Научная статья на тему 'БЕГОНАЛАШУВ ТУШУНЧАСИ ВА НАЗАРИЙ ҚАРАШЛАР БЕГОНАЛАШУВ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ МОҲИЯТИ'

БЕГОНАЛАШУВ ТУШУНЧАСИ ВА НАЗАРИЙ ҚАРАШЛАР БЕГОНАЛАШУВ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ МОҲИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

397
95
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жамият / бегоналашув / ѐлғизлик / маданият / феномен / экзистенциал / трансформация / тенденция / шахс / эволюция / рационализм / рақамли бегоналашув / ижтимоий тармоқ / рақамли кўникмалар / society / alienation / loneliness / culture / phenomenon / existential / transformation / trend / personality / evolution / rationalism / digital alienation / social network / digital skills

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Мархабо Сафарова

Замонавий ижтимоий воқеликнинг энг долзарб муаммоларидан бири бу бегоналашув муаммосидир. Бугунги кунда бегоналашув глобал характерга эга бўлиб, ахборотлашаѐтган жамиятда инсон шахсиятининг трансформацияси жараѐнида девиант детерминант омили инсоннинг барча фаолият соҳаларига таъсирини кўрсатмоқда. Шу нуқтаи назардан мазкур мақолада, бу тушунчанинг мазмуни ва доирасини белгилаб олиш, турли назарий мактабларнинг қиѐсий таҳлили ҳамда бегоналашув ҳодисаси таснифи ўрганиб чиқилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

COMPARATIVE ANALYSIS OF THEORIES ABOUT THE PHENOMENON OF ALIENATION

One of the most pressing problems of modern social reality is the problem of alienation. Today alienation has a global character and has an impact on all spheres of human activity as a deviant determinant in the process of transformation of human personality in an information society. In this regard, in this article, the definition of the content and scope of this concept, a comparative analysis of school interpretations, the classification of the phenomenon of alienation were studied

Текст научной работы на тему «БЕГОНАЛАШУВ ТУШУНЧАСИ ВА НАЗАРИЙ ҚАРАШЛАР БЕГОНАЛАШУВ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ МОҲИЯТИ»

БЕГОНАЛАШУВ ТУШУНЧАСИ ВА НАЗАРИЙ ЦАРАШЛАР БЕГОНАЛАШУВ ТУШУНЧАСИ ВА УНИНГ МО^ИЯТИ

Мархабо Сафарова

Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Давлат бошкаруви академияси катта укитувчиси markhaboj @gmail.com

АННОТАЦИЯ

Замонавий ижтимоий вокеликнинг энг долзарб муаммоларидан бири бу бегоналашув муаммосидир. Бугунги кунда бегоналашув глобал характерга эга булиб, ахборотлашаётган жамиятда инсон шахсиятининг трансформацияси жараёнида девиант детерминант омили инсоннинг барча фаолият сохаларига таъсирини курсатмокда. Шу нуктаи назардан мазкур маколада, бу тушунчанинг мазмуни ва доирасини белгилаб олиш, турли назарий мактабларнинг киёсий тахлили хамда бегоналашув ходисаси таснифи урганиб чикилган.

Калит сузлар: жамият, бегоналашув, ёлгизлик, маданият, феномен, экзистенциал, трансформация, тенденция, шахс, эволюция, рационализм, ракамли бегоналашув, ижтимоий тармок, ракамли куникмалар.

COMPARATIVE ANALYSIS OF THEORIES ABOUT THE PHENOMENON

OF ALIENATION

ABSTRACT

One of the most pressing problems of modern social reality is the problem of alienation. Today alienation has a global character and has an impact on all spheres of human activity as a deviant determinant in the process of transformation of human personality in an information society. In this regard, in this article, the definition of the content and scope of this concept, a comparative analysis of school interpretations, the classification of the phenomenon of alienation were studied.

Keywords: society, alienation, loneliness, culture, phenomenon, existential, transformation, trend, personality, evolution, rationalism, digital alienation, social network, digital skills.

