CC BY
54ЭОК 902.904 МРНТИ 03.41.91
https://doi.Org/10.52967/akz2021.2.12.170.181
Жолдасбаев Сэйден Жолдасбай^лы (1936-2021)
© 2021 ж. Бахтыбаев М.М.,, Ацымбек Е.Ш.
Keywords: archaeology, S. Zholdasbayev, archaeologist, ethnologist, winterings, estates Тушн сездер: археология, С. Жолдасбай^лы, археолог, этнолог, кыстаулар, т^рак-жайлар
Ключевые слова: археология, С.Ж. Жолдасбаев, археолог, этнолог, зимовки, усадьбы
Mels Bakhtybayev1, Yeraly Akymbek2
1 Senior Researcher, Research Institute of Archaeology, Akhmet Yassawi International
Kazakh-Turkish University. Turkestan, Kazakhstan. E-mail: [email protected] 2Corresponding author, Doctor of philosophy (PhD), Leading Researcher, A.Kh. Margulan Archaeology Institute, Almaty, Kazakhstan. E-mail: [email protected]
Sayden Zholdasbayev (1936-2021)
Abstract. The article examines the life of one of the famous Kazakh scientists, archaeologist, Doctor of History, professor, Academician of the Academy of History and Social Sciences Sayden Zholdasbaev (1936-2021), the scientific path in the field of historical sciences, including archaeology and ethnology, and the years of teaching at the university. After graduation from the University in 1963, S. Zholdasbayev soon chose the path of science and research. At first, he worked in research institute, then in the universities as the teacher, the associate professor, professor, head of the department, the director of research center. He is one of the first scientists in Kazakhstan who organized an expedition on paleoethnographic research. S. Zholdasbaev conducted research on more than 250 winterings, as well as excavations of about 400 estates. He focused his interest on archaeological materials of the period of XV-XVIII centuries. He successfully defended his Candidate thesis in 1975 and the Doctoral thesis in 1997. As the result of the research work, he has written 10 monographs, 34 textbooks and more than 300 scientific and popular-scientific articles. Having devoted his entire life to archaeology and ethnology, S. Zholdasbayev studied the material and spiritual culture of the Kazakh Late Middle Ages: urban construction, stationary house building, agriculture and crafts, customs and traditions. At the end of the article, there is a list of works by S. Zholdasbayev, who wrote many scientific articles, monographs and books in the field of science and education.
For citation: Bakhtybayev M., Akymbek Ye. Sayden Zholdasbayev (1936-2021). Kazakhstan Archeology. 2021, 4 (14), 170-181 (in Kazakh). DOI: 10.52967/akz2021.4.14.170.181
Бахтыбаев Мэлс Марат^лы1, Акымбек Ералы Шардарбек^лы2
1ага гылыми кызметкер, Археология гылыми-зерттеу институты, КА. Ясауи атындагы Халыкаралык казак-тYрiк университет^ ТYркiстан к., Казакстан.
E-mail: [email protected] 2корреспондент авторы, философия докторы (PhD), жетекш гылыми кызметкер, Э.Х. Марг^лан атындагы Археология институты, Алматы к., Казакстан. E-mail: [email protected]
Аннотация. Макалада казактын беделдi галымдарынын 6ipi, белгiлi археолог, тарих гылымдарынын докторы, профессор, Тарих жэне когамдык гылымдар академиясынын академии Сэйден Жолдасбай^лы Жолдасбаевтын (1936-2021) eмiрi, тарих гылымдары, онын iшiнде археология жэне этнология салалары бойынша гылыми жолы мен университет кабыргасындагы ^стаздык жылдары карастырылады. 1963 ж. университета бтргеннен кейiн, кеп узамай гылым жолына тYCкен С. Жолдасбай^лы басында гылыми-зерттеу институты, артынан университеттер кабыргасында окытушы, доцент, профессор, кафедра менгерушiсi, гылыми-зерттеу орталыгынын директоры кызметтерш аткарады. Кдзакстанда алгашкылардын бiрi болып палеоэтнографиялык багыт бойынша экспедиция ^йымдастырган С. Жолдасбаев узын-саны 250-ден астам кыстау-коныстарда зерттеу, ал 400-ге жуык баспанага казба ж^мыстарын жYргiзедi. ХУ-ХУШ ff. жататын археологиялык материалдар негiзiнде 1975 ж. кандидаттык диссертациясын, 1997 ж. докторлык диссертациясын жемiстi коргап шыгады. Зерттеу ж^мыстарынын нэтижесiнде 10 монография, 34 окулык жэне 300-ден астам Fылыми, Fылыми-кeпшiлiк макалаларды жазды. Барлык г^мырын археология жэне этнологияFа арнаган С. Жолдасбай^лы казактын кейiнгi орта FасырлардаFы материалдык жэне рухани мэдениетш: кала к¥рылыстары, теракты Yй к¥рылыстары, шаруашылыгы мен колeнерi жэне салт-дэстYрлерiн зерттедi. Fылым жэне бiлiм саласында кептеген гылыми макалалар мен монографиялар жэне окулыктар жазган С. Жолдасбай^лынын бiркатар енбектерiнiн тiзiмi макала сонында берiлiп отыр.
