Научная статья на тему 'ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ ЎРТА ВА ҚУЙИ ОҚИМЛАРИ ТУПРОҚ ҚОПЛАМЛАРИНИНГ АГРОКИМЁВИЙ ҲОЛАТИ'

ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ ЎРТА ВА ҚУЙИ ОҚИМЛАРИ ТУПРОҚ ҚОПЛАМЛАРИНИНГ АГРОКИМЁВИЙ ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
3
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
суғориладиган ўтлоқи тупролар / сур тусли қўнғир тупроқла / гумус / ҳаракатчан фосфор / алмашинувчи калий.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — А.Ж.Исмонов, Ў.Х.Мамажанова, Г.Н.Каттаева

Мақолада Зарафшон дарёсининг ўрта ва қуйи оқимлари суғориладиган ва яйлов тупроқларида 2023 йилда амалга оширилган мониторинг тадқиқотлари маълумотлари баён этилган. Мониторинг ўтказилган суғориладиган тақир-ўтлоқи тупроқларнинг ҳайдалма қатламида гумус миқдори 1,00% дан 1,14%, чўл-ўтлоқиларда 0,96-1,14%, ўтлоқи тупроқда 1,12-1,20%, сур тусли қўнғир тупроқларда 0,76 дан 0,90% ташкил этганлиги аниқланган. Вилоят ҳудудида кенг тарқалган ушбу тупроқларни гумус ва озиқа моддалари билан кам даражада таъминланганлиги, далаларга органик ва маҳаллий ҳамда минерал ўғитларни етарли миқдорда киритилмаганлиги, суғориладиган ер майдонларида сифатли шўр ювиш тадбирларини сифатсиз ўтказилганлиги натижасида, тупроқлар деградация ва дегумификация жараёнларига ҳам учраганлиги асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ ЎРТА ВА ҚУЙИ ОҚИМЛАРИ ТУПРОҚ ҚОПЛАМЛАРИНИНГ АГРОКИМЁВИЙ ҲОЛАТИ»

ЗАРАФШОН ДАРЁСИНИНГ УРТА ВА ЦУЙИ ОЦИМЛАРИ ТУПРОЦ ЦОПЛАМЛАРИНИНГ АГРОКИМЁВИЙ ^ОЛАТИ 1А.Ж.Исмонов, 2У.Х.Мамажанова, 3Г.Н.Каттаева

1 Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти, б.ф.н. катта илмий ходим 2Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти, кичик илмий ходим 3Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти, стажёр тадкикотчи

https://doi.org/10.5281/zenodo.10935368 Аннотация. Мацолада Зарафшон дарёсининг урта ва цуйи оцимлари сугориладиган ва яйлов тупроцларида 2023 йилда амалга оширилган мониторинг тадцицотлари маълумотлари баён этилган. Мониторинг утказилган сугориладиган тацир-утлоци тупроцларнинг уайдалма цатламида гумус мицдори 1,00% дан 1,14%, чул-утлоциларда 0,96-1,14%, утлоци тупроцда 1,12-1,20%, сур тусли цунгир тупроцларда 0,76 дан 0,90% ташкил этганлиги аницланган. Вилоят уудудида кенг тарцалган ушбу тупроцларни гумус ва озица моддалари билан кам даражада таъминланганлиги, далаларга органик ва мауаллий уамда минерал угитларни етарли мицдорда киритилмаганлиги, сугориладиган ер майдонларида сифатли шур ювиш тадбирларини сифатсиз утказилганлиги натижасида, тупроцлар деградация ва дегумификация жараёнларига уам учраганлиги асосланган.

Калит сузлар: сугориладиган утлоци тупролар, сур тусли цунгир тупроцла, гумус, уаракатчан фосфор, алмашинувчи калий.

