллар давомида шаклланиб, жамият, халк манфаатлари билан биргаликда намоён булади.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA (ЛИТЕРАТУРА И МЕТОДОЛОГИЯ / LITERATURE REVIEW)

Инсон эхтиёжлари узининг нихоятда ранг-баранг куринишлари билан иктисод, фалсафа, социология, психология ва бошка фанлар томонидан тадкик этилмокда. Шунинг учун ижтимоий-фалсафий, иктисодий, психологик, социологик адабиётларда эхтиёж тушунчасининг жуда ранг-баранг тавсиф ва таърифлари,амал килиш механизмлари тугрисида турлича карашлар баён этилган. Изохли лугатда ёзилишича, эхтиёж авваламбор кундалик хаётда «бирор нарсага талаб; хожат, зарурат, мухтожлик»[3]ни англатади. Муаммонинг фаол тадкикотчиларидан А.Г.Здравомислов фикрича: «Эхтиёж, кенг маънода, муносабатлар тизимида харакатланувчи хар кандай субъектнинг мухим таркибий кисми, субъектнинг ташки шарт-шароитларнинг бирон-бир мажмуига булган мухтожлиги, унинг асосий белгилари хамда ташки табиий шарт-шароитларга богликлигидир»[4]. Файласуф олим У.Абилов фикрича, эхтиёжни шакллантиришда энг мухим омил мехнат фаолияти махсулотларидир[5]. Иктисодчи олимлар А.Улмасов, А.Вахобовлар ёзадики: «Ижтимоий-иктисодий эхтиёжлар - бу кишиларнинг хаёт кечириши ва камол топиши жамиятда маълум мавкега эга булиши учун зарур булган турли-туман, яъни барча махсулотлар ва хизматларнинг мажмуасидир»[6]. Тадкикотчилар З.Сариков, М.Маматовлар эхтиёжларни таснифлашда узларининг эхтиёжларни уларни кондириш воситаларига тенглаш- тирадиган юкоридаги концепцияларидан келиб чикадилар, шунга кура, биринчидан, моддий эхтиёжларни «озик-овкат,кийим-кечак, уй-жой ва бошкалар»; иккинчидан, жамиятнинг ривожланиб бориши натижасида юзага келган маънавий эхтиёжларни «билим олиш, малака ошириш, дам олиш, даволаниш ва бошка хизматлар», учинчидан, «ижтимоий эхтиёжлар асосан кишиларнинг максадли фаолиятини билдириши»ни тавсифлайдилар[7]. Иктисодчилардан Ш.Шодмонов, У.Гафуровлар шундай ёзадилар: "Инсоннинг

яшаши ва камол топиши, умуман инсониятнинг ривожланиши учун керак булган хаётий воситаларга булган зарурияти иктисодиёт назарияси фанида эхтиёж деб аталади"[8]. Таъкидлаш жоизки, муаллифларнинг эхтиёжга берган таърифлари бошкаларникидан тубдан фарк килади ва илмий адабиётларда бу хакда илгари сурилган фикрларга хамохангдир.

Илмий тадкикотларда эхтиёжнинг мухим белгиси килиб унинг кондирилиш хусусияти тилга олинади. Т.Махмудов, Я.Олимов "Эхтиёжлар - инсон фаолиятининг асосий йуналишини белгилайди, уларни кондириш учун шахснинг барча жисмоний ва маънавий кучи сафарбар этилади"[9], деган мухим фикрни илгари сурадилар, Иброхим Каримов фикрича эса, «индивид эхтиёжларини кондириш» унинг амал килишининг энг мухим белгисидир[10]. А.Бегматов бу фикрни мохиятан куйидагича тушунтиради: "эхтиёж организм ёки тизимнинг холатидан келиб чикадиган борликдаги нарса-ходисаларга булган муносабатдир"[11]. Шахс эхтиёжлари мавзуидаги диссертация муаллифи З.Асрарованинг карашлари хам юкоридагиларга хамоханг. Унингча, «Эхтиёж уз максадига кура, амалга оширилиши лозим булган заруриятдир. Эхтиёж инсон фаолияти билан боглик, унинг фаолияти жараёнида вужудга келади, кондирилади, айни бир вактда кейинги эхтиёж, демакки, фаолиятнинг сабабига айланади"[12].