Сiлтеме жасау ушш: Бахтыбаев М.М., Акымбек Е.Ш. Жолдасбаев Сэйден Жолдасбай^лы (1936-2021). К,азацстан археологиясы. 2021. № 4 (14). С. 170-181. DOI: 10.52967/akz2021.4.14.170.181
Бахтыбаев Мэлс Маратович1, акымбек Ералы Шардарбекулы2
'старший научный сотрудник, НИИ археологии, Международный казахско-турецкий
университет им. Х.А. Ясави, г. Туркестан, Казахстан. E-mail: [email protected] 2автор-корреспондент, доктор философии (PhD), ведущий научный сотрудник, Институт археологии им. А.Х. Маргулана, г. Алматы, Казахстан. E-mail: [email protected]
Жолдасбаев Сайден Жолдасбаевич (1936-2021)
Аннотация. В статье рассматриваются основные вехи творческого пути одного из известных казахских ученых - археолога, доктора исторических наук, профессора, академика Академии истории и общественных наук Сайдена Жолдасбаевича Жолдасбаева (1936-2021). После окончания университета в 1963 г., С.Ж. Жолдасбаев сначала работал в научно-исследовательском институте, затем в университете преподавателем, доцентом, профессором, заведующим кафедрой, директором Научно-исследовательского центра. Он одним из первых в Казахстане организовал экспедицию по палеоэтнографическим исследованиям. С. Жолдасбаев провел исследования на, более чем 250 зимовках, а также раскопки около 400 усадеб. В центре его внимания был археологический материал ХУ-ХУШ вв. В 1975 г. успешно защитил кандидатскую диссертацию, в 1997 г. - докторскую. В результате исследовательской работы было написано 10 монографий, 34 учебника и более 300 научных, научно-популярных статей. Посвятив всю свою жизнь археологии и этнологии, С. Жолдасбаев изучал материальную и духовную культуру казахского позднего средневековья: городское строительство, стационарное домостроение, хозяйство и ремесла, обычаи и традиции. К статье приложен список основных публикаций С.Ж. Жолдасбаева - автора многочисленных научных статей, монографий и учебников.
Для цитирования: Бахтыбаев М.М., Акымбек Е.Ш. Жолдасбаев Сайден Жолдасбаевич (1936-2021). Археология Казахстана. 2021. № 4 (14). С. 170-181 (на каз. яз.). DOI: 10.52967/akz2021.4.14.170.181
1-сур. Профессор С.Ж. Жолдасбаев.
Фотосурет С.Ж. Жолдасбаевтыц отбасылык архивЫен
Fig. 1. Professor S. Zholdasbayev.
Photo from S. Zholdasbayev's family archive
Рис. 1. Профессор С.Ж. Жолдасбаев.
Фото из семейного архива С.Ж. Жолдасбаева
2021 жылдыц 27 наурызда казактыц беделдi галымдарыныц бiрi, белгш археолог, тарих гылымдарыныц докторы, профессор, Тарих жэне когамдык гылымдар академиясыныц академигi Жолдасбаев Сэйден Жол-дасбай^лы дYниеден erri.
Казакстан тарихы мен ар-хеологиясыныц дамуына eзiндiк Yлес коскан галым, ^стаз Сэйден Жолдасбай^лы 1936 жылы 26 мамыр-да Алматы облысы ¥йгыр ауданы Yлкен Дихан ауылында кеп балалы отбасында дYниеге келген.
1955 ж. Kimi Дихан ауылыныц орта мектебiн бтрш, 1955-1957 жж. Калининград каласында эскерi боры-шын етеген.
1958 ж. С.М. Киров атындагы Казак мемлекетпк университетшщ
тарих факультетiне окуга тYседi. Университет кабыргасында казактыц белгiлi галымдары Е. Бекмаханов, М.Б. Акынжанов, К. Хабиев, Т. Най-загарин, А. Шупековтерден дэрiс ала-ды.
С. Жолдасбаевтыц археолог ретiнде калыптасуына Казак КСР Fылым академиясы Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих, археология жэне этнография институтыныц «Археология» бeлiмiнде кызмет ететiн, т.г.к., доцент Э.М. Оразбаевтыц окыган дэрiстерi эсер етш, оныц жетекшiлiк еткен археологиялык экспедициясы К¥рамында Караганды, Павлодар об-лыстарында жYргiзiлген зерттеулерь не катысып, далалык ж^мыстар бой-ынша к¥нды тэжiрибе жинайды. Ол студенттердщ гылыми Yйiрмелерiне белсене катысып, 1962 ж. Ленинград-та VIII БYкiлодактык студенттердщ гылыми конференциясында баяндама жасайды [Жолдасбаев 1962: 11-12]. Э.М. Оразбаев болашак маманныц археологияга деген ынтасын байкап, оны орта гасырлар археологиясыныц бiлiктi маман-археологы М.С. Мер-щиевпен таныстырады. 1959 ж. М.С. Мерщиевтщ кeмекшiсi ретшде Шардара су коймасы салынатын аймактагы Актебе 1 каласында каз-ба ж^мыстарга катысады. Осы жы-лы орта гасырларга жататын ко-ныстык ескерткiштердi казудыц кыр-сырларымен танысып, калалык мэдениет туралы Yлкен тэж1рибе жинактады.
Университеттi аяктар кезiнде Э.М. Оразбаевтыц жетекшшшмен С. Жолдасбаев «Орталык Казак-станныц кола дэуiрi» атты диплом ж^мысын сэттi коргап, 1963 ж. «тарих-когамтану» мамандыгы бойынша бiлiм алып шыгады. Университеттi бтрген соц, жан^я жагдайына бай-
ланысты Кiшi Дихан ауылыныц «Октябрь» орта мектебiнде тарих жэне ;огамтану пэндерiнен саба; бердь
Мектеп ;абыргасында бiрнеше жыл м¥Fалiм болган С. Жолдасбай-^лы археологиядан алыстап кете алмай, взiне б^рыннан таныс Каза; КСР Fылым академиясыньщ Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих, археология жэне этнология институтыныц «Археология» бвлiмiне ж^мыс^а орналасты. Ж^мыс^а т^рган алгаш;ы жылдары Б. Н^рм^ханбе-тов бас;арган археологиялы; отряд ;^рамында Жетюу жерiндегi са;-YЙсiн дэуiрлерiнщ обаларын ;азуга ;атысады.