Аннотация. В статье описаны данные мониторинговых исследований, проведенных в 2023 году на орошаемых и пастбищных почвах среднего и нижнего течения реки Зарафшан. Количество гумуса в пахотном слое контролируемых орошаемых такырно-луговых почв составляет 1,00-1,14%, в пустынно-луговых - 0,96-1,14%, в луговых - 1,20-1,12%, в серо-бурых почвах оно составляет от 0,76 до 0,90%. Оно основано на том, что эти почвы, широко распространенные в этом регионе, недостаточно обеспечены гумусом и питательными веществами вследствие недостаточного количества вносимых на поля органических и местных и минеральных удобрений. В результате некачественных соле промывных мероприятий на орошаемых землях почвы также подверглись процессам деградации и дегумификации.

Ключевые слова: орошаемые луговые почвы, серо-бурые почвы, гумус, подвижный фосфор, обменный калий.

Abstract. The article describes data from monitoring studies conducted in 2023 on irrigated and pasture soils in the middle and lower reaches of the Zarafshan River. The amount of humus in the arable layer of controlled irrigated takyr-meadow soils is 1.00-1.14%, in desert-meadow soils - 0.96-1.14%, in meadow soils - 1.20-1.12%, in gray in brown soils it ranges from 0.76 to 0.90%. It is based on the fact that these soils, widespread in this region, are insufficiently provided with humus and nutrients due to the insufficient amount of organic and local and mineral fertilizers applied to the fields. As a result of poor-quality salt leaching measures on irrigated lands, the soils also underwent processes of degradation and dehumification.

Keywords: irrigated meadow soils, gray-brown soils, humus, mobile phosphorus, exchangeable potassium.

Кириш. Дунё буйича "Х,озирда тупрокларининг учдан бир кисми эрозия, органик моддаларни ювилиши, ишкорлашиш, ифлосланиш ва бошка салбий жараёнлар таъсирида деградацияга учраган. 2050 йилга бориб, планетанинг 90% ер майдонлари эрозияга учраши

башорат килинган". Бу ерларни унумдорлигини 2-3 см ли катламни тиклаш учун минг йилга якин вакт кетиши курсатилган. ФАО томонидан бахоланишларига кура, 2050 йилга бориб, эрозия натижасида жахон буйича етиштириладиган кишлок хужалиги ишлаб чикариш хосилини 10% га пасайиши ва 75 млрд тонна тупрокни йукотилиши башорат килинмокда2. Жахон кишлок хужалигида жадал фойдаланилаётган тупрокларни ишлаб чикариш кобилиятини йукотилиши глобал муаммо булиб, озик-овкат хавфсизлиги, иклимни узгариши, биохилма-хилликни ва экологик мувозанатни бузилишига салбий таъсир килади. Тупрокларни деградация жараёнларидан мухофаза килиш ва деградацияга учраган тупрокларнинг унумдорлигини саклаш хамда оширишга каратилган, тадбирларни ишлаб чикиш мухим вазифалардан хисобланади.

Бухоро вилоятининг умумий ер майдони 4032,3 минг гектар булиб, шундан сугориладиган ерлар майдони 276,3 минг гектарга тенг. Бухоро вилояти худудларида, оч тусли буз хамда буз тупроклар минтакасининг буз-утлоки, утлоки-буз, утлоки ва Зарафшон дарёси водийси гидроморф утлоки аллювиал хамда чул зонаси сур тусли кунгир, чул кумли тупроклари таркалган булиб, худудларнинг релъефи текис ер ости сувлари кучсиз шурланган ва чучук булиб, Зарафшон дарёси хавзаси булган кисмлари сугорма дехкончиликда фойдаланилади. Зарафшон дарёси хавзаси ва чул худудлари, унинг экологик-мелиоратив холати ва барча хосса-хусусиятларида содир булаётган узгаришлар, худуддаги сугориладиган яйлов тупрок копламларини деградацияга учраши билан тугридан тугри богликдир. Х,озирги кунда Бухоро вилояти чул худудларининг сугориладиган ерларида етиштирилаётган кишлок хужалиги экинлари хосилдорлиги, улардан олиниши мумкин булган потенциал хосилдорликдан сезиларли даражада кам. Хусусан, тупрок унумдорлигини оширишга каратилган чора-тадбирларни тула амалга оширмаслик, худудларни тупрок-иклим шароитига мос кишлок хужалик экин турлари ва навларини тугри жойлаштиришга эътиборнинг камлигидир.