Афсуски, баъзи адабиётларда эхтиёжнинг бу хусусиятига етарли эътибор берилмайди. Чунончи, «Фалсафа» комусий лугатида шундай фикрларни укиймиз: «эхтиёж-инсон талаблари асосида пайдо буладиган табиий хусусият; жонли мавжудот хаёт кечиришининг яккол шарт-шароитларга, унинг шуларга боглик эканлигини ифода этувчи холат»[13]. Назаримизда, бу ерда эхтиёжнинг юкорида тилга олинган кондириш жихати етарлича очилмаган. Эхтиёжнинг табиий хусусият, холат эканлигини эътироф этган холда яна шуни айтмокчимизки, хар кандай холат кондирилишга йуналтирилиши жихатидан эхтиёж тушунчаси таркибига кириши мумкин.

Эхтиёжлар масаласида турли адабиётлар айни бир хил мазмундаги таъриф такрор-такрор кулланиливеради. Бу холатни биз А.Мухторов, Ф. Темиров, С.Назаров ва бошкаларнинг изланишларида учратамиз. Чунончи, Ф.Темиров, С. Назаровалар «эхтиёж - одамнинг биологик, психологик, ижтимоий, иктисодий, сиёсий - хукукий хамда маънавий талабларидир»[14], деган фикрни билдиради. А.Мухторов масалага айнан шундай ёндашади ва ёзади: «эхтиёж инсоннинг табиий, жисмоний, рухий, моддий-иктисодий, хукукий- мафкуравий хамда маънавий талаблари мажмуидир»[15]. Агар эътибор берилса, бу икки таъриф мазмунан бир-биридан унчалик фарк килмайди.

MUHOKAMA (ОБСУЖДЕНИЕ / DISCUSSION) Muhokama va natijalar асосида тadqiqot jarayonida sistematika, nazariy-deduktiv xulosalar, tahlil va sintez, tarix va mantiq, germenevtik tahlil, meros,

umuminsoniylik va milliylik, qiyosiy tahlil kabi ilmiy-falsafiy tamoyil va usullardan foydalanildi.

NATIJALAR (РЕЗУЛЬТАТЫ / RESULTS) Эхтиёжнинг мохият-мазмунини белгилашда адабиётларда бир-биридан кескин фарк килувчи табиий-илмий ва фалсафий ёндашувлар мавжудлигини таъкидлаш жоиз. Бу сохада табиий-илмий ёндашув тарафдорлари эхтиёжларнинг манбаини субъектнинг мухит билан модда алмашуви жараёнида юз берадиган узига хосликларга боглаб изохлайдилар. Эхтиёжинг мохияти эса бу жараён мазмунини гавдалантирадиган компонентлар оркали белгилаб олинади. Шунга кура, конкрет-илмий ёндашув эхтиёжларни тизим амал килишининг ташки ва ички шарт-шароитларга булган талаб, шунингдек, унинг алохида элементлари уртасидаги узаро таъсирни тартибга солувчи алока сифатида изохлайди. Шу нуктаи назардан эхтиёжлар нафакат биологик ва ижтимоий, шу билан бирга техник, экологик каби тизимларга хам дахлдор булади. Инсон эхтиёжлари асосан биологик ва ижтимоий хаётни ифода этувчи табиий ва ижтимоий турларга булинади.

Муаллифлар турли хизматларга булган эхтиёжларни ижтимоий (ижтимоий) эхтиёжлар деб аташади. Уларнинг фикрича, иктисодиёт уларнинг хар иккисини хам кондиришга хизмат килади. Муаллифлар кишиларнинг ёши, жинси, миллати, дини, билим даражаси, касб-кори, оилавий ахволига, яшаш мухитига кура бир-биридан фаркланишни таъкидлайдилар. Шу жихатдан эхтиёжларнинг кимга тааллукли булишларига караб, индивидуал (якка), гурухий (корпоратив), худудий, умумжамият (умуммиллий) эхтиёжларига ажратадилар[16].

Инсон эхтиёжларини умумназарий тахлил этиш уларнинг табиий ва ижтимоий куринишлари, шу билан бирга, яна табиий-ижтимоий турларга булинишидан катъи назар, дихотомик чегараланишга асосланади. Бундай тахлилда турлича моддий ва маънавий эхтиёжлар ижтимоий эхтиёжлар булиб кузга ташланиши, буларга иктисодий, ахлокий, интеллектуал, эстетик, сиёсий ва бошка эхтиёжлар киритилиши мумкин. Бирок ижтимоий эхтиёжлар махсус социо-логик назария даражасида олиб каралганда эса, узининг иктисодий, ахлокий, эстетик турларидан фаркланувчи «махсус ижтимоий» эхтиёжлар тарикасида хам тавсифланиши уз-узидан равшан.