1968 ж. С. Жолдасбаев Ин-ституттыц аспирантурасына тY-сiп, К.А. А;ышевтыц жетекш> лтмен «ХУ-ХУШ гг. ;аза; хал;ыныц материалды; мэдениетi» та;ырыбында кандидатты; диссер-тациясыныц та;ырыбы бекiтiледi.
1969 ж. Отырар археоло-гиялы; экспедициясы (ОАЭ) ^йым-дастырылып, ортагасырлы; Отырар ;аласындагы квлемдi зерттеу ж^мыстары басталганда, С. Жол-дасбай^лы Отырардан 3 км жердеп Байылдыр ауылы мацындагы «Дэн-дiбай ;ыстауы» деп аталатын ескертюшке ;азба ж^мыстарын жYргiзiп, Х1У-ХУ гг. жататын Ж^ма мешiттi ашады. Б^л оныц гылыми та;ырыбы бойынша алгаш;ы ж^мыстарыныц бастауы болган едь
1971 ж. Отырар археологиялы; экспедициясы Ощуспк Казахстан кешендi археологиялы; экспедициясы (ОККАЭ) болып ;айта ^^рылды. К. А;ышев жетекшiлiк еткен б^л экспедицияныц ;^рамында, сол кезде археология бвлiмiнде ж^мыс iстейтiн барлы; ;ызметкерлер болып, квпте-ген ж^мыстар ат;арылды.
1969 ж. бастап осы экспе-дициялардыц ;^рамында жY-рiп, С. Жолдасбай^лы Сырдария ащабында, Каратаудыц кYнгей жэне терiскей бетшде археологиялы; бар-лау жэне теракты ;азба ж^мыстарын жYргiздi [Жолдасбаев 1972: 187-193].
1973 ж. академик Э.Х. Мар-г^лан бас;арган Орталы; Каза;-стан археологиялы; экспедициясы ;^рамында ¥лытауда жYргiзiлген зерттеулерге ;атысады. Экспедиция барысында Ж^ман, Болганана елдi мекендерiнде, Жошы хан, Ала-ша хан, Домбауыл кесенелерiнде болып, олардыц жобаларын тYсiрiп, зерттейдi. Осы сапарында академик Э.Х. Марг^лан ;аза;тыц отыры;шылы; мэдениетiн дэлел-дейтш дерек археологиялы; мате-риалдар екенш жэне оларды Алатау, Каратау жэне ¥лытаудыц баурайынан iздеу керектiгi туралы кецес берге-нiн С. Жолдасбай^лы вз ецбепнде жазады. Тiптi осы жылы зерттеушi ;аза; руларыныц тацбалары тYCкен «Тацбалытас;а» да барып ;айтады. Fалым квп ^замай осы экспедиция барысында жинаган материалдарын Онтуспк Казахстан ескерткiштерiмен салыстырып, керемет ецбектер жазады [Жолдасбаев 1973: 102-112; 1978: 203-212].
1979 ж. С. Жолдасбаев Жетюу палеоэтнографиялы; экспедиция-сын ^йымдастырады. Оган дейiн б^л багыт бойынша жекелеген зерттеу ж^мыстары жYргiзiлгенiмен, арнайы зерттеулер болмаган бола-тын. ТYркiстан ауданында ат;арган iзденiстер барысында Жалгызтам, Боза;ор, Шыгырлы 1-11, А;бас елдi мекендерш ашып, зерттеу нэтижесш-де осы елдi мекендерде т^рган ;аза;тар тек мал шаруашылыгымен гана емес, ;олдан суландыру ар;ылы
епншшкпен айналысканды^ын да дэлелдеп бередк Ал, Каратаудыц терiскей 6eTiHeH, ягни Созак ауда-ны аумагынан ^лтебе, Тастебе, Рац [Жолдасбаев 1974: 468; 1975: 485; 1976: 519] елдi мекендерш ашып зерттей-дi. ЖYргiзiлген зерттеулер барысын-да ашылган т^ргын Yйлер мен бидай сактайтын камба орындарына карап, сол елдi мекендердщ т^ргындары жер ендеу шаруашылыгымен айна-лыскандыгын аныктайды. Сонымен катар, зерттеу барысында кене кез кариялардан елiмiздщ тарихи-мэдени ескерткiштерi жэне тарихымыз жай-лы ацыз-эцпмелер жинауды бiрге жYргiзiп, оган ерекше iлтипатпен караган.
С. Жолдасбащлы ортагасырлык колжазбаларды саралауда Каратаудыц терiскей бетiнде орналаскан калалар жайлы деректердi жинасты-рып, оларды казба ж^мыстарыныц нэтижелерiмен салыстыра зерттейдк Ол КYлтебе каласыныц орнын ортагасырлык Жыланкарауыл кала-сымен (XV-XVI ff.) баламалады. Жазба деректерде Жыланкарауыл каласы Yшiн Жэнiбек хан мен Мухаммед Шайбани шайкаскандыFы жэне Жэнiбек ^лы Махмуд султан Созак пен Жыланкарауыл калалары мацында эскер жасактаFаны туралы жазылFан.
1975 ж. бiрнеше жыл бойы далалык маусымда жинаFан археологиялык материалдары негiзiнде Ш.Ш. Уэлиханов атындаFы Тарих, археология жэне этнология институтыныц мамандырылFан Fы-лыми кецесiнде 07.00.06 - «Археология» мамандь^ы бойынша тарих Fылымыныц кандидаты Fылыми дэрежесiн алу максатында «XV-XVIII FасырлардаFы казак халкыныц мэдениетЬ» такырыбы бойынша дис-
сертациясын сэтп корFап шыFады. Кандидаттык диссертациясын кор-Fауда бiрiншi оппонент болFан академик Э.Х. МарF¥лан казак халкы кешпелi Fана емес, егшшшкпен айналысып, теракты к¥рылыстар тYрFызып, отырыкшы емiр салтын ^стаетанын диссертант дэлелдеп бердi деп колдаFан.