Институтимизда Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2000 йил 23 декабрдаги 496 сон карорига асосан, Республиканинг кишлок хужалигига ярокли ерларида тупрок мониторинга тадкикот ишлари бошланган. Шу сабабли, Бухоро вилояти сугориладиган ва яйлов ерларда тадкикот утказилди. Тупланган маълумотлар асосида тупрок копламларининг замонавий холати ёритиб берилади, бунда аникланган салбий жараёнлар курсатилиб, уларни бартараф этиш чора-тадбирлари ишлаб чикилган. Тадкикотларда ^оровулбозор туманидаги Жаркок, Шофиркон туманидаги Галаба ва Ш.Рашидов, Пешку туманидаги Навоий номли, Олот туманидаги Зарафшон массиви, Ромитон туманидаги Галаба ва ФДурбонов номли массивлар, Вобкент туманидаги Пирмаст массиви, Бухоро туманидаги Янги хаёт массиви, Жондор туманидаги А.Темур, ^оракул туманидаги Халкобод, Еиждувон туманидаги Еиждувон массивлари таянч хужаликларнинг яйлов ва сугориладиган ер майдонларида утказилди.

Тадцицот ишларини бажаришдан мацсад: Вилоят чул худудларининг сугориладиган ва яйлов тупрок копламларини комплекс урганиш, худудларининг тупрок типларини хосса ва хусусиятлари, экологик шароити, унумдорлик даражасини аниклаш ва салбий холатларни бартараф этиш, тупрокларнинг экологик-мелиоратив холатини хисобга олган холда, уларнинг унумдорлигини саклаш, кайта тиклаш ва ошириш, ер ресурсларидан самарали фойдаланишни йулга куйиш учун тупрок-иклим шароитига мос кишлок хужалик экинларини жойлаштириш буйича илмий асосланган хулосалар беришдан иборат.

Тадцицотни амалга ошириш услублари. Вилоят худудларидан ажратиб танланган таянч хужаликлари сугориладиган ерларида тупрок карталарини тузиш буйича дала ишлари хамда ажратилган стационар экологик ва ярим стационар экологик майдонлар(СЭМ ва ЯСЭМ) ларда 1:5000 масштабда, дала, лаборатория ва камерал тахлилий тадкикот ишлари, замонавий услублардан фойдаланиб тупрок карталарини, маълумотларни киёсий-географик, киёсий-геокимёвий, тупрок-мелиоратив таккослаш ва урганилган тупроклар хозирги холатини бахолаш услубларидан [1; 2; 3] ва умумкабул килинган усуллар асосида амалга оширилган.

Тадцицот натижалари ва улар мухркамаси. ^оровулбозор тумани Жаркок массивда урганилган СЭМларнинг сугориладиган сур тусли кунгир тупроклари генетик катламларидан олинган тупрок намуналарида гумус, умумий ва харакатчан шаклдаги азот, фосфор ва калий, усимликлар узлаштира оладиган шаклдаги мис, рух, марганец ва бор урганилди. Тупрокларни унумдорлигини саклаш ва оширишда гумусни ахамияти катта. Гумус уз таркибида усимликлар учун зарур булган азот ва бошка элементларни бириктиради. Тупрокдаги гумус микдори ва унинг сифати тупрокларнинг физик-кимёвий, физикавий, агрокимёвий, биокимёвий ва бошка хоссаларига сезиларли таъсир курсатади. Тупроклар таркибидаги гумусни микдорига уларни генезиси ва механик таркиби хам катта таъсир этади. Тупрокларни хайдов катламида гумус ва умумий азот микдори мос равишда 0,800% дан 0,980% гача ва ялпи азот 0,56% гача булиб, она жинс катламлари томон бир текис камайиб боради. Х,айдов ости катламида гумус 0,760%-0,880% ва умумий азот микдори 0,053% ни ташкил этиб она жинс томон камайиши кузатилди [4].

