Научная статья на тему 'СУҒОРИЛАДИГАН ТИПИК БЎЗ ВА ЎТЛОҚИ ТУПРОҚЛАРНИ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

СУҒОРИЛАДИГАН ТИПИК БЎЗ ВА ЎТЛОҚИ ТУПРОҚЛАРНИ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
типик бўз / ўтлоқи / буғдой сомони / ғўза пояси / сидерат / органик ўғит / биогумус / биопрепарат гумус / азот / фосфор / калий / озиқа моддалар / мулчалаш.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Бурханова Дилнавоза Уткуровна, Урманова Муниса Незамиддиновна, Салаева Фазилат Давлатбой Қизи, Холмўминов Самандар Муроджон Ўғли

Мақолада суғориладиган типик бўз ва ўтлоқи тупроқларни ўсимлик қолдиқлари билан мульчалаш ҳамда турли ўғитлар қўллашнинг тупроқ унумдорлигини ошишига самарали таъсири, типик бўз тупроқларни ўсимлик қолдиқлари билан мульчалаш ва ўтлоқи тупроқларда турли ўғит (органик ўғит, биогумус ва биопрепарат)ларни қўллашнинг тупроқ агрофизикавий, агрокимёвий хоссалари яхшиланишига ҳамда суғориладиган типик бўз ва ўтлоқи тупроқларга турли ўғит (органик ўғит, биогумус ва биопрепарат)ларни қўллаш ва тупроқни ўсимлик қолдиқлари билан мульчалашни кузги буғдой ва ғўзанинг ўсиб-ривожланиши ҳамда ҳосилдорлигига таъсири аниқланганлиги ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Бурханова Дилнавоза Уткуровна, Урманова Муниса Незамиддиновна, Салаева Фазилат Давлатбой Қизи, Холмўминов Самандар Муроджон Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИЛАДИГАН ТИПИК БЎЗ ВА ЎТЛОҚИ ТУПРОҚЛАРНИ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

УДК.631.4+631.45

CYFOPm^^AH ТИПИК БУЗ ВА УТЛОКИ ТУПРОКЛАРНИ УНУМДОРЛИГИНИ

ОШИРИШ ЙУЛЛАРИ

Бурханова Дилнавоза Уткуровна, ц.х.ф.ф.д., (PhD), доцент, d.burxanova77@mail.ru Урманова Муниса Незамиддиновна, ц.х.ф.ф.д., (PhD), доцент, m.urmanova76@mail.ru Салаева Фазилат Давлатбой цизи, Холмуминов Самандар Муроджон угли.

Тошкент давлат аграр университети https://doi.org/10.5281/zenodo.11506581 Аннотация. Маколада сугориладиган типик буз ва утлоки тупрокларни усимлик колдиклари билан мульчалаш хдмда турли угитлар куллашнинг тупрок унумдорлигини ошишига самарали таъсири, типик буз тупрокларни усимлик колдиклари билан мульчалаш ва утлоки тупрокларда турли угит (органик угит, биогумус ва биопрепарат)ларни куллашнинг тупрок агрофизикавий, агрокимёвий хоссалари яхшиланишига хдмда сугориладиган типик буз ва утлоки тупрокларга турли угит (органик угит, биогумус ва биопрепарат)ларни куллаш ва тупрокни усимлик колдиклари билан мульчалашни кузги бугдой ва гузанинг усиб-ривожланиши хдмда хосилдорлигига таъсири аникланганлиги ёритилган.

Калит сузлари: типик буз, утлоки, бугдой сомони, гуза пояси, сидерат, органик угит, биогумус, биопрепарат гумус, азот, фосфор, калий, озика моддалар, мулчалаш.

Аннотация. В статье описано эффективное влияние мульчирования орошаемых сероземов типичных и луговых почв растительными остатками и применения различных удобрений на повышение плодородия почвы, улучшение агрофизических и агрохимических свойств почвы, мульчирования сероземов типичных растительными остатками и применения различных удобрений (органических удобрений, биогумус и биопрепарат) на луговых почвах, а также отмечено, что влияние внесения различных удобрений (органического удобрения, биогумуса и биопрепарата) и мульчирования почвы растительными остатками на рост и урожайность озимой пшеницы и хлопка определяли на типичном сероземе и луговые почвы.

Ключевые слова: типичные серозем, луговой, солома пшеницы, стебель хлопчатника, сидерат, органическое удобрение, биогумус, биопрепарат, гумус, азот, фосфор, калий, питательные вещества, мульчирование.