Диссертациясын корFаFаннан кейiн, жетекшiсi К. Акышевпен акылдаса келе болашак Fылыми зерттеу баFытын айкындайды. Оныц кецесi бойынша Жетюу жерiндегi казактарды зерттейтiн болып, б^л оныц докторлык диссертациясыныц такырыбы болып ^ласады.
1978-1981 жж. С. Жолдас-бащлы Абай атындаFы Казак мемлекетпк педагогикалык институтыныц «Казак ССР тарихы» кафе-драсына окытушы болып орналасады. Осы жылдары тарих факультетшщ бiрiншi курс студенттерiн орта-Fасырлык ТалFар каласында археологиялык практикадан еткiзiп, дэ-рiсханада окыган дэрiстерiнен алFан студенттердiц теориялык бшмдерш практикамен ^штастырады.
1981-2002 жж. аралы^ында эл-Фараби атындаFы Казак мемлекетпк ^лттык университетiнiц Тарих фа-культеннде «Казакстанныц ежел-гi жэне ортаFасырлар тарихы» кафедрасында ^стаз болып кызмет етедк 1986 ж. КСРО Министрлер Советшщ жоFарFы аттестациялык комиссиясыныц шешiмi бойынша «доцент» Fылыми атаFы бершедк Университет кабырFасында ежелгi дэуiрден орта FасырларFа дейiнгi тарихтыц эртYрлi мэселелерi бойынша кептеген пэндерден сабак берумен катар, катарынан бiрнеше жыл музей id бойынша студенттердщ практикасын баскарып, КСРО
2-сур. С.Ж. Жолдасбаев гылыми жетекшiсi К.А. Акышев жэне эрттеа В.А. Грошевпен 6ipre. Фотосурет С.Ж. Жолдасбаевтыц отбасылык архивiнен
Fig. 2. S. Zholdasbayev with his supervisor K. Akyshev and colleague V. Groshev. Photo from S. Zholdasbayev's family archive
Рис. 2. С.Ж. Жолдасбаев с научным руководителем К.А. Акишевым и коллегой В.А. Грошевым. Фото из семейного архива С.Ж. Жолдасбаева
к¥рамындагы елдердщ тарихы калаларына апарады.
Казакстанда палеоэтнография-лык зерттеулердщ басында т^рган С. Жолдасбай^лы Жетюу палеоэт-нографиялык экспедициясын жасак-тап, 250-ден астам кыстау-коныстарда зерттеу ж^мыстарын, ал 400-ге жуык баспанаFаказбаж¥мыстарынжYргiзедi [Жолдасбаев 1989: 190-199]. Непзп зерттеу ж^мыстары кешнп орта гасырлар мен жана заманнын басына жататын болгандыктан, галымнын этнографиялык материалдармен жэне Х1Х г. бастап Жетюу жерше келе бастаган орыс зерттеушшер1, казак галымдарынын жазбаларымен, соны-мен катар косымша керемет мэл1мет-тер катарын толыктыратын жергшкп аныз-эщгмелермен терещрек танысу-ына тура келедь Осы багытта кеп тер
теккен галым, осы магл^маттардын барлыгын археологиялык зерттеу ж^мыстарынан алынган материалдармен байланыстыра бшд1.
С. Жолдасбай^лы езшщ зерттеу ж^мыстарында казактын т^ргын YЙi мен елд1 мекендердщ тарихы ежелп дэу1рден бастау алатынын келт1ред1. Осы мэселеш карастырган Э.Х. Марг^лан, К.А. Акышев, Э.М. Оразбаев енбектерше CYЙенiп жэне жеке ез1 жYргiзген археологиялык зерттеулер нэтижелерш алга тартып, кола дэу1р1, сак, YЙсiн, канлы кезещндеп т^ргын YЙлер мен казактын т^ргын YЙлер арасында тыгыз байланыс жэне сабактастык бар екендшн, казактардын отырык-шы коныстары Казакстаннын барлык аймагында барын айтып етед1. Tirni, казактын теракты YЙ к¥рылыстарын
тYркi тiлдi халыктар: езбек, тYркiмен, ноFай, карашай, башк¥рт жэне т.б. баспаналарымен салыстыра отырып зерттейдк
ЖинакталFан бай матери-алдар непзвде монографиялык зерттеу жазылып, 1997 ж. КР БFМ Э.Х. МарF¥лан атындаFы Археология институты мен Ш.Ш. Уэлиханов атындаFы Тарих жэне этнология институтыныц мамандырылFан кеце-сшде «Жетiсу аймаFындаFы елдi ме-кендер мен т^рак-жайлардыц даму тарихы жэне олардыц экономикалык тиiмдiлiгi (XVI-XVIII ff.)» атты такырыпта «археология» жэне «этнография» Fылыми баFытында докторлык диссертациясын корFайды. 1999 ж. Казакстан Республикасы Министрлер кабинетi жанындаFы ЖоFарFы аттестациялык комиссияныц шешiмiмен тарих-археология маман-дыгеы бойынша профессор атаFы берiледi.
2002 ж. С. Жолдасбащлы КА. Ясауи атындаFы Халыкаралык казак-тYрiк университетi басшысы О. Сэбденнiц шакыруымен ТYркiстан каласына келiп, 2002-2006 жж. аралыFында «Археология, этнология жэне музей iti» кафедрасыныц мецгерушiсi кызметiн аткарады.