Умумий фосфор микдори хайдов катламда асосан уртача микдорда аникланди 0,38%. Х,айдов ости катламида 0,37% микдорида кузатилади. Пастки катламларда умумий фосфор уртача ва кам булиб 0,15% ни ташкил этади. Умумий калий микдори тупрокларнинг генетик катламлари буйича турли курсаткичларда булиб, хайдов катламларда 0,1,26% гача, профилни урта ва пастки кисмларида хайдов катламига нисбатан юкори 1,58% оралигида тебраниши кузатилди. Х,аракатчан фосфор микдори хайдов катламида 1-кесмада 6,06 мг/кг, алмашинувчи калий 163 мг/кг ташкил этган ва ушбу элементлар билан етарли таъминланмаган [5;6].

Пешку туманининг А.Навоий номли массивида янгидан сугориладиган такир-утлоки тупроклар таркалган. Массивда урганилган СЭМ сугориладиган такир-утлоки тупрокларнинг хайдалма катламида гумус микдори 1,00% дан 1,14% гача тебраниши кузатилади, хайдов ости катламида камайиб бориб 0,86% ни ташкил этди, она жинс катламида 0,44% гача камайиб борган. Гумусга мос холда умумий азот микдори хам юкори булиб, хайдов катламларида 0,057% атрофида кузатилиб, хайдов ости катламида камайган ва 0,054% ни, она жинсда уни микдори 0,027% ни ташкил этди. Умумий фосфор микдори хайдалма ва хайдалма ости катламларда етарли (0,53-0,41%), пастки катламларда уртача (0,38-0,24%) булган (1-расм). Умумий калий тупрокларни хайдов ва хайдов ости катламларида 1,56-1,58% ни ташкил этди, она жинсда эса камайган ва 1,09-0,76% атрофида тебранилиши кузатилди. Олинган маьлумотларга кура, тупрок профилида умумий калий кам микдори кузатилди. СЭМ ва ЯСЭМ тупрокларидан олинган тахлил маьлумотларга кура, урганилган такир-утлоки тупроклар харакатчан фосфор билан тупрокларни генетик катламларида фосфор микдори 9,28 мг/кг дан 18,61 мг/кг гача тебраниши кузатилди.

115-150см 0,44%

^ 85-115см ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||| 0,58%

О

Ц 54-85см ||||||||||||||||||||||||||||| 0,76%

К т ? и

30-54см |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||^ 0,86%

О-ЗОсм |||||||||||||||||||||||||||||1! 1,00%

0,00% 0,20% 0,40% 0,60% 0,80% 1,00% 1,20%

Микдори, %

1-расм. Сугориладиган такир-утлоки тупрокларда гумуснинг тупрок профилида таркалганлиги, фоиз хисобида

Такир-утлоки тупрокларни хайдов ва хайдов ости катламларида алмашинувчи калий микдори мос равишда 129-141 мг/кг ни ташкил этади. Пастки катламларда калий микдорни (76-153 мг/кг) ташкил килган. Урганилган тупрокларни генетик катламлари алмашинувчи калий билан кам таьминланганлиги кузатилди. Пешку туманининг А.Навоий номли массивнинг янгидан сугориладиган такир-утлоки тупроклари харакатчан фосфор ва алмашинувчи калий билан кам даражада таъминланганлиги кимёвий тахлил маълумотларида аникланди.