Annotation. The article describes the effective effect of mulching irrigated gray soils of typical and meadow soils with plant residues and the use of various fertilizers on increasing soil fertility, improving the agrophysical and agrochemical properties of the soil, mulching typical gray soils with plant residues and the use of various fertilizers (organic fertilizers, vermicompost and biological preparation) on meadow soils , and it was also noted that the effect of applying various fertilizers (organic fertilizer, vermicompost and biological preparation) and mulching the soil with plant residues on the growth and yield of winter wheat and cotton was determined on typical gray soil and meadow soils.

Keywords: Typical gray soil, meadow soil, wheat straw, cotton stalk, green manure, organic fertilizer, vermicompost, biological product, humus, nitrogen, phosphorus, potassium, nutrients, mulching.

Кириш. Бугунги кунда дунёда деградацияга учраган тупрокларнинг хосса-хусусиятларини яхшилаш оркали унумдорлигини хамда кишлок хужалик экинлари хосилдорлигини ошириш каби устувор йуналишларда илмий тадкикотлар олиб борилмокда. Жумладан, сугориладиган тупрокларда деградация жараёнлари натижасида тупрок копламида юзага келадиган узгаришларни аниклаш, органик дехкончилик тизимини йулга куйиш, тупрокка органик, минерал, биогумус ва биопрепаратлар куллаш оркали сугориладиган тупроклар унумдорлигини ошириш технологияларини жорий этишга алохида эътибор каратилмокда.

Республикамизда деградацияга учраган сугориладиган тупрокларда унумдорлигини саклаш ва ошириш, сугориладиган тупроклар деградациясининг олдини олишга хамда кишлок хужалиги экинлари хосилдорлигини оширишга каратилган агротехнологияларни жорий этиш оркали дехкончиликни ривожлантириш буйича кенг камровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Шу боис, республикамиз кишлок хужалигини янада ривожлантиришда сугориладиган тупрокларнинг хоссаларини яхшилаш, тупрокларни усимликлар колдиклари билан мульчалаш, тупрокларга органик-минерал угитлар, биогумус ва биопрепаратларни биргаликда куллаш оркали тупрок унумдорлигини ва кишлок хужалик экинлар хосилдорлигини ошириш мухим ахамият касб этади.

О.Т.Каримов [3] таъкидлашича биогумусни гектарига 10 тонна микдори алохида ёки минерал угитларнинг N-150, P2O5-100 K20-75 кг/га биргаликда кулланилганда гунгни эквивалент микдорига нисбатан тупрокдаги чиринди хисобига, усимлик озика моддаларни узлаштириши, усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсири аникланган.

С.А.Арипов [1] маълумотига кура сугориладиган тупрокларда кузги бугдой етиштирилганда озиклантириш фонининг ахамияти катта эканлигига эътибор бериб, бугдой 20 т/га гунг фонида N250P250K100 кг/га берилганда дон хосилининг юкори булишини аниклаган.

К.Г.Магомедов ва бошкалар [5] маълумотларига кура кузда берилган биопрепарат ёмгир ва эриган кор сувлари оркали тупрок таркибидаги азотни ювиб чикаради, нитрат эса хаво харорати паст булганлиги учун тупрокда ушланиб колади. Олиб борилган тадкикотлар шуни курсатадики, бахорда тупрокка берилган биологик препарат дон сифатига ижобий таъсир курсатишини аниклаган. ^улланилган Байкал ЭМ1 биопрепарати кузги бугдой хосидорлигини назоратга нисбатан 13,1 ц/га ошганлигини курсатади.

В.Н.Стародубцев [7] биопрепарат ва микроугитларнинг кузги бугдой ривожланишига ва хосидорлигига булган таъсирини урганган.

А.Х.Куликова ва бошкалар [4] маълумотига кура Россиянинг типик кора тупроклари шароитида кузги бугдойга сомон ва Байкал ЭМ-1 биопрепаратини кушиб, кулланганда хосилдорлик 0,14 т/га дан 0,19 т/га ошганлигини аниклаган. Тупрокнинг биологик холати ва унумдорлигини мустахкамлаб боришда асосий манба сапрофит микроорганизлар хаётига чамбарчас богликлиги исботланган. Жумладан, тупрокдаги органик моддаларнинг меъёрида булиши, азот кабул килувчи микроорганизмларнинг хаводаги эркин холатдаги азотни узлаштириши, туфайли тупрокни биологик азотга бойитиш хусусиятига эга. Натижада микрорганизмлар иштирокида азот тупрокда тупланиб колмасдан, балки

усимликларни, калий, фосфор элементларининг усимликлар узлаштирадиган холатга хам олиб келади. Бунинг натижасида усимликларни биологик азотга, яъни экологик тоза озикаларга туйинтириб келади. Х,озирги кунда технологияларнинг ривожланиши туфайли сунъий йул билан хам минерал азотли угитлар ишлаб чикарилади [2, 6].