КИРИШ

Замонавий жамиятда илмий-техника тараккиёти, жамият хаётини жадаллаштириш билан бир каторда этник-миллий муносабатлар сохаси,

Academic Research, Uzbekistan 948 www.ares.uz

кадриятлар тизими, компьютерлаштириш, ахборотлаштириш каби сохаларда юз бераётган узгаришларни куришимиз мумкин. Бир карашда шахарлашув (урбанизация) натижасида инсонларнинг узаро муносабатлари, улар уртасидаги мулокот мустахкамланиб бориши керак, лекин ижтимоий хаётнинг дифференциациялашуви инсонларнинг тобора бир-биридан узоклашишига ва натижада уларнинг узаро бегоналашуви ортишига олиб келмокда. Бунинг сабабларидан бири, ахоли турли катламлари уртасидаги иктисодий фаровонликнинг номутаносиблиги булиб, унинг окибатида инсон узи яшаётган жамиятдан маълум маънода бегоналашади ва бу бегоналашув маънавий, иктисодий, моддий, ахлокий, хукукий, маданий ва мафкуравий куринишларда юз беради. Бу вокелик эса, шахсларнинг юкорида акс эттирилган муносабатларида амалий намойишини топади. Бундан ташкари, бегоналашувнинг ривожланишига хаётнинг тез суратларда усиб бориши ва инсонларнинг жамиятда амалга оширилаётган ислохотларни, узгаришларни етарли даражада англай олмаслиги хам сабаб булиши мумкин.

Янги ижтимоий вокелик шуни курсатмокдаки, инновацион технологиялар ва тараккиётнинг бошка куринишлари ижтимоий хаётдаги бегоналашув муаммосини бартараф эта олмайди, аксинча, уни огирлаштириши мумкин. Мисол учун, инсон виртуал компьютер оламига канчалик куп кирса, реал дунё ундан шунчалик оркага чекинади, натижада реал ижтимоий муносабатлар оламига кайтиш куркуви пайдо булади.

XIX асрнинг охири - ХХ асрнинг бошларидаги конли урушлар, шиддатли ижтимоий низолар, ички маънавий инкироз, жамоатчилик онгининг ижтимоий вокеликка нисбатан бекарорлиги ва мулокот жараёнлари мураккаблигининг таъсири бегоналашув куламини оширганлиги хеч кимга сир эмас.

Шундай килиб ушбу илмий макола учинчи минг йилликнинг бошларида инсон бегоналашув ходисасини бартараф эта олмаслигини, аксинча, унинг салбий таъсири ортишини, жамиятда содир булаётган узгаришлар бегоналашувнинг янги шакллари ва турларини вужудга келтириши хамда бегоналашув янги мазмун-мохият касб этаётганлиги учун унинг туб мохиятини англашда назарий карашларни тахлил килинганлиги хакидаги фикрлар муаллиф томонидан тадкик этилганлиги билан ажралиб туради.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Инсоният тарихи давомида бегоналашув урганиш объекти булиб келган, бу ходиса билан боглик жуда куп назарий, услубий ва концептуал материаллар

мавжуд. Тупланган гоялар, назариялар, тушунчалар сонининг мавжудлигини хисобга олган холда макола мавзуси билан бевосита боглик булган анъанавий назарияларга эътибор каратилди ва маколани тайёрлашда киёсий тахлил, аналогия, танкидийлик, тизимли тахлил каби тадкикот усулларидан фойдаланилди.

Шунингдек, бегоналашув масалаларини урганиш антик давр фалсафасида узига хос урин эгаллаган. Кейинги даврга келиб ижтимоий шартнома назариясида бегоналашув муаммоси фалсафий нуктаи назардан ёритила бошланган булиб, у жамият хаётини тахлил килди хамда жамоатчилик институтларининг тескари таъсири тугрисидаги чукур фикрларини шакллантира бошлади. Бу институтлар инсон фаолияти давомида юзага келади, бирок бу институтлар кейинчалик автономлик макомига эга булиб, инсонларга деструктив таъсир этиш имко

ниятига эга булиб борди.

Шунингдек, давлатнинг пайдо булиши билан боглик масалаларда Т.Гоббс, Дж.Локк и Ж.Ж.Руссолар хам уз карашларида давлат ижтимоий институт сифатида инсон узининг хукук ва эркинликларини давлат фойдасига бегоналаштирувчи акт тизими сифатида намоён булишини, у узининг шахсий манфаатлари ва истакларини амалга ошириш йулида инсон эркинлигини чеклаши мумкинлигини таъкидлаган эдилар.

XVIII-XIX асрлардаги немис фалсафаси вакили булган К.Маркс томонидан бегоналашувнинг концепцияси ишлаб чикилган. Ушбу масалага, шунингдек неомарксистлар (Д. Лукач, Г. Маркузе, Т. Адорно, Э. Фромм и др.) хам эътибор каратиб, уз ишларида бегоналашувнинг усиб борувчи инсоннинг нафакат иктисодий эксплуатациясига, балки мафкуравий ва маданий вокеликларга хам богликлигини очиб беришган.

Масалан, Э.Фромм бегоналаштиришнинг экзистенциал жихатига эътибор каратган булса, З.Фрейд эса бегоналашув томирлари маданий босим окибатидаги индивиднинг патологик холати эканлигини таъкидлаган.