Фалсафий тадкикотларда ижтимоий эхтиёжларни алохида гурухга ажратиш факат терминологик ноаникликларни эмас, шу билан бирга, уларнинг асосий хусусиятларини аниклаб олишни хам такозо этади. Бирок бу икки масала адабиётларда узининг тула ечимини топган эмас.

Барча хаётий эхтиёжлар (иктисодий,ижтимоий, маданий, маънавий, сиёсий эхтиёжлар) ичида ижтимоий-иктисодий эхтиёжлар алохида урин тутади. Бу эхтиёжлар кишиларнинг яшаши, мехнат килиши ва хаёт кечириши учун зарур моддий неъматлар хамда хиз- матларга нисбатан талаьни назарда тутади. Шу

жихатдан олганда, ижтимоий-иктисодий эхтиёжлар моддий ва маънавий эхтиёжларни хам уз ичига олади. Моддий эхтиёжлар, бу аввало, кишиларнинг узлари учун фойдали моддий неъматларга эга булиш ва улардан хаётларини давом эттиришда фойдаланиш хохиш-истаклари ва талабларидир. Булар истеъмол учун зарур бщлган куплаб хаётий предметлар (озик-овкат, кийим-кечак, турар-жой) ва зеб-зийнат буюмлари (такинчок, атир-уфа, енгил автомобил ва х.к.)ини уз ичига олади. Жамиятнинг моддий эхтиёжлари унинг мавжудлиги ва ри- вожланишини таъминлашга хизмат киладиган моддий бойликларга эгалик килиш эхтиёжларини уз ичига олади. Маънавий эхтиёжлар кишиларнинг моддий куринишга эга булмаган билим ва дам олиш, маданий савиясини ошириш, малака-махоратга эга булиш, хар хил хизматлардан бахраманд булиш каби куплаб эхтиёжлардан иборатдир. Эхтиёжларни якка тарзда ва биргаликда кондириш мумкин. Бу эса куп жихатдан эхтиёжнинг табиати ва уни ;ондирувчи объектларнинг хусусиятига боглик булади. Шундай буюм ва хизматлар борки, улардан факат биргаликда фойдаланиш мумкин. Масалан, таълим олиш бинолари, касалхоналар, дам олиш жойларидан бахраманд булиш, спорт уйинлари ва кунгилочар тамошаларни биргаликда куриш кабилар шулар жумласидандир.

Ижтимоий-иктисодий, шу жумладан, моддий эхтиёжларни тулик кондириш мумкин эмас.Жамиятда куплаб кондирилмаган эхтиёжлар хар бир даврда мавжуд булади. Ва;т утиши билан янги эхти- ёжнинг пайдо булиши, шунингдек, таргибот-ташвикот, рекламанинг таъсири ва савдо-сотикнинг ривож топиши натижасида эхтиёжлар таркиби узгаради ва унинг куринишлари купайиб бориши мумкин. Шундай экан, жамият, яъни уни ташкил килувчи шахслар, ижтимоий муассаса ва корхоналарнинг эхтиёжлари чексиз, тухтовсиз янгиланиб ва усиб бориши табиий бир хол. Бу нарса купрок иктисодий конунларнинг амал килишида уз ифодасини топади.

Фалсафий жихатдан эхтиёжнинг кондирилиш зарурияти асосида субъектни хаётий фаолиятга даъват этувчи ботиний сабаб, жамики тирик жонзотнинг мухим ташки шарт-шароитларга танлаб, фаол муносабатда булишининг бирламчи шаклидир. Эхтиёжлар сохиби, ифодачиси сифатида унинг субъектини хар кандай биологик жонзот, инсон индивиди, кишилар бирлигининг тарихий уюшмалари (оила, уруг, кабила, халк), ижтимоий бирликлар (синф, табака, миллат, халк), ижтимоий тизим ва муассасалар (таълим тизими, давлат ва унинг ташкилотлари) кабилар ташкил этиши мумкин.