2008-2015 жж. аралы^ында КА. Ясауи атындаFы Халыкаралык казак-тYрiк университетi жанындаFы Археология Fылыми-зерттеу
орталыFыныц директоры, 20162021 жж. бас Fылыми кызметкер кызметш аткарады.
С.Ж. Жолдасбаев 10 монография, 34 окулык жэне 300-ден астам Fылыми, Fылыми-кепшiлiк макалалардыц авторы.
Профессор С.Ж. Жолдас-баевтыц жетекшшпмен КР Мэдени-ет жэне акпарат министрлiгiнiц
2009-2013 жж. арналFан «Мэдениет саласындаFы колданбалы Fылыми зерттеулер» мемлекетпк баFдарлама-сы аясында «Тарихи-мэдени м^ра ны-саны - ортаFасырлык Сыгеанак каласы» атты Fылыми жоба бойынша Сы^а-нак каласында казба ж^мыстарын, КР Бiлiм жэне Fылым министрлт Fылым комитетiнiц 2012-2014 жж. арналFан «Fылыми зерттеулердi гранттык каржыландыру» бюджетпк баFдарламасы бойынша «Каратаудыц оцтYCтiк беткешндеп ежелгi жэне ортаFасырлык археологиялык ес-керткiштерiнiц сабактастыFы» атты жоба бойынша зерттеу ж^мыстарын жэне «Кызылорда облыстык Мэдениет баскармасыныц Кызылорда облыстык тарихи жэне мэдени ескерткiштердi корFау женiндегi» Коммуналдык мемлекеттiк мекемесi гранты бойынша 2014-2020 жж. аралы^ында «Кызылорда облы-сы, ЖацакорFан ауданындаFы орта-Fасырлык СыFанак калашыFына археологиялык казба жэне зерттеу ж^мыстарын жYргiзу» атты Fылыми жоба бойынша археологиялык зерттеулер жYргiзедi.
1998 ж. С. Жолдасбащлы КР БFМ жариялаFан конкурска катысып, орта мектепке арналFан окулыктар дайындады. 7-сыныпка арналFан «Казакстанныц ортаFа-сырлык тарихы» атты кiтаптыц I-VIII тарауларын жазып, 2003 ж. «Атам^ра» баспасынан басылып шы-Fады. 2007 ж. окулык орыс, ¥ЙFыр жэне езбек тшдерше аударылады. Осы жылы окулыкка косымша «хре-стоматиясы» баспадан жарык кередi.
2004 ж. 10-сыныпка арналFан «Казакстан тарихы» атты окулыкты дайындап шыFарады. 2006-2007 жж. б^л окулыFы орыс, YЙFыр жэне езбек тшдерше аударылып, оFан косымша
«Хрестоматиясы» баспадан жарык кередк
2002 ж. 11-сыныпка арнаетан «Казакстан тарихы» окулы^ы дай-ындалып, 2007 ж. бастап «Мек-теп» баспасынан казак, орыс, ¥ЙFыр жэне езбек тiлдерiне шы^арылады. Сонамен катар, С. Жолдасбай^лы ЖОО студенттерше арналFан окулыктарды - 2006 ж. К А. Ясауи атындаFы Халыкаралык казак-тYрiк университетiнiц «Т^ран» баспасынан «Ежелп жэне ортаFасырлардаFы Казакстан» атты жоFарFы оку орын-дарына арналFан хрестоматиялык оку к¥ралы шыFады, 2009 ж. «Ежелп жэне ортаFасырдаFы казак елшщ тарихы» атты жоFарFы оку орындарына арналFан окулык жэне 2010 ж. «Казак халкыныц ежелп жэне ортаFасырлык тарихы» атты окулык «Ктгап» баспасынан жарык кередк
2000 ж. «Казак университет» баспасынан «М.Х. Дулати жэне XV-XVI ff. казак хандыFы» атты ютабы басылып шыFады. Б^л ецбегшде автор М.Х. Дулатидiц «Тарих-и Раши-ди» атты ецбегiн пайдалана отырып, Казак хандыFыныц к¥рылуы туралы жаца зерттеулер мен археологиялык ецбектердi салыстыра отырып тыц пiкiрлердi ^сынады. М.Х. Дулатидiц ецбегiндегi деректер бойынша казак-моFол хандыктары арасындаFы, Казак ханды^ы мен кырFыздар арасындаFы, Казак-бзбек хандыктары арасындаFы саяси карым-катынастар, казак-калмак жэне моFол-калмак катынастары туралы мэлiметтердi келтiредi. Соны-мен бiрге М.Х. Дулатидiц ецбегiндегi казак халкыныц этникалык к¥рамы, Жетiсу аймаFындаFы казактардыц элеуметтiк-экономикалык жаFдайы (XV-XVШ ff.), жазбасындаFы жаFра-фиялык атаулар жэне ондаFы тарихы окиFалар жайлы да тыц деректердi ай-
тып етедi. Жалпы, Казак хандыFыныц Орта Азия хандыктарымен бiрде тату, бiрде араз болFан жацдайлары туралы ете кызыкты маFЛ¥маттар бередi.
2003 ж. С. Жолдасбай^лы СыFанак археологиялык экспеди-циясын (САЭ) к¥рылып, емiрiнiц соцына дейiн оныц жетекшю болып келдi. САЭ-сы ортаFасырлык СыFанак калашыFында кешендi казба ж^мыстарын жYргiздi. Iзденiстер нэтижесiнде Сы^анак калашыFында мешiт, мешiт-медресе, кесене к¥рылыстары ашылып, зерттелдi. Калашыктыц орталык белшнщ екi жерiне стратиграфиялык кесiк салы-нып, кала XIII f. соцы - XVIII f. емiр CYргендiгi аныкталды. Сонымен катар, каланыц корFаныс жYЙесi - какпа, KорFан мен м^наралар зерттелдi. Калашыктыц топографиялык к¥ры-лымы, суландыру жYЙесi, т¥рFын YЙ к^рылыстары мен планиграфиясы жайлы деректер алынды [Жолдасбаев жэне т. б. 2004: 193-202].