Экзистенциализм ва ушбу йуналиш вакиллари аксиологик, психологик ва ижтимоий-маданий омилларни хисобга олган холда уз карашларида бегоналашув табиатини чукуррок англашга якин келишган [1]. Ушбу масалада немис мутафаккири Ф.Ницшенинг бегоналашув ходисаси хакидаги карашлари бегоналашув хакидаги назарияларнинг эволюциясини белгилаб берган.

Экзестенциализм концепцияси бегоналашувнинг субъектив томонларига яъни индивиднинг хис-туйгу ва таасуротларига асосланади (Хайдеггер,

Бердяев, Сартр ва хз.).

Немис мумтоз фалсафаси вакиллари И. Кант, Ф. Шеллинг, И. Г. Фихте, Гегел, Л. Фейербахлар томонидан бегоналашувнинг ахлокий, эстетик ва диний жихатлари хамда унинг олдини олиш йулларига оид куриб чикилган илмий асарлари ва тадкикотлари хам мавжуд.

НАТИЖАЛАР

ХХ асрда ижтимоий-маданий хаётда кадрият ва тартиблар трансформацияси, инсон ва унинг табиати хакида урнатилган гоялар кайта куриб чикилиши билан характерланади. Жамият хаётига илмий-техника тараккиёти кириб келиши билан бу даврда шахснинг мохияти, унинг мавжудлиги мазмуни ва максадини кайта англашда фалсафий, ижтимоий карашларга эхтиёж тугилди. Шундай экан, жамият тараккиёти тарихида муаммолар каторида бегоналашув ходисаси инсон мавжудлигининг ажралмас омили сифатида бугунги кунга кадар урганилиб, муайян фалсафий тенденциялар асосида мактабларнинг концепциялари, ёндашувлари ва хулосалари ишлаб чикилди.

Афлотуннинг фикрига кура, моддиёт дунёси гоялар дунёсининг бегоналаштирилган, узгартирилган ижроси булиб, абадий инсон рухи танада камокхонада булганидек, у жалб килинган гоялар дунёсидан четда колади. Бирок, Афлотуннинг фикрига кура, факат бошка дунёга утиш оркали рухни бегоналашишдан бутунлай куткариши мумкин [2].

Сиёсий бегоналашувнинг мавжудлиги хакидаги гояга Арастунинг ёндашувига кура, давлатдаги ижтимоий хаёт алохида фукаролар хаётидан бегоналашишини таъкидлаган. У буни давлат - шахсдан хам, оиладан хам устун эканлигини, унга бутунлай карам булиб, уларнинг манфаатлари тукнашганда давлат зиммасида колишини билдириб утади. ^онун-коидани давлат белгилаб беради, акс холда одамлар хайвонлардан хам баттарок булиб кетиши мумкин деб хисоблайди [3]. Бирок, давлат манфаатлари ва айрим фукароларнинг шахсий манфаатлари тукнашганда шахс тулик полисга буйсунган холда булади.

XVII асрда жамият хаётини тахлил килган ижтимоий келишув мафкурачилари давлат институтларининг уларни юзага келтирувчи сабаб ва шароитларга тескари таъсири хакида чукур тасаввур хосил килдилар. Бу институтлар инсон фаолияти жараёнида вужудга келади, лекин келажакда улар нисбий мухторликка ва одамларга жуда халокатли таъсир курсатиш кобилиятига эга буладилар [4].

Томас Гоббс "Левияфан" асарида давлатнинг шаклланиш муаммосини урганиб, инсон хукукларининг ижтимоий организмга топширилиши хакида ёзади. Окибатда инсон бу организмнинг иродаси, унинг воситаси булган шахсга айланади. Ушбу жараён мукаррар ва табиий булиб, объектив жихатдан бегоналашувниг намоён этилиши саналади.

Шу каби мулохазаларни ижтимоий (асосан сиёсий) хаётдаги бегоналашувнинг хакиккий ходисаларини урганган XVII асрнинг бошка таникли мутафаккирларида хам топиш мумкин. Хусусан, Д.Локк ва Б.Спинозанинг интилишлари бегоналашишни енгиш йулларини излашга каратилган. Демак, Локк сиёсатда бегоналашишни йук килишга конун устуворлигини кафолатлаш, уни халк устидан давлат хокимиятидан устун куйиш хамда хокимиятни мажбурий таксимлаш оркали эришиш мумкин деб хисоблаган [5]. Спиноза одамларни окилона бошкаришни, давлат амалда халк билан бирлашганда, демократик ташкилот томонидан таъминланиши мумкинлигини таъкидлаган. Шунда у жамоа иродасини адо этиб, жамиятдан бегоналашмайди деб хисоблаган [6].