Олот тумани Зарафшон массивида Зарафшон дарёсининг куйи ёйилмасида сугориладиган чул-утлоки тупроклар таркалган. Сугориладиган утлоки-чул тупроклар, суббореал чул зонада хам таркиб топган. Сизот сувлари 2,0-2,5 м чукурликда жойлашган. Уларнинг энг юкори жойлашуви тупрок шур ювиш ишларидан сунг кузатилади. Минераллашган сизот сувларининг якин жойлашуви тупрокларда иккиламчи шурланишни ривожланишига шароит яратади [7;8]. Утлоки-чул тупрокларнинг морфологик кесимида калинлиги 32 см ли хдйдов катлам ажралади. Механик таркибига кура, у турлича урта кумоклардан то енгил кумокларгача. Х,айдов ости катлами факат кадимдан хосил булади, айрим холларда уртача механик таркибли булиб, катламнинг калинлиги 25 см. У нисбатан юкори зичлилиги ва дагал кесакли структураси билан фаркланади. Бу катламлар остида тупрок хосил булиши таъсирига кам учраган аллювиал ёткизиклар жойлашган [9]. Улар механик таркибига кура, кескин катламли характерга эга. Кесимнинг бу кисмида зангли доглар холидаги хозирги вакт лойланиш белгилари намоён булади.

Х,айдов катламда гумус микдори 0,96-1,14% гача узгаради. Пастга томон унинг микдори 0,2-0,3% гача камаяди, аммо кумилган катламларда айрим холларда 1,2-1,06% га етади. Х,айдов катламда умумий азот микдори 0,053 дан 0,047% гача фаркланади. Кучсиз шурланган ва шури ювилган тупрокларда углеродни азотга нисбати 4-8 оралигида, кучли шурланганларда 11-15 га етади, бу эса органик модданинг кучсиз минерализация -ланганлигидан далолат беради (2-расм). Кесим буйича карбонатлар микдори 6,3 дан 8,3% гача узгаради. Тупрокда гипс оз (0,1-0,5%). Сугориладиган утлоки-чул тупроклар шурланиш таъсирида доимий булади. Улар орасида, шурланмаган ерлар(шури ювилган) дан ташкари, кучсиз шурланган тупроклар учрайди.

10,47

- я ■ •ТЛ.П

"ъ; 8 1 'i1' ■ 6,39 5,28

а о ч а 4 1 ц 4,72

в 4 23 1 1

1 1

0-32см 32-48см 48-81см 81-106см 106-150см

СЭМ- 1. КУ-4. Кесма раками, чукурлик,см

2-расм. Сугориладиган утлоки-чул тупроклар профилида харакатчан фосфорнинг таркалиши, % хисобида

Ромитон тумани Ф.^урбонов номли массивда сугориладиган утлоки тупроклар таркалган. Сугориладиган утлоки тупроклар тупрок хосил булиш жараёнини экстраарид шароитлари билан ажралиб турадиган вилоятнинг жанубий ва шимолий-гарбий кисмларида таркалган. Бу худуд аллювиал дарё водийсининг нишабсимон текисликлари худудларини эгаллайди. Механик таркибига кура, тупроклар асосан урта, енгил кумокли ва кумлокли. Уларнинг характерли хусусиятлари - кум катламларининг юзага якин жойлашиши ва карбонатлашганлиги нисбатан камрок - 5-6% атрофида (СО2). Х,айдалма катламдаги гумус микдори 1,20-1,12%, азот - 0,01-0,04%. Бу тупроклар фосфор ва калийнинг ялпи микдорига камбагал (0,05-0,09 ва 0,6-0,9%). Улар асосан кучсиз шурланган, баъзан шамол эрозиясига учраган.

Сугориладиган утлоки тупроклар тупрокларни хайдов катламида харакатчан фосфор уртача 11,6-15,7 мг/кг, алмашинувчи калий 79-136 мг/кг ташкил этиб, ушбу озика моддалари билан жуда кам таъминланган гурухга киради (3-расм).

