Научная статья на тему 'ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ ТУПРОҚЛАРИ ЭКОЛОГИК-МЕЛИОРАТИВ ХОЛАТИ'

ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ ТУПРОҚЛАРИ ЭКОЛОГИК-МЕЛИОРАТИВ ХОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Паттахов Насибуллла Асрол Ўғли, Эркабаев Фурқат Илясович, Мадримов Ражаббой

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ ТУПРОҚЛАРИ ЭКОЛОГИК-МЕЛИОРАТИВ ХОЛАТИ»

ЖИЗЗАХ ВИЛОЯТИ ТУПРОЦЛАРИ ЭКОЛОГИК-МЕЛИОРАТИВ ХОЛА ТИ

Паттахов Насибуллла Асрол угли Эркабаев Фурцат Илясович, Мадримов Ражаббой

Атроф-мууит ва табиатни мууофаза цилиш технологиялари илмий тадцщот

институти, Тошкент

https://doi.org/10.5281/zenodo.11506651

Жиззах вилояти баландлик минтакалари шимолда чулдан бошланиб, жанубда адир, тог ва яйлов минтакалари тарзида узгариб боради ва шунга мос равишда табиий ресурслари хам узгариб боради. Узбекистон Республикасининг марказий кисмида жойлашган. Вилоят майдони 21,2 минг км2 булиб, Республика умумий майдонининг 4,7 фоизини ташкил этади. Вилоят шимол ва шимолий шарк томонидан 216,9 км узунликда ^озогистон Республикаси билан, шарк томондан 91,9 км узунликда Сирдарё вилояти билан, шарк ва жанубий шарк томондан 326,7 км узунликда Тожикистон Республикаси билан, жануб ва жанубий гарб томондан 199,8 км узунликда Самарканд вилояти ва гарб томондан 83,7 км узунликда Навоий вилояти билан чегарадош. Жиззах вилояти ерлари тогли худудлар, дашт адир ва узлаштирилган чул худудларидан иборат. Шу сабали вилоятда тог кунгир, типик буз ва оч тусли буз тупроклар учрайди. Тог кунгир тупроклар таркибидаги гумус микдори буйича ажралиб туради. Ишкорсизланган тупрокларда гумус 9-10 %, типик тупрокларда 5,5-6,5 % ва карбонатли тупрокларда 3,0-3,5 % дан иборат. Ишкорсизланган тупрокларда умумий азотнинг микдори 0,84-0,93%, фосфор 0,21-0,35% ни ташкил этади. Типик ва карбонатли тупрокларда бу курсатгичлар пастрок булиб типик тупрокларда 0,4-0,5% ва 0,19-0,25 %, карбонатли тупрокларда эса бу курсатгич анча паст булади. Оч тусли буз тупроклар об- 17 хавонинг (табиий иклимнинг) келишига караб, 40-120 см гача чукурликда намланиши мумкин. Оч тусли буз тупрокларнинг говакли булиши узига хос хусусиятидир. Кальций карбонат (СаСО3) тупрокнинг механик зарраларини бириктириб, структура булаклари хосил килади. Гумус микдори жуда кам булиб, юкори катламида 1,0-1,5 % ни ташкил этади. Ялпи азот 0,05-0,09 %, фосфор 0,14-0,23 % ва калий микдори 1,72-2,20 % га якин. Умумий азот хайдалма (0-30 см) катламда 0,12 %, фосфор 0,25 %, калий 2,2 % ни ташкил этиб, уларнинг харакатчан шакли эса, N-N03-8,5, Р2О5-22Д К20-197 мг/кг ташкил этади.

Утказилган тупрок-тадкикот ишлари асосини «Давлат ер кадастрини юритиш учун тупрок тадкикотларини бажариш ва тупрок карталарини тузиш буйича йурикнома» ташкил этади [1]. Лаборатория-аналитик ва камерал ишлар ТАИТИ томонидан ишлаб чикилган ва умумкабул килинган услубиётлар асосида бажарилди [2-3]. Тадкикот ишларида керакли картографик материаллар (харита-асослар, хужаликлар ер тузилиши планлари, тупрок харитаси, топографик карталар) дан фойдаланилди.

Тадкикот объекти сифатида Жиззах вилояти Ш.Рашидов тумани сугориладиган тупроклари хизмат килди. Туманининг барча массивларида, сугориладиган кишлок хужалик ер майдонлари тупрокларининг Агрокимёвий картограммасини тузиш учун ушбу худудларда таркалган сугориладиган тупроклар таркибидаги гумус, харакатчан фосфор ва алмашинувчи калий микдори аникланди.

Массивларда таркалган сугориладиган ерларида утказилган тупрок агрокимёвий тадкикот ишларининг массивлар кесимида якуний маълумот натижаларига кура, туманда

таркалган сугориладиган тупроклар гумус билан 17,8 га майдон жуда кам даражада, 1174,2 га майдон кам даражада, 15056,0 га майдон уртача даражада, 11808,7 га майдон купрок даражада, 2095,2 га майдон куп даражада ва 518,2 га майдон жуда куп даражада таъминланган гурухларга мансуб эканлиги аникланди (1-расм).