XVIII асрда француз файласуфи Ж.Ж.Руссо ижтимоий шартнома натижасида вужудга келган давлат, цивилизациянинг бошка ютуклари сингари, шахсни кулга айлантириш воситасига айланади деган гояни янада ривожлантирди [7].

Шу зайлда, ижтимоий таракккиёт ва бегоналашув уртасидаги муносабатларни тушуниш аста-секин шаклланиб борди. Бу одамлар уз хукуклари ва эркинликлари билан алокани йукотишда, ижтимоий ва сиёсий фаолиятда субъективликни йукотишда намоён булади. Айрим конструктив гояларга карамай, Гегелгача булган фалсафада муаммога дастлабки ёндашувлар ишлаб чикилган, аммо унинг концепцияси кенгайтирилмаган [8].

Бегоналашув тахлилининг энг мухим боскичи айнан немис мумтоз фалсафаси билан боглик. Биз адолатли деб хисоблаган нуктаи назарга хамда А.С.Калугина ва Г.Л.Терехова фикрига кура, немис файласуфлари бу муаммонинг ечимини синтез оркали топдилар. Немис мумтоз фалсафаси вакиллари бегоналашув муаммосига онтологик, гносеологик, ва антропологик ёндашувларни ишлаб чикдилар [9].

Бегоналаштиришни англашда айникса, Гегел инсоннинг атрофидаги объектив дунёни яратадиган ва шу билан бирга, уни одамдан ажратилган, унга хукмронлик киладиган ва карама-карши булган бирон бир хакикатга айлантирадиган мехнатни хисобга олган холда алохида хисса кушди.

Бирок, Гегелнинг карама-карши характерга эга булган бегоналаштириш -ривожланишнинг мукаррар табиий томони эканлиги хакидаги баёнотини файласуфнинг энг мухим хиссаси деб хисоблаш мумкин.

Гегел билан бир каторда, немис фалсафаси доирасида Л.Фейербах бегоналаштиришни антропологик материализм нуктаи назаридан куриб чикишга утиб, асосий эътиборни бегоналаштириш шакли сифатида динга каратган бегоналаштиришга ёндашувнинг классик намоёндаси саналади.

Фейербах насронийликни урганиб, уз мисолида бегоналашишнинг маънавий шакли сифатида дин мавжудлигининг манбаларини, мохиятини ва маъносини очиб берди.

Л.Фейербах таъкидлаганидек, дин мохиятан "одамни алдайди, аникроги, одам узини динда алдайди; чунки бу вокеликнинг куринишини хакикат сифатида беради. Худонинг мохияти шундаки, У идрок махсули булиб, бир вактнинг узида хакикий, деб фараз килинган хакикий булмаган, хаёлий мавжудотдир" [10].

Гегел ва Фейербах таълимотларига асосланиб, Карл Маркс бегоналашув тушунчасини анча ривожлантириб, узининг материалистик бегоналашув назариясини яратди.

Классик Марксизм доирасидаги бегоналашув реал жараён, реал ижтимоий муносабат сифатида тушунилади. Бу хакикатни руёбга чикариш Марксга иктисодиёт сохасида мавжуд булган бегоналашув манбаларини кашф этишга ёрдам берди.

Унинг фикрича, мехнатнинг бегоналашуви мехнат объектининг узи бегона шахс сифатида мехнатга карши туриши билан характерланади [11]. Замонавий классик капитализмни тахлил киладиган Маркс бу жамиятда бегоналаштиришнинг турт шаклини (мехнатнинг бегоналаштиришнинг турт асосий куриниши) белгилайди: биринчидан, ишчининг узи яратган махсулотдан, мехнат махсулидан бегоналашуви; иккинчидан, инсоннинг мохиятидан бегоналашуви; учинчидан, инсоннинг аждодий хаётидан бегоналашуви; туртинчиси, бир кишининг бошкасидан бегоналашуви.

Бу бегоналашув шакллари куйидагича намоён булади: ишчи томонидан ишлаб чикарилган хар кандай товар, шунингдек, унинг уз холича мавжудлиги шахсга боглик булиб колмасдан, балки унга хукмронлик кила бошлайди ва унга душманлик килади [12].

Бегоналашув манбалари ва табиатини англаш асосида "немис мафкураси" бегоналашув мазмуни хакида умумий тушунчани такдим этади. Унга кура

бегоналашув халк ижтимоий фаолиятининг уларга хукмрон булган моддий кучга "мустахкамланишини" ифодаловчи категория хисобланади [13].

Шундай килиб, Европа мумтоз фалсафасида бегоналаштиришни концептуал тушунишнинг иккита талкини - мафкуравий ва моддий талкини мавжуд экан.