С. Жолдасбай^лы Сыгеанак туралы жазылFан грамоталардыц саралай келе, каланыц ХГУ-XVИ FасырлардаFы элеуметпк-эко-номикалык емiрi жайлы к¥ВДы деректер келтiрiп, СыFанактыц суландыру жYЙесiне кецiл белiп зерттедi.
ОртаFасырлык колжазба дерек-тердi зерделей отырып, Сыгеанак каласы 2000 жылFа жуык тарихында кацлылардыц, кыпшак хандыFыныц (ХГ-ХГГ ff), Ак Орданыц (ХГГГ-ХГУ ff.), Эбiлхайыр хандыFыныц (XV f.), Казак ханды^ыныц (XVI f.) астанасы болFан кала екендiгiн жаза-ды. Онда калаFа кандай шапкыншы-лык болсада, емiр кайта жанданып отырFандыFын, каланыц ¥лы Жiбек жолыныц бойында т^руына байла-нысты деп тушндейдк Жазба дерек-терге CYЙене отырып, XIV f. басында
3-сур. Ортагасырлык Сыганак каласындагы казба жумыстарында. 2017 ж. Фото С.Ж. Жолдасбаевтыц отбасылык архивiнен
Fig. 3. On excavation work in the medieval city (town) of Syganak. 2017. Photo from S. Zholdasbayev's family archive
Рис. 3. На раскопках средневекового Сыгнака. 2017 г. Фото из семейного архива С.Ж. Жолдасбаева
Сыганак каласы Сасыб^ка т^сында Ак Орданыц астанасы болгандыгын, одан кейiн каланы оныц баласы Ерзен хан билегецщгш атап eтедi. Фазлаллах ибн Рузбиханныц «Б^хар каласыныц конагы» атты ецбегш саралай келе, Сыганак каласы жайлы сипаттамасын жэне сол кездеп саяси жагдайы тура-лы деректердi келтiредi [Жолдасбаев 2006: 45-49].
Сыганак каласында жYргiзiл-ген зерттеулер нэтижелерi негiзiнде 2010 ж. «Ортагасырлык Сыганак (X-XVIII гг.)» атты монография, 2016 ж. «Сыганак жэдйерлерЬ» атты ^жымдык монография жэне кептеген гылыми макалалар жарык кeрдi.
С.Ж. Жолдасбаев гылыми, педагогикалык жэне когамдык кызмепнде елiмiз Ymiн улкен ж^мыстар аткарды. Оныц студент кезiнен бастап археологияга де-ген кызыгушылыгы туып, eмiрiнiц соцына дейiн ортагасырлык
ескерткiштерге археологиялык зерттеулер жYргiздi. Казакстан археоло-гиясында алгашкылардыц бiрi болып палеоэтнографиялык зерттеу тобыныц басшысы болып, казактыц кейiнгi орта гасырлардагы материалдык жэне рухани мэдениетш: теракты YЙ к¥рылыстары, шаруашылыгы мен колeнерi жэне салт-дэстурлерш гылыми айналымга енгiзуде Yлкен ецбек еттi. Оныц гылыми ецбектерi Казакстан, алыс-жакын шетелдердiц гылыми ортасында мойындалган.
Университет кабыргасында Та-рих факультетшщ «тарих», «археология жэне этнология», «музей ю жэне ескерткiштердi коргау» мамандыктарында окып жYрген студенттерге оку багдарламаларын жасап кептеген пэндерден дэрю жэне семинар сабактарын eтiп, оларга арналган оку к¥ралдары мен окулыктар жазады. Тек тарих факультетiнiц студенттерi гана емес,
бас;а да факультеттердщ 1-курс студенттерiне «Казахстан тарихы» бойынша арнаулы курс саба;тарын втедi. ЖОО-ныц студенттерiне арналган о;улы;тармен ;атар, мектеп о;ушыларына арнап о;улы;тар мен хрестоматиялар дайындайды. 7, 10, 11-сынып о;ушыларына арнап жазган Казахстан тарихы о;улы;тары бYгiнгi кYнге дейiн ;олданыста.
Сэйден Жолдасбай^лы Жолдасбаев барлы; г^мырын Каза;станныц тарих гылымыныц жэне бшм беру саласыныц дамуына арнаган ;аламы мен кYрегi ;олынан тYCпеген бiлiктi археолог-галым, дэрiсханаларда сту-денттерге дэрiс пен семинар саба;-тарын беруден еш жалы;паган бiлiмдi педагог, ;иялы ^ш^ыр, тыщ ойлары квп тэлiмгер, тагылымы терец ^лагатты ^стаз, шэкiрттерiне багыт-багдар берiп, жвн сiлтеушi жетекшi, вмiрде тэлiмi мол тэрбиешi бола бiлдi.
Университет ;абыргасында жYрiп С. Жолдасбай^лы шэкiрт дай-ындауда квп ецбек ищрш, оларга тек бшм гана берiп ;оймай, гылыми
багытта ж^мыс жасауларына жол ашты. Оныц жетекшiлiгiмен жуздеген студенттер мен бакалаврлар диплом жэне бтру ж^мыстарын, бiрнеше ондаган магистранттар магистрлш диссертацияларын ;оргады. Fылым жолына тYCкен шэюрттершщ бiрi кандидатты;, бiрi PhD докторлы; диссертацияларын жемiстi ;оргап, бYгiнде университет ;абыргаларында ^стаздарыныц iсiн жалгастырып жа-тыр.