Ш.Рашидов тумани сугориладиган майдонларининг гумус билан таъминланганлик даражаси

518,2 ^17,8

2095,2

1174,2

11808,7

15056,0

■ <0,40 ■ 0,41-0,80 ■ 0,81-1,20 ■ 1,21-1,60 ■ 1,61-2,00 ■ >2,01

1-расм. Ш.Рашидов тумани суFориладиган тупрокларининг гумус билан таъминланганлик даражаси, га

Урганилган худудларда шаклланган сугориладиган тупроклар харакатчан фосфор билан 20450,5 га майдон жуда кам даражада, 8242,4 га майдон кам даражада, 1851,0 га майдон уртача даражада, 117,5 га майдон куп даражада ва 8,6 га майдон жуда куп даражада таъминланган гурухларга мансуб эканлиги кайд килинди (2-расм).

Ш.Рашидов тумани сугориладиган майдонларининг харакатчан фосфор билан таъминланганлик даражаси

20450,5

8242,4

^^ 1851,0

<15

16-30

31-45

46-60

>60

25000,0 20000,0 15000,0 10000,0 5000,0 0,0

2-расм. Ш.Рашидов тумани суFориладиган тупрокларининг харакатчан фосфор билан таъминланганлик даражаси, гектар хисобида

Умуман олганда урганилган худуд сугориладиган тупрокларининг 1863,9 гектар майдонлари алмашинувчи калий билан жуда кам, 8842,6 гектар майдон кам, 13739,1гектар майдон уртача, 4288,7 гектар майдон юкори ва 1935,8 гектар майдон жуда юкори таъминганган гурухга мансублиги кайд килинди (3-расм).

117,5

8,6

Ш.Рашидов тумани сугориладиган майдонларининг алмашинувчи калий билан таъминланганлик даражаси

>400 301-400 201-300 101-200 <100

1935,8

,6

1863,9

13739,1

0,0 2000,0 4000,0 6000,0 8000,0 10000,0 12000,0 14000,0 16000,0

3-расм. Ш.Рашидов тумани суFориладиган тупрокларининг алмашинувчи калий билан таъминланганлик даражаси, гектар хисобида

Юкорида келтирилган маълумотлардан хам куриниб турибдики туманда таркалган сугориладиган тупроклар асосан гумус, харакатчан фосор ва алмашинувчи калий билан жуда кам, кам ва уртача даражада, кисман куп, жуда куп ва оз микдорда юкори даражада таъминганган гурухларга мансуб эканлиги. Бу эса минерал ва махаллий угитларни табакалаб куллашни таказо этади.

Хулоса. ^ишлок хужалигини юритишда сугориладиган тупрокларининг агрокимёвий холати, уни яхшилаш буйича алохида агромелиоратив, физик кимёвий ва агрокимёвий илмий асосланган агротадбирларни амалга оширишни талаб этади:

- урганилган майдонларида шаклланган тупрокларнинг гумус ва озика элементлари билан таъминланганлик даражаси ёки микдорлари уларнинг генетик катламларидаги захираларини белгилайди;

- кишлок хужалигида дала контурларининг хосса-хусусиятлари бир биридан фарк килишидан катъий назар бир хил ишлов бериш билан бирга бир текисда угитланмокда. Бу эса дала контурларининг унумдорлик даражаларини бир биридан узоклашишига, кутилган хосилни олишга имкон бермаяпти;

- ерлардан унумли ва самарали фойдаланишда тумандаги мавжуд худудларнинг сугориладиган экин майдонлари мунтазам инвентаризация килиниши (курикдан утказиб турилиши), бунда биринчи навбатда согломлаштиришга мухтож ерлар аникланиб, бундай майдонларда тупрокни мелиоратив холатини яхшиловчи ва юкори махсулдорлигини таъминловчи агромелиоратив тадбирларни утказиш, мелиорацияланган майдонларда эса даврий кузатишлар олиб бориш максадга мувофик.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат кумитаси хамда "Тупрокшунослик ва агрокимё

илмий-тадкикот давлат институти томонидан ишлаб чикилган: "Сугориладиган ерларда тупрок агрокимиявий тадкикот ишларини бажариш ва агрокимявий картограммалар тузиш хамда минерал угитларга булган илмий талабини ишлаб чикиш буйича услубий курсатмалар" 2019 йил.

2. Узбекистон Республикаси Ер фонди - Тошкент: "Ергедезкадастр" давлат кумитаси, 2021 йил.

3. ^узиев РД., Сектименко В.Е., Исмонов А.Ж. Узбекистон Республикаси тупрок копламлари Атласи. - "Ергеодезкадастр" Давлат кумитаси, Тошкент-2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.