Масалан, экзистенсиализм инсонни маънавий таянчидан махрум этишни бегоналашувнинг асосий сабаби деб хисоблайди. Неофрейдистлар (хусусан, Э.Фромм) бегоналашув манбаларини шахсни табиатдан ажратишда эканлигини кашф этдилар ва бунинг натижаси сифатида атроф-мухит билан уйгунлашув йуколишини курсатиб утдилар [14]. Шунинг учун, шахсларнинг онги ва бегоналашган холатлардан кутулиш йулини Фромм кадрият йуналишини узгартиришда деб билади [15].

Кейинги уринда ХХ асрнинг бир катор асосий гарб концепцияларини батафсил куриб чикамиз.

"Х,аёт фалсафаси" нинг асосий гояларидан бири бу тарихий тараккиёт жараёнида онг ошиб бориши сабабли Ф.Ницшенинг илгари сузсиз кадриятга эга булган хаёт ахамиятини боскичма-боскич сусайтириши хакидаги гояси булиб, бунга инсонга хос булган инстинктларнинг хиралашиши, унинг дунёдан ажралмаслиги хакидаги тушунчани бузади. Шундай килиб, бегоналашиш кучаяди, мос равишда одамларнинг хакикий эркинлиги факат асл табиий мухитда мумкин булади [16].

Сартрнинг фикрига кура, вакт утиши билан одам тобора бегоналашган мавжудотга айланади, чунки замонавий иктисодиёт ва кундалик хаёт одамларни сезиларли даражада урта даражадаги инсон килиб куяди ва бу хатто уларнинг фикр юритишини хам стандартлаштиради [17]. Шунинг учун хам илм-фан инсонга нисбатан тажовузкор, унинг бегоналашувини намоён килувчи кучга айланади.

С течением времени человек, согласно Сартру, делается всё более отчуждённым созданием, ибо современная экономика и быт значительно усредняют личности, делая стандартными даже их мысли

Камюда эса, умуман замонавий жамият хам, изоляция килинган одам хам умидсиз бегоналашувда мавжуддир, чунки бунда эътикод шаклига эга булган ташки ёрдам йуколган булади.

Бегоналашув муаммосининг гуманистик талкинига Х.Ортега-и-Гассет хам кушилиб у "оммавий исён" деб аталувчи ижтимоий истисно шаклига эътибор каратди. У моддий муваффакият, либерализм, тараккиёт ва

технологияни кенгайтириш билан хосил булган янги турдаги - "оммавий одам" тушунчасини жорий этди. У факат истеъмолга куз тиккан, хеч нарсада узини чеклашни истамаган хамда жамиятни ёки хеч булмаганда узини назорат кила олмайдиган шартли "аъробий" куринишида гавдаланади. Шунга карамай, Ортега-и-Гассет улар инсоният тарихидаги факат утиш боскичининг белгилари эканлигини, бегоналашувнинг белгили куринишларига таъсир курсатиш учун маълум йуллар топилиши мумкинлигидан, асосийси уларда масъулият хиссини шаклланишига умид килади [18].

Бегоналашув фрейдизм назариясида, кейинчалик неофрейдизм назариясида хам эътиборга олинади, сабаби бу назарияларда инсон ва маданият инкирози хакидаги фикр лейтмотив сифатида янграйди. Демак, З.Фрейднинг фикрига кура, маданиятнинг ривожланиши билан кучаядиган ижтимоий меъёрлар билан шахснинг инстинктлари, харакатлари психологик номувофиклиги келиб чикади ва бундан, унинг фикрига кура, узини хаёллардан холос килиш оркали чиккиб кетиш мумкин.

К.Г.Юнг назариясига кура бегоналашув замонавий жамиятда якинлашиб келаётган фалокат даражасига айланмокда [19]. Бегоналаштириш масалалари Э.Фромм назариясида хам мухим урин тутади, у тарихий жараённинг кейинги йуналишини икки карама-карши, аммо бир-бирига боглик жихатлар -бегоналаштириш ва эркинликни белгилайди, деб хисоблайди. Бу унинг "Озодликдан кочиш: инсон узи учун" асарида тахлил килинади. Тараккиёт билан эркинлик доимий равишда ошиб боришига карамай, шахснинг хам одамдан нинг хам оламдан узоклашиш даражаси ошиб боради [20].

Э.Фромм бегоналаштиришнинг экзистенциал жихатига эътибор каратиб, "Бегоналашув барча кадриятларни кайта бахолаш жараёнига олиб келади" дейди.