Тадкикот объекти ва услублари. Тадкикотлар Тошкент вилояти Янгийул, Уртачирчик туманларида таркалган типик буз ва утлоки тупрокларни усимлик колдиклари билан мульчалаш ва турли угитларни куллаш оркали тупрок унумдорлигини ошириш буйича иккита тажриба тизимида:

сугориладиган типик буз тупроклар шароитида 3 вариант 3 кайтарикда; сугориладиган утлоки тупроклар шароитида 7 вариант ва 3 кайтарикларда дала тажрибалари олиб борилган булиб, дала ва лаборатория тахлиллари умумкабул килинган услубларда бажарилган.

Тадкикотларда дала тажрибалари УзПИТИ олимлари томонидан ишлаб чикилган «Дала тажрибаларини утказиш услублари» кулланмаси буйича олиб борилган. Тупрок тахлиллари Е.В.Аринушкинанинг «Руководство по химическому анализу почв», олинган натижаларнинг статистик тахлили Б.А.Доспеховнинг «Методика полевого опыта» кулланмаси буйича бажарилган.

Тадкикот натижалари ва мух,окамаси. Олинган натижаларга кура, урганилган сугориладиган типик буз тупроклар учун оч кулранг тусдалиги, урта кумок механик таркибига эгалиги, гумусли катлам калинлиги 40-80 см оралигида булиши каби морфологик белгилар характерли булса, утлоки тупроклар ранги кукимтир тусда булиб, енгил ва урта кумокли, куйи катламларда зангори доглар ва гипс киристаллари учрайди, генетик катламлар кескин узгарувчан, сизот сувларининг сатхи 120-200 см ни ташкил этади.

Дастлабки маълумотларга кура сугориладиган типик буз тупрокларда хажм огирлиги механик таркибига боглик равишда юкори катламда 1,31 г/см3 булиб, хайдов ости катламида 1,33-1,38 г/см3 ни ташкил этади. Солиштирма огирлиги эса профил буйлаб 2,692,72 г/см3 оралигида тебранади. Сугориладиган утлоки тупрокларда хажм огирлик 1,29 г/см3, куйи катламга бориб 1,39 г/см3 ни ташкил этади. Умумий говаклик сугориладиган типик буз тупрокларда профил буйлаб 49,3-51,3%, сугориладиган утлоки тупрокларда эса бу курсаткич 48,1-50,3% атрофида тебраниб туради. Механик таркибига кура, сугориладиган типик буз тупроклар урта кумок тупроклар каторига киради. Ушбу тупрокларнинг профили буйлаб физик лой микдори 32,4-37,5% оралигида узгариб туради. Сугориладиган утлоки тупроклар (5-кесма) механик таркиби кура, енгил ва урта кумокли булиб, физик лой микдори 20,6-29,7% оралигида узгаради.

Агрокимёвий хоссалари буйича сугориладиган типик буз тупрокларнинг хайдов ва хайдов ости катламларида гумус микдори 0,65-0,81%, умумий азот микдори 0,046-0,080%, умумий фосфор 0,373%, умумий калий 1,37-1,50% ни ташкил килади. Сугориладиган типик буз тупроклар харакатчан фосфор билан жуда кам таъминланган булиб унинг микдори 10,05,33 мг/кг оралигида, алмашинувчи калий билан эса кам таъминланган тупрокларга мансуб булиб, 120-200 мг/кг оралигида узгариб туради. Сугориладиган утлоки тупрокларда гумус микдори юкори катламда 0,87% булиб, куйи катламга бориб эса 0,36% гача камаяди. Умумий азот микдори кесма буйлаб 0,022-0,082%, умумий фосфор 0,463-0,123%, умумий калий 1,50-1,07% атрофида тебраниб туради. Сугориладиган утлоки тупроклар хам харакатчан фосфор билан жуда кам таъминланган (4,33-10,0 мг/кг), алмашинувчи калий

билан хам кам таъминланган булиб, юкори катламда 200 мг/кг ни, куйи катламда 100 мг/кгни ташкил этган.

Сугориладиган типик буз тупрокларни мульчалаш ва утлоки тупрокларни турли угитлар таъсирида уч йил давомида тупрокнинг агрокимёвий, физикавий хоссалари, микроорганизмлар микдори ва тупрок намлигининг вегетация даврида узгариши, тажриба даласида олиб борилган фенологик кузатувлар ва хосилдорлик натижаларига оид маълумотлар келтирилган.