<^алымныц хаты, жа;сыныц аты влмейдi» демекшi атына хаты сай келген Сэйден Жолдасбай^лыныц артында ;алган ецбектерi Отан тарихымыздыц беттершде мэцгшк ;алса, аты Каза;стан тарихшылары-ныц ;атарынан тYCпейтiндiгi аны;. О;ыт;ан жэне гылымга дайындаган шэкiрттерi С. Жолдасбай^лыныц жазган дYниелерi мен бастап кет-кен зерттеу мэселелерш ары ;арай жалгастырып, ^стаздарын кешнп ^рпа;;а ^лы;тап втетiндiгiне кэмiл сенемiз.
Профессор С.Ж. Жолдасбаевтьщ негап Fылыми ецбектершщ тiзiмi
Авторефераттары:
1. Материальная культура казахов (ХУ-ХУ111 вв.): автореф. дис. ... канд. ист. наук. Алма-Ата: Институт истории, археологии и этнографии им. Ч.Ч. Валиханова, 1975. 43 б.
2. Жетюу аймагындагы елд1 мекендер мен т^ра;-жайлардыц даму тарихы жэне олардыц экономикалы; тшмдшп (ХУ1-ХУ111 гг.): тарих гыл. док. ... дис. автореф. Алматы: Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты, 1997. 48 б.
Монографиялар жэне телавторлыцта ютаптар дайындауга цатысуы:
1. Жетюу тарихы (ХУ1-ХУ111 гг.). Тарихи жэне палеоэтнологиялы; зерттеу. Алматы: Каза; университет^ 1996. 298 б.
2. Каза; хал;ыныц жартылай от^1ры;шылы; мэдениеп (ХУ1-ХУ111 гг). (Жетюу аймагыныц материалдары бойынша). Алматы: Каза; университет^ 1998. 157 б.
3. М.Х. Дулати жэне ХУ-ХУ1 гг. ;аза; хандыгы. Алматы: Каза; университет^ 2000. 112 б.
4. Ортагасырлы; Сыгана; ;аласы (Х-ХУ111 гг.). ТYркiстан: Т^ран баспаханасы, 2010. 224 б. (;аза;, орыс, тYрiк, агылшын тiлдерiнде).
5. Позднесредневековые города на северных склонах Каратау. Туркестан: Т^ран баспаханасы, 2012. 109 с.
6. Каратаудыц солтYCтiгiндегi соцгы орта гасырдагы калалар. TypkIctbh: ЖК «Сейт», 2016. 115 б.
7. Сыганак жэдiгерлерi. Туркютан: Т^ран баспаханасы, 2016. 182 б. (К.М. Жетiбаев, М.М. Бахтыбаев жэне С.С. Мургабаевпен бiрге)
8. Казак елшщ XV-XVIII гасырлардагы теракты мекенжайлары / Мэдени м^ра бойынша деректер мен зерттеулер. X т. Астана: Казак гылыми-зерттеу мэдениет институтыньщ баспа тобы, 2017. 304 б. (казак, агылшын, орыс тiлдерiнде).
Fылыми-эдiстемелiк ецбектерi мен оцу цуралдары
1. Орта гасырлардагы Казакстан тарихы: кeмекшi оку к¥ралы. Алматы: Ана тш, 1995. 176 б.
2. Ежелп жэне орта гасырлардагы казак халкыныц тарихы. ТYркiстан: Т^ран баспаханасы, 2006. 300 б.
3. Ежелп жэне орта гасырдагы казак елшщ тарихы / ЖОО студенттерше арналган оку к¥ралы. Алматы: Ютап, 2010. 336 б.
4. История древнего и средневекового Казахстана: учебное пособие для студентов высших учебных заведений / отв. ред. А.Б. Калыш. Алматы: Казак университет^ 2016. 530 с., илл.
5. Орта гасырлардагы Казакстан тарихы. Окыту эдютемеа: Жалпы бшм беретш мектептщ 7-сынып м^Fалiмдерiне арналган. Алматы: Атам^ра, 2003. 144 б. (Ц. Адамбосынов жэне Э. Квпекбаймен бiрге).
6. Орта гасырлардагы Казакстан тарихы: Жалпы бшм беретш мектептщ 7-сыныбына арналган окулык. Алматы: Атам^ра, 2003. 224 б. (Д. Бабаевпен бiрге).
7. Казакстан тарихы / Жалпы бшм беретш мектептщ жаратылыстану-математика багытындагы 10-сыныбына арналган окулык. Алматы: Мектеп баспасы, 2006. 208 б.
8. Казакстан тарихы: аса мацызды кезендерi мен гылыми мэселелерi / Жалпы бшм беретш мектептщ жаратылыстану-математика багытындагы 11-сыныбына арналган окулык. Алматы: Атам^ра, 2007. 196 б.
Мацалалары:
1. Некоторые источники по истории материальной культуры казахов XV-XVIII вв. // Археологические исследования в Казахстане. Алматы: Наука, 1973. С. 103-112.
2. Раскопки на укрепленном поселении Жылан-Караул (XIII-XV вв.) // Известия АН КазССР. Сер. обществ. наук. 1973. № 4. С. 74-77.
3. Раскопки укрепленного поселения Жалгыз-там (XV-XVIII вв) // В глубь веков. Алма-Ата: Наука, 1974. С. 173-187.
4. Поселение Актас-мечеть (XVII-XIX вв.) // Древности Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1975. С. 86-93.
5. Типы оседлых поселений Казахстана (XV-XIX вв.) // Прошлое Казахстана по археологическим источникам. Алма-Ата: Наука, 1976. С. 55-58
6. Жума мечеть XIII-XV вв. в окрестностях Отрара (поселение Байылдыр) // Археологические исследования древнего и средневековго Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1980. С. 172-182.