Э.Фроммнинг карашларида аксарият инсонлар бегоналашув ходисасини шахснинг субъектив холати ёки жамиятдаги объектив позицияси эканлигини тушунишмайди. Бу суз айтилганда, одамлар унга хайрат ва куркув билан карашади. Кимлардир учун бу шунчаки хаддан зиёд бир томонлама фанатик карашлар билан боглик ассосациялар натижасида келиб чикадиган стереотиплардир. Э.Фромнинг фикрига кура, "бегоналашув" сузи дастлаб "рухий касал (insane - аклдан озган) инсон" маъносини англатган. Францияда "aliene" ва Испанияда эса "alienado" - бу мутлок бегоналашган, психотик инсонни белгилаш учун ишлатилган эски атамалардир [21].

Бегоналашув гоясини кайта англаш учун иррационализм, фрейдизм,

экзистенциализм гоялари хам хизмат килди.

Ф.Ницшенинг фикрига кура бегоналашувни пайдо булишининг мухим сабаблари, уз асосларига кура карамлик хукмрон булган ахлок нормаларида деб билган. Унинг фикрига кура бунга ёркин мисол христиан динидир, чунки хар кандай куринишдаги эътикод узидан воз кечиш, узидан бегоналашишидир.

Бегоналашув муаммосини тахлил килиш жараёнида Ф.Ницше инсон эркинлиги муаммосига алохида эътибор каратиб, эркинликни энг олий инсоний кадрият сифатида ажратади, унга эришгач эса инсон юкори даражадаги масъулиятни талаб киладиган карор кабул килишнинг энг кийин танловига дуч келади. "Эркин инсон" хакида Ф.Ницше шундай ёзади: "узок, синмайдиган ирода сохиби булган, уз тасарруфида унинг хам шахсий кадр улчови бор: у уз хурматини хам ва бошкаларга нисбатан нафратланиш улчовини хам узи белгилайди" [22]. Унинг фикрича, кишиларнинг озод ва кулларга булиниши сакланиб колган, чунки узи учун куннинг учдан икки кисмига эга булмаган шахс уз мавкеи ва касбидан катъи назар, кул хисобланиши керак. Ф.Ницше узининг "Ахлокнинг мохияти" асарида бегоналашув муаммосига муносабатини акс эттирувчи сатрлар билан бошлайди: "Биз узимизга бегонамиз, биламиз, узимизга бегонамиз: бунинг узига хос сабаби бор. Биз узимизни хеч качон изламаганмиз, кандай килиб бу содир булган, бир кун келиб узимизни топишимиз мумкин". Биз заруратга кура узимизга бегона булиб коламиз, биз узимизни тушунмаймиз, биз узимизни бошкалар билан аралаштиришимиз керак, чунки биз учун мавке абадий: "Х,ар ким узига нисбатан купрок узок" -узимизга нисбатан биз "билгувчи" эмасмиз ... "[22].

Ф.Ницше замонавий дунё улимга олиб келадиган инкироз холатида, маданият ва цивилизациянинг якинлашиб келаётган инкирози эса инсонда мубталолик ва бегоналашув хиссини кузгатишини тафаккур килади. Ф.Ницше шахснинг жамиятдан ажралиб колиши жараёнида ёлгизликни хис килишини турлича бахолаган. Бир томондан, у ёлгизликда шифо, "мен"ини узликка кайтишини куради ва кайд этадики: "менинг барча Зардуштийлигим ёлгизликка, ёки агар англасам, покликка дифирамб" [23]. Бир томондан, у ёлгизликда, узини ички менига кайтишида шифо куради. Муаллиф асарда китобхонга "Китоб хамма учун ва хеч ким учун эмас, дея Зардушт таъкидлаган"лигини ва инсонни узи билан ёлгиз колишни тавсия килмаслигини, бунинг сабаби сиз узингизнинг салбий томонингиз билан кураша олмаслигингиздадир дейди. Бизнинг фикримизча Ф.Ницшенинг карашлари куйидаги сатрларда уз ифодасини топган "Кимдир учун ёлгизлик

касалнинг кочиши; бошкаси учун эса ёлгизлик бу касаллардан кочишдир" [24], инсоннинг ёлгизликка "тайёрлиги"га ургу берилган. Ф. Ницшенинг фикрига кура инсоннинг ёлгизлик холатига "тайёр"лиги, унинг якуни ва натижасини белгилайди: кимнингдир ёлгизлиги "ички хотиржамлик ва рухиятнинг эркинлигига олиб келса, бошкаларда эса бу жараёнда "узини йукотишига ёки танлаган йулига махлиё булиб, кайсидир бурчакда маст булиб утириши мумкин" [25]. Файласуф инсоннинг жамиятдан ташкаридаги урнини ифодаловчи яна бир тушунча билан алохида таъкидлаб, яккаланганлик хакида "бу хайвонлар тудасига нисбатан одамлар орасида булиши купрок хавфли хисобланади" дея таърифлайди [24].