200 180 b 160 | 140 § 120 £2; 100 I 80 g 60 § 40 20 0 0 182

148

136 1

120

84

1 2 3 4 5 6

ЧУ^УРЛИК,СМ

3-расм. ФДурбонов номли массив сугориладиган утлоки тупрокларида алмашинувчи калийнинг тупрок профилида таркалганлиги, мг/кг хисобида

Шофиркон тумани Галаба массиви чул минтакасининг ясси текисликларида сур тусли кунгир тупроклар таркалган. Тупрок пайдо килувчи жинслар сифатида пролювиал жинслар хизмат килади [10]. Механик таркиби кура, тупроклар енгил кумокли, иллювиал катламлар кузатилмайди, бирок, тупроклар юкори карбонатлашганлиги (8-12% СО2) билан фаркланади. Гумус микдори уртача 0,76 дан 0,90% гача тебраниб туради (юкори катламда), тупрок профилининг пастки катламларига караб микдори камайиб боради. Юкори катламдаги азотни микдори тупрокларда 0,02-0,07% ни, ялпи фосфор 0,09-0,14% ни, калий эса 1,3-1,8% ни ташкил килади. Х,аракатчан фосфор микдори юкори катламида уртача 6,699,11 мг/кг, алмашинувчи калий 94-144 мг/кг ни ташкил этади . Ушбу тупрокларнинг юкори катламлари шурланган, юза катламидан бошлаб тузларни микдори 0,810-1,100% гача ошиб боради. Бу тупрокларни шурхок тупроклар гурухига кириш мумкин.

Органик модданинг микдорига боглик холда тупрокларнинг сингдириш сигими 6 дан 10 мг-экв гача 100 г тупрокда тебраниб туради. Сингдирилиш мажмуасида калций устунлик килади. Магнийни улуши 4 дан 20% гача микдорларга тугри келади. Уларнинг юкори курсаткичлари профилни пастки катламларида кузатилади. Сур тусли кунгир тупроклар тулкинсимон рельефда жойлашганлиги сабабли кам ва уртача даражада ювилган. Кесманинг юкори кисми одатда гипсдан холи, лекин ярим метрли катламдан пастда, айрим холларда, унинг микдори ортади. Тупроклар органик модда ва азот билан камбагал.

Хулоса. Урганилган ^оровулбозор тумани сугориладиган сур тусли кунгир тупроклар, Пешку тумани сугориладиган такир-утлоки ва Олот туманидаги сугориладиган чул-утлоки тупроклари, Ромитон ва Шофиркон туманларида таркалган сугориладиган утлоки ва сур тусли кунгир тупрокларни хайдов катламида харакатчан фосфор уртача 11,615,7 мг/кг, алмашинувчи калий уртача 79-136 мг/кг ташкил этиб, ушбу озика моддалари билан жуда кам таъминланган гурухга кириши аникланди. Вилоят худудида кенг таркалган ушбу тупрокларни гумус ва озика моддалари билан кам даражада таъминланганлиги, кишлок хужалиги экинларини етиштириш мобайнида далаларга органик ва махаллий угитларни хамда минерал угитларни етарли микдорда киритилмаганлиги, куз-киш ойларида кишлок хужалиги сугориладиган ер майдонларида сифатли шур ювиш агротехник тадбирларини бажарилмаганлиги натижасида юзаган келган. Бу ишларни пировард натижасида тупроклар у ёки бу даражада деградация ва дегумификация жараёнларига хам учраганлиги кузатилди.