Эхтиёжларни тасниф этиш муаммоси уларнинг табиати, маз- мундорлигини тавсифлаш тугрисидаги масаланинг мантикий давоми хисобланади. Инсон эхтиёжларини тизимлаштириш, уларни алохи- даликка ажратиш ва илмий таснифлаш билан боглик булган мурак- каблик ва кийинчиликлар «эхтиёж» тушунчасининг маромига етган таърифи яратилмаганлиги билан эмас, балки

ижтимоий- маънавий ходисаларни тасниф килишнинг умумназарий хамда методологик негизларии етарли асосланмаганлиги билан хам боглангандир.

Юкоридаги сахифаларда тилга олинганидек, вокеаларни икки кисмдан иборат килиб таснифлашга, дихотомик тарзда булакларга ажратиш тамойиллари фан тарихида энг куп учрайдиган ходисадир. Турли даврларда бу анъана эхтиёжлар тугрисидаги таълимотларда хар хил муаллифлар томонидан ранг-баранг тарзда амалга оширил- ган. Бу жихатдан кадимги ва урта аср Шарк, Марказий Осиё, антик замон ва урта асрлар Европа фалсафасида ранг-баранг даллилларни учратиш мумкин[17]. Масалан, кадимги юнон файласуфи Эпикур ёзган эдики, "истак-эхтиёжларнинг бири табиий ва зарурий, иккинчиси табиий, бирок нозарурий, учинчилари эса курук мулохазалардан келиб чикиб нотабиий ва нозарурий булиши мумкин. Лекин инсон, энг аввало, табиий ва зарурий эхтиёжларни кондириши лозим"[18]. Абу Наср Форобий одамлар ижтимоий бирлигининг табиий омилларини уларнинг яшаш ва вояга етишишида куп нарсаларга мухтож эканликлари, бунинг имкониятлари чекланганлиги окибатида жамоа булиб яшашга эхтиёж юзага келганлигини шундай ифодалайди: "Х,ар бир инсон уз табиати билан шундай тузилганки, у яшаш ва олий даражадаги етукликка эришмок учун куп нарсаларга мухтож булади, у бир узи бундай нарсаларни кулга кирита олмайди, уларга эга булиш учун инсонлар жамоасига эхтиёж тугилади... Шу сабабли яшаш учун зарур булган, кишиларни бир-бирларига етказиб берувчи ва узаро ёрдамлашувчи куп кишиларнинг бирлашуви оркалигина одам уз табиати буйича интилган етукликка эришуви мумкин. Бундай жамоа аъзоларининг фаолияти бир бутун холда уларнинг хар бирига яшаш ва етукликка эришув учун зарур булган нарсаларни етказиб беради. Шунинг учун инсон шахслари купайдилар ва ернинг ахоли яшайдиган кисмига урнашдилар, натижада инсон жамоаси вужудга келди"[19].

Беруний «Минералогия» асарида ёзадики,«Эхтиёжлар турли- туман ва сон-саноксиздир.Факат уларни бир канча кишилар бир- галикда таъминлай олишлари мумкин. Бунинг учун кишиларда шахарлар ташкил этиш зарурияти тугилади [20]. Беруний одамда кондирилиши зарур эхтиёжларнинг куплиги, бир-бирларини хавф-хатардан химоя килиш зарурияти, узи ва бошкаларнинг хаёти учун бирор зарурий ишни бажариш масъулияти жамиятга бирлашишга олиб келган, деган фикрни билдиради. Профессор М.Н.Болтаевнинг ёзишича, Ибн Сино эхтиёжни кондиришда мехнатнинг ролини улуглайди, уни танани чиниктиришнинг зарурий шарти, инсон кобилияти, истеъдодининг юзага чикишида мухим усул, мухтожликни бартараф этиш, бахт-саодатга эришишнинг гарови[21], деб хисоблаган.

Шундай килиб, мавжуд адабиётларда эхтиёжлар моддий ва маънавий, жисмоний ва рухий, бирламчи ва иккиламчи, асосий ва иккинчи даражали,

абсолют ва нисбий, олий ва ибтидоий, табиий ва сунъий, хакикий ва калбаки, умумий ва хусусий, физиологик ва интим, биологик ва ижтимоий турдан иборат килиб тавсифланади.