МУХ,ОКАМА

Бегоналашув муаммосини тахлил килиш бизни замонавий жамиятда бегоналашув ижтимоий хаётнинг асосий омилларидан бирига айланишини умумлаштиришга олиб келади. Ахборот жамияти технологик янгиликлардан фойдаланиб, ижтимоий субъектга уз-узини руёбга чикариш имкониятларини берди, лекин шу билан бирга халокат куринишларини белгиловчи янги бегоналашув шаклларига шароит яратди.

Илмий - техника таракккиёти даражаси канчалик юкори булса, инсон фаолияти натижалари инсон учун шунчалик бегона булади. Бегоналашув-умумий характерга эга булган ва уни хал этишга хар томонлама ёндашишни талаб киладиган тизимли жараён.

Бегоналашув цивилизацион ривожланишнинг ажралмас элементи булган ва инсон фаолияти билан боглик булиб, инсон борлиги муаммоси билан боглик булган ижтимоий ходисадир. Бегоналашув жараёни анъанавий ижтимоий алокаларнинг узилишига, жамият маънавий яхлитлигининг йуколишига, кадрият муносабатининг узгаришига олиб келади, бу эса халокатнинг намоён булиши учун кулай замин яратади. Демак, бегоналашув замонавий жамиятда инсон табиатининг халокатли куринишларининг детерминанти, деган хулосага келишга асос яратади.

"Ракамли дунё" янги социокодларни ишлаб чикаради, у манипулятив стратегиялар билан утади ва хаёт маъносини англатувчи деформациялар билан бирга келади. Ракамли бегоналашув ходисасини тахлил килиш мухим ахамиятга эга, чунки ижтимоий бегоналашув сохасида ишлайдиган немис социологи ва кибернетиги Р.Ф.Гейер хулосаларига кура, хар бир давр уз тури ва бегоналашув шаклларини хосил килади [26]. Бегоналашув тушунчаси унинг

талкини ва куп улчовли семантик маъноларининг нуфузли тарихий ва фалсафий анъанасига эга эканлигини унутмаслигимиз лозим.

Бирок, инсониятнинг келажакдаги ривожланиш вектори ракамлар давридан келиб чикканлигини тан олиш керак. Техносоциализация шахс ва замонавий цивилизация учрашадиган "дастлабки худуд" вазифасини бажаради [27]. Ракамли цивилизация инсон аклининг махсули сифатида "ракамли бегоналашув" ва уз-узидан бегоналашувнинг кескин муаммосини келтириб чикарди, шу уринда бу латент ва потенциал долзарб булиши мумкин. Ракамли технологияларнинг барча ютукларини хуш курадиган ракамли оптимистлардан фаркли уларок, инсон фаолиятини барча жихатларини камраб олаётган ракамлаштиришни чукур фалсафий англаш, тахлил килиш ва янги кадриятлар хамда максадларни белгилаб олиш билан назорат килиниши шарт.

ХУЛОСА

Юкоридагилардан келиб чикиб, бегоналашув замонавий дунёда харакатчанлик ва динамизм хусусиятига эга булиб, классик доирасидан ташкарига чикади, бу эса уни урганишда фанлараро ёндашувнинг амалийлигини асослайди.

Шундай килиб, бегоналашув муаммосининг тарихий жихатини ижтимоий-фалсафий тахлил килиш шуни курсатдики, фалсафий тафаккур тарихида бегоналашув муаммосини тушунишда турли жихатлар ва хилма-хил ёндашувлар очиб берилган. Бегоналашув ходисаси турли даврларнинг ижтимоий хаётида купрок ёки камрок мавжуд булган, лекин унинг табиати ижтимоий-тарихий шароитга караб узгарган. Бегоналаштиришга ёрдам берувчи ташки омиллар-цивилизациянинг саноат ва техноген табиати билан боглик холда ахлокнинг, инсоннинг диний, ижтимоий объективлашувнинг, унинг техноцентризмининг таназзулидир.

REFERENCES

1. Баева Л. В. Аксиологический анализ феномена жизни // Философия и общество. 2003. № 3. С.

2. Платон. Тимей / Платон. Избранные диалоги; вступит. статья, составл., примеч. В.Е. Витковский. - М.: «РИПОЛ КЛАССИК», 2002. - С. 161-248.

3.Аристотель. Политика / Аристотель. Сочинения в 4-х т.т. - М.: Мысль, 1983. -Т. 4. - 270 с.