Тавсия ва таклифлар : Фермер хужаликлари амалиётида тупроклар унумдорлигини саклаш, кайта тиклаш ва ошириш, ер ресурсларидан самарали фойдаланиш максадида, тупрокдан олиб чикиб кетилган моддаларни урнига кайтариш ва тулдириш билан бирга, экотизимни саклаш, усимликлар фотосинтези учун зарурий манбаларга асосланиши лозим. Бунга эришиш учун хар гектар ерга 2-3 йилда бир марта 12-16 тоннадан чириган ёки ярим чириган гунг ва унинг асосида тайёрланган компостлар киритиш, гунг шарбатини сувини куллаш тавсия этилади. Минерал угитларни куллашда гумус ва озика моддалари учун тузилган картограмма маълумотларидан фойдаланиш таклиф этилади. Бундан ташкари, доим экин экиб юриладиган ер майдони (сугориладиган дала) йил буйи хамма фаслларда усимлик коплами билан банд булиши максадга мувофикдир [11].

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасида ер мониторингини юритиш услуби / Тошкент, 2011. 62 бет.

2. Давлат ер кадастрини юритиш учун тупрок тадкикотларини бажариш ва тупрок карталарини тузиш буйича йурикнома / Меъёрий хужжат, Тошкент, 2013. 52 бет

3. УзПИТИнинг Пахта майдонларида тупрокларнинг агрофизикавий, агрокимёвий ва микробиологик хоссаларини урганиш услублари / УзПИТИ. Тошкент.1993, 37 бет

4. Дусалиев А., Исмонов А. Зарафшон дарёси куйи окими сугориладиган тупрокларининг сугоришлар таъсирида узгариши / O'zbekiston milliy universiteti хаЬагкп. 2021, [3/1/1]. 39-42 бетлар.

5. Дусалиев А., Исмонов А. Чул зонаси тупрокларининг агрокимёвий холати ва унумдорлиги / Узбекистон Миллий унверситети Хабарлари. 2021, № 3/2/1. 35-39 бетлар.

6. Ж.Ходжаев ва бошкалар. Республика сугориладиган тупрокларининг унумдорлигини оширишда гумус микдорини купайтириш, шурланиш даражасини пасайтириш ва эрозия жараёнларини олдини олиш буйича тавсиялар. Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти. Илмий-оммабоп нашр. Тошкент. 2022й. 18 бет.

7. ^аландаров Н, Исмонов А, Мансуров Ш. Бог барпо килишда тупрок холати унумдорлигининг ахамияти / International scientific journal "Science and innovation" журнали, Ташкент. Махсус сон. 3-4 ноябрь, 2023. 457-462 бетлар.

8. Исмонов А.Ж., ^ораев А.Х., Мамажанова У. Зарафшон дарёси водийси сугориладиган типик ва оч тусли буз тупрокларининг агрокимёвий холати ва унумдорлиги // Узбекистон Республикаси Олий ва Урта махсус таълим вазирлиги, Бухоро Давлат университети, М. Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. "^ишлок хужалигида экологик муаммолар ва уларнинг ечими" мавзусидаги Республика микёсидаги хорижий олимлар иштирокида онлайн илмий-амалий анжуман туплами. Бухоро, 2020 йил 17-18 декабрь. 72-74 бетлар.

9. Абдуллаев А.Х. Исмонов А.Ж. Влияние орошения на солевой режим почв субтропической пустынной зоны центрально-Азиатской пустынной провинции // «Орловский Государственный Университет имени И.С.Тургенева», Институт естественных наук и биотехнологии. Конференция на тему «Естественные и гуманитарные науки в современном мире». Материалы Всероссийской научно-практической конференции. 23 апреля - 24 апреля 2019, г.Орёл. Стр: 4-8.

10. ^аландаров Н, Исмонов А, Абдурахмонов Н, Мамажанова У. Формирование орошаемых полуавтоморфных и гидроморфных почв их плодородие / Узбек биология журнали. 2016й. № 6. 55-57 бетлар.

11. Арабов С.А. ва бошкалар. Узбекистон Республикаси фермер хужаликлари сугориладиган тупрокларининг унумдорлигини саклаш ва ошириш буйича тавсиялар. Тошкент, 2009. 45 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.