Эътибор берилса, юкоридаги фикрларнинг барчасини умумлаштирувчи нарса шуки, улар эхтиёжларни асосан икки катламли-дихотомик килиб таснифлайди. Аслини олганда, инсон эхтиёжла рини биологик ва ижтимоий, колаверса, хар кандай вокеани икки кат- ламли тарзда олиб таснифлаш аввал бошдан муайян заминларни бир-бирига карама-карши куйишдан келиб чикади. Модомики, инсон эхтиёжларини асосан биологик ва ижтимоий гурухни асос килиб таснифлаш ута умумий ва маълум маънода илмий жихатдан узини окламас экан, шу боис унга нисбатан бошкача ён- дашувни белгилаб олиш зарурияти тугилади. Инсон эхтиёжларини таснифлашда унинг мохиятли зот сифатида одатдагича хаётий фаолият курсатиш учун тенг ахамиятли булган, зарурий хамда бирини иккинчисига тенглаштириш мумкин булмаган умумий эхтиёжларни тадкик этадиган фалсафий методологияга асосланиш лозим. Бундай методология, авваламбор, инсон учун хакикан хам зарур ва энг му- хим эхтиёжларнинг энг кам микдори, шунингдек,уларнинг мезон- ларини белгилаб олишга ёрдам беради.

Поляк олими К.Обуховскийнинг хаётга мослашиш жараёнида эхтиёжларнинг энг мухим ва кенг таркалган асосий турлари тугрисидаги карашлари уз вактида кенг таркалган эди: булар, биринчидан, уз-узини саклаш, иккинчидан, уз турини химоялаш йулида купайишга булган эхтиёжлардир. К.Обуховский ботиний мувозанатни саклаш усулига асосланиб, эхтиёжларни физиологик ва йуналтирувчи турларга ажратади, йу- налтирилчи эхтиёжлар уч хил(билиш, эмоционал алока,хаётнинг маъноси)дан иборат булишлигини таъкидлайди. Бу ерда инсон эхтиёжларини таснифлаш таркибида ахлокий эхтиёжлар алохида ажратиб курсатилмаган. Шундай булса-да, мохиятан у хаётнинг маъноси тарикачидаги эхтиёжлар мазмунига киритилганлигини тахмин этиш мумкин. Муаллиф фикрича, хаётнинг маъноси хулк-атворнинг олий, етук шаклларини тавсифлайди [22].

Рус олими П.В.Симонов эхтиёжларни тавсифлашда уларнинг келиб чикиш ва асосий манбаларига суяниб иш тутади, шу маънода, биринчидан, витал (биологик), иккинчидан, ижтимоий, учинчидан, идеал эхтиёжларни куриб чикади[23]. Н.Н.Михайлов амалга оширган таснифда эса моддий, маънавий хамда мехнат эхтиёжлари[24], Л.Я.Барановада моддий, ижтимоий ва интеллектуал эхтиёжлар асос килиб олинади[25].

XULOSA (ЗАКЛЮЧЕНИЕ / CONCLUSION)

Юкоридагилар курсатадики, эхтиёжлар таснифи амалга оши- рилганда унинг методологик тамойиллари, мезонларига асосланиб иш тутилади. Эхтиёжларнинг объекти, субъекти, окилоналик мезонлари, асосий эхтиёжлар ва бошкаларни

белгилашнинг асосий прин- иплари, эхтиёжларнинг фаолият билан боглик холда тур ва шакллар- га булиниш шундай мезон ва асос булиб хизмат килади. Шундай килиб, эхтиёжлар таркиби ва таснифи хакида адабиётларда жуда ранг-баранг карашларни учратиш мумкин. Улар тугри- сида тахлилларни янада давом эттириш мумкин. Аммо таъкидлаш керакки, уларнинг барчаси эхтиёжларнинг у ёки бу мураккаб томонларини изохлаш билан чегаралангандир. Шунга карамай, адабиётларда ижобий кулланиши мумкин булган фикрлар мавжудки, бу, энг аввало, эхтиёжларни моддий, маънавий ва ижтимоий каби уч турга булишнинг купчилик томонидан эътироф килишидир. Бизнингча, шахсий эхтиёжлар тизимини урганишда ана шу нуктаи назардан келиб чикиб иш тутиш максадга мувофик булади, бинобарин, бундай ёндашув уларнинг ижтимоий хаётнинг мохият-мазмуни билан узвий алокадорлигини туларок гавдалантиради.