4.Нарский, И.С. Отчуждение и труд: По страницам произведений К. Маркса / И.С. Нарский. - М.: Мысль, 1983. - 144 с.

5.Локк, Д. Два трактата о правлении / Д. Локк. Соч. В 3-х т.т.: Пер. с англ. и лат.

- М.: Мысль, 1988. - Т. 3. - С. 135-406.

6. Спиноза, Б. Этика / Б. Спиноза. Сочинения; пер. А.И. Рубин, Я.М. Боровский, Н.А. Иванцов. - Калининград: ОАО «Янтар. сказ», 2005. - С. 159-428.

7. Руссо Ж.Ж. Об общественном договоре. Трактаты / Пер. с фр. — М.: "КАНОН-пресс", "Кучково поле", 1998. — 416 с.

8. Шетулова, Е.Д. Социально-философский анализ отчуждения в историческом процессе: дис. ... доктора философских наук / Е.Д. Шетулова. - Н. Новгород, 2010. - 310 с.

9. Калугин, А.С. Проблема отчуждения в философии Гегеля / А.С. Калугин, Г.Л. Терехова // Вестник ТГТУ. - 2012. - Т. 18. - № 3. - С. 782-788.

10. Фейербах, Л. Избранные философские произведения: в 2-х т. Т. 2 / Л. Фейербах. - М.: Госполитиздат, 1955. - 942 с.

11. Маркс, К. Экономическо-философские рукописи 1844 года / К. Маркс // К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч. 2-е изд. - М.: Политиздат, 1974. - Т. 42. - С. 41-174.

12. Маркс, К. Святое семейство, или критика критической критики. Против Б. Бауэра и компании / К. Маркс, Ф. Энгельс // К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч. 2-е изд.

- М.: Госполитиздат, 1955. - Т. 2. - С. 3-230.

13.Маркс, К. Экономическо-философские рукописи 1844 года / К. Маркс // К. Маркс, Ф. Энгельс. Соч. 2-е изд. - М.: Политиздат, 1974. - Т. 42. - С. 41-174.

14. Фромм, Э. Анатомия человеческой деструктивности. Пер.; авт. вступит. ст. П.С. Гуревич / Э. Фромм. - М.: Республика, 1994. - 447 с.

15.Фромм, Э. Иметь или быть? Пер. с англ. / Э. Фромм. - М.: АСТ, 2016. - 238 с.

16.Ницше, Ф. Веселая наука / Ф. Ницше. Утренняя заря. Переоценка всего ценного. Веселая наука. - Мн.: Харвест; М.: АСТ, 2000. - С. 606-884.

17. Сартр, Ж.-П. Первичное отношение к другому: любовь, язык, мазохизм / Ж.-П. Сартр // Проблема человека в западной философии. - М.: Прогресс, 1988. -С. 207-209.

18.Ортега-и-Гассет, Х. Восстание масс / Х. Ортега-и-Гассет. Избранные труды.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- М.: Наука, 1997. - С. 43-163.

19.Юнг, К.Г. Аффект цивилизации / К.Г. Юнг, М. Фуко. Матрица безумия. -М.: Алгоритм, 2007. - С. 11-136.

20. Фромм, Э. Бегство от свободы: человек для себя: Пер. с англ. / Э. Фромм. -М.: АСТ, 2006. - 571 [5] с.

21. Fromm E. 1964. The Sane Society // Alienation. The Cultural Climate of Our Time. Vols. 1-2. / Ed. by G. Sykes. New York: George Braziller, Vol. I: 67-88.

22. Ницше Ф. К генеалогии морали // Ницше Ф. Сочинения: в 2-х т. М.: Мысль, 1996. Т. 2. С. 407-525.

23. Ницше Ф. Ecco Home. Как становятся самим собой // Ницше Ф. Сочинения: в 2-х т. М.: Мысль, 1996. Т. 2. С. 693-770.

24. Ницше Ф. Так говорил Заратустра // Ницше Ф. Сочинения: в 2-х т. М.: Мысль, 1996. Т. 2. С. 5-238.

25. Ницше Ф. Человеческое, слишком человеческое. Книга для свободных умов // Ницше Ф. Сочинения: в 2-х т. М.: Мысль, 1996. Т. 1. 829 с.

26. Geyer, 2001 - Geyer R. Alienation, sociology of. International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences. London. 2001.

27. Leshkevich, 2017 - Leshkevich T. Philosophical meaning of modern transformations of education // Web of Science. Proceedings of the 2017 3rd International Conference on Arts, Design and Contemporary Education (ICADCE 2017). Advances in Social Science, Education and Humanities Research. Vol. 144. PP. 650-653. WOS 000426711900158 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.