7. Однослойные поселения Сырдарьи (X-XII вв.) // Средневековые города Южного Казахстана. Алма-Ата: изд-во КазГУ, 1986. С. 88-100.
8. Духовная культура казахов в конце XV - начале XVI в. // Известия АН КазССР. Сер. обществ. наук. 1988. № 6. С. 41-47.
9. Казак халкыныц елдьмекен, теракты коныс жайларыныц даму тарихы жэне олардыц зерттелуi // КазМУ Xабаршысы. Тарих сериясы. 1998. № 10. 12-13-бб.
10. Ортагасырлык Сыганак - Ак Орданыц астанасы болтан // Отан тарихы. 2006. № 1. 45-49-бб.
ЭДЕБИЕТ
1. Жолдасбаев С. Памятники эпохи бронзы Центрального и Северного Казахстана по данным экспедиции АН КазССР 1959-1961 гг. // Тезисы докладов на 8-й всесоюзной конференции студентов-археологов. Ленинград, 1962. С. 11-12.
2. Mo^dacôaee C. O Ka3axcKHx ocëgjbix nocejeHuax, HangeHHbix bo BpeMa apxeojorHHecKHx mhckob b 1969-1970 rr. // noncRH h pacKonKu b Ka3axcTaHe. / Otb. peg. K.A. AKumeB. AjMa-ATa: HayKa Ka3CCP, 1972. C. 187-193.
3. Woxdacôaee C. HeKOTOpbie hctohhhkh no hctophh MarepuajbHOH Kyjbrypbi Ka3axoB XV-XVIII bb. // ApxeojorunecKHe uccjegoBaHua b Ka3axcraHe. / Otb. peg. K.A. AKumeB. AjMa-Ara: HayKa, 1973. C. 102-112.
4. Mondacôaee C. PacKonKH ropogu^a Kyjb-To6e // AO-1973. M.: HayKa, 1974. C. 468.
5. Mondacôaee C. n03gHecpegHeBeK0B0e ropogu^e PaH (XII-XVIII bb.) // AO-1974. M.: HayKa, 1975. C. 485.
6. Moxdacôaee C. Topogu^e PaH // AO-1975. M.: HayKa, 1976. C. 519.
7. Woxdacôaee C. ^uju^e Ka3axoB ro^Horo Ka3axcTaHa XVI-XIX bb. no gaHHbiM apxeojoruu // ApxeojoruHecKue naMaTHHKu Ka3axcTaHa. / Otb. peg. K.A. AKumeB. AjMa-ATa: HayKa Ka3CCP, 1978. C. 203-212.
8. Woxdacôaee C.M. 3HMOBKH-nocejeHua h ^uju^a Ka3axoB CeMupenba (XVI-XIX bb.) // B3auMogencTBHe KoneBbix Kyjbryp h gpeBHux цнвнJнзaцнн. AjMa-Ara: HayKa, 1989. C. 190-199.
9. Woxdacôaee C., Kacenoe M., Hypxanoe E. 2003 ^bijFbi CbiraHarç KajacbiHgarbi apxeojoraajbiK; 3eprreyjep // MapryjaHOBcKue HTeHua-15: Tpygbi Hayn.-npaKT. koh$. «HoBbie uccjegoBaHua no apxeojoruu Ka3axcraHa». AjMarbi, 2004. 193-202-66.
10. Woxdacôaee C. OpTaracbipgarbi CbiraHaK; - Ak; OpgaHbin acTaHacbi 6ojraH // OTaH Tapuxbi. 2006. № 1. 45-49-66.
REFERENCES
1. Zholdasbayev, S. 1962. In: Tezisy dokladov na 8-y vsesoyuznoy konferentsii studentov-arheologov (Abstracts of reports at the 8th All-Union Conference of Archaeology Students). Leningrad, 11-12 (in Russian).
2. Zholdasbayev, S. 1972. In: Akishev, K.A. (ed.). Poiski i raskopki v Kazahstane (Searches and excavations in Kazakhstan). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 187-193 (in Russian).
3. Zholdasbayev, S. 1973. Alma-Ata: "Nauka" Publ., 102-112 (in Russian).
4. Zholdasbayev, S. 1974. In: Arheologicheskie otkrytiya-1973 (Archaeological discoveries-1973). Moscow: "Nauka" Publ., 468 (in Russian).
5. Zholdasbayev, S. 1975. In: Arheologicheskie otkrytiya-1974 (Archaeological discoveries-1974). Moscow: "Nauka" Publ., 485 (in Russian).
6. Zholdasbayev, S. 1976. In: Arheologicheskie otkrytiya-1975 (Archaeological discoveries-1975). Moscow: "Nauka" Publ., 519 (in Russian).
7. Zholdasbayev, S. 1978 In: Akishev, K. A. (ed.). Arheologicheskie pamyatniki Kazahstana (Archaeological monuments of Kazakhstan). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 203212 (in Russian).
8. Zholdasbayev, S. Zh. 1989. In: Vzaimodeystvie kochevyh kultur i drevnih civilizaciy (Interaction of nomadic cultures and ancient civilizations). Alma-Ata: "Nauka" Publ., 190199 (in Russian).
9. Zholdasbayev, S., Kasenov, M., Nurkhanov, B. 2004. In: Margulanovskie chteniya-15 (Margulan readings-15). Almaty, 193-202 (in Kazakh).
10. Zholdasbayev, S. 2006. In: Otan tarihy, 1, 45-49 (in Kazakh).
Ma^ana Typanti aKpapar / Hн$оpмaцнfl o cTaTbe / Information about the article.
Pegarnuara tyctî / nocTynuja b pegamuro / Entered the editorial office: 27.05.2021.