Хулоса килиб айтганда, умуман эхтиёж, шунингдек, шахсий эхтиёжлар тизими жамият ва инсон ривожланишининг асосий омили, яшаш хамда ижодий фаолиятга ундовчи кудратли рухий кучдир. Тараккиёт бор экан, эхтиёжлар купайиб, янги-янги муаммоларни вужудга келтириб чикараверади. ^ондирилган эхтиёжлар бир карашда утмиш мулкига айланиб бораётгандек куринади, ривожланишни таъминлаган утмиш эхтиёжлари келажакка хам хизмат килиши мумкин. Масалан, миллий маънавий мерос, миллий кад- риятлар, моддий ва маданий бойликлар бугунги кунда муста-киллигимизни мустахкамлашнинг кудратли манбаига айланиб бормокда. Таракиётнинг янги боскичида хар бир шахс, умумжамият ман- фаатларини химоя килган холда узининг ахлокий кадр-киммати, ор-номуси, хурмат-эътиборини юкори кутариши, шунингдек, моддий ва маънавий эхтиёжларини туларок кондиришга интилиши табиий жараёндир.

REFERENCES

1.Mirziyoev Sh. We will resolutely continue our path of national development and raise it to a new level. - Tashkent: "Uzbekistan", 2017. - P.114.

2.Krayg G. Developmental psychology. Translated from English. Pod red. A.A.Alekseeva. SPB: Peter, 2000. - P.93-94

3. Annotated dictionary of the Uzbek language. 2-t. - M .: Rus tili, 1981. -B. 459.

4.Zdravomyslov A.G. Needs, interests, values. - M .: Politizdat, 1986. - P.12

5.Abilov O. Optimistic spirit of development of Uzbekistan.-T .: Istiqlol, 2003. -P.30-31-p .; Turgunboev F. Labor mentality and dialectic of development.-T .: Publishing House of the National Society of Philosophers of Uzbekistan, 2004. -P.25-30; Fundamentals of Philosophy. - T .: Uzbekistan, 2005. -P.277-278.

6.Olmasov A., Vahobov A. Economic theory.-T .: Sharq, 2006. -B. 27.

7. Sarikov Z., Mamatov M. Fundamentals of Economics and Business.-T., Sharq, 1997.

-B.6.

8.Sh. Shodmonov, U.Gafurrov. Theory of Economics. - T .: Science and technology, 2005. -P.15-16.

9.Mahmudov T., Olimov Ya. The human factor in the art of Uzbekistan.-T .: Ghafur Ghulam Publishing House of Literature and Art, 1988. -P.30.

10.Karimov I. Spirituality, philosophy and life.-T .: Science, 2001. -B. 78.

11.Begmatov A. Need // Philosophy. Short explanatory dictionary.-T .: Sharq, 2004. -P.363.

12.Asrarova Z. Individual needs and their philosophical analysis. Fal. f.n .... dissertation. -T .: UzFA and Institute of Law, 2003. -B. 43.

13.Philosophy. Encyclopedic Dictionary. - T .: Sharq, 2004. -B.268

14.Temirov F., Nazarova S. Society and values. -T .: Uzbekistan, 1992. -P.6.

15.Muxtorov A. The harmony of national ideas, needs and interests in the upbringing of the individual. - T .: Yangi asr avlodi, 2003. -B.20.

16. Olmasov A., Vahobov A. Theory of economy.-T .: Sharq, 2006. -P.29.

17. Ancient and Medieval Western European Philosophy.-T .: East, 2003. -B. 57

18. The materialists of ancient Greece. - M., 1995 .-- p. 216.

19. Abu Nasr Faroobi. City of noble people.-T .: A.Qodiriy National Heritage Publishing House, 1993. -B. 186.

20.Abu Rayhon Beruniy. Selected works, 1-t.-T .: Science, 1968. -P.11

21 Boltaev M.N. Abu Ali Ibn Sino is a great thinker, scientist and encyclopedist of the medieval East. - T .: Fan. 1980. - S. 143-144.

22. Obukhovsky K. Needs and their qualifications. - M .: Mysl, 1972. - P.77 23.Simonov P.V., Ershov P.M., Vyazemsky Yu.P. The origin of spirituality), Moscow: Nauka, 1989. - S.10-15

24. Mikhailov N. N. Reasonable needs of the individual. - M., 1986 .-- p. 167.

25.Baranova L.Ya. Personal needs. - M., 1984 .-- p. 37.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.