Олинган тахлил натижаларига кура, гумус микдори назорат вариантининг хайдалма катламида 0,30-0,66% булиб, мульчаланган вариантда эса 0,61-0,70% ни ташкил этди. Дала тажрибаларини бошлангич даврида тупрокнинг гумус билан таъминланиши буйича вариантлар уртасида кескин фарк кузатилмади. Тадкикотлар давомида тупрокни усимлик колдиклари билан мульчалаш, тупрокка оралик ва сидерат экинлар колдикларини кайтариш хисобига тупрокда органик моддаларнинг тупланиши натижасида мульчаланган вариантда гумус микдори уртача таъминланган даражага (1,13%), яъни биринчи йилга нисбатан 0,19% га ошганлиги кузатилди (1-расм).

1-расм. Усимлик колдицлари билан мульчалаш таъсирида гумус мивдорининг узгариши (% х,исобида)

Тупрокда умумий азот микдори 0,067-0,076% атрофида тебраниб турган булса, Кейинги йилда мульчаланган вариантларда умумий азотнинг микдори назоратга нисбатан куз ойида 0,019% га ошганлиги кузатилди. Тупрокда азот микдорининг ошиши мульчаланган вариантларда органик моддаларнинг тупланишидан далолат беради. Учинчи йилга келиб, гуза экилган вариантда умумий азотнинг микдори эрта бахорда барча вариантларда камайган булсада, кузга бориб солинган угитлар ва тупрокка кайтарилган усимлик колдикларининг чириши хисобига унинг микдори мульчаланган вариантда ошганлиги кузатилди.

Сугориладиган типик буз тупроклар шароитида биринчи йил тажрибанинг бошланиш даврида умумий фосфор микдори 0,208-0,580% атрофида тебраниб турди. Иккинчи йилга келиб, умумий фосфор микдори экин турлари буйича бир-бирига якин булиб, 0,355-0,598% ни ташкил килди. Унинг микдори мульчаланган вариантларда юкорилиги кузатилди. Тажрибанинг учинчи йилига келиб, иккинчи йилда усимлик

колдиклари билан мульчаланган вариантларида умумий фосфор микдори юкори катламларда назоратга нисбатан юкорилиги кузатилди. Яъни, назорат вариантининг 0-15 см катламида умумий фосфорнинг микдори 0,373% булса, мульчаланган вариантларда эса бу курсаткич 0,458% ни ташкил килди.

Умумий калий микдори тажриба майдони тупрогининг хайдалма катламида назорат вариантида 2,02% ни, мульчаланган вариантда эса 2,50% ни ташкил килади. Х,айдалма ости катламида эса унинг микдори 1,42-2,00% атрофида тебраниб туради. Иккинчи йилдаги натижаларга кура, умумий калийнинг микдори учинчи мульчаланган вариантда 1,94% булганлиги аникланган. Учинчи йил тупрок тахлилларининг курсатишича кузги ва бахорги берилган калийли угитлар таъсирида умумий калийнинг микдори назорат вариантига нисбатан, айникса, мульчаланган вариантларда кескин ошганлигини куриш мумкин (0,2370,458%).

Сугориладиган утлоки тупроклар шароитида уч йил давомида кулланилган турли угит (органик угит, биогумус ва биопрепарат)лар уларнинг озика элементлари микдорига ижобий таъсир этганлиги аникланди. Биринчи йилги маълумотларга кура, кузги бугдойнинг туплаш фазасида назорат вариантида гумус 0,95%, нитрат шаклдаги азот 25,6, харакатчан фосфор 17,9 ва алмашинувчи калий эса 100 мг/кг ни ташкил этган булса, минерал угит ва биопрепарат кулланилган вариантда гумус микдори 1,06%, нитрат шаклдаги азот 21,6, харакатчан фосфор 23,0 ва алмашинувчи калий 118 мг/кг булиб, сезиларли ошганлиги аникланди. Биогумус кулланилган вариантда эса гумус микдори 1,05%, нитрат шаклдаги азот 25,7, харакатчан фосфор 20,6 ва алмашинувчи калий 106 мг/кг ни ташкил этди. Умуман олганда бугдойнинг туплаш фазасида тупрок таркибида озика моддаларнинг кам булиши ушбу даврда бугдойнинг озика моддаларга булган талабчанлигини ошиши билан изохлаш мумкин.

Иккинчи йилда олиб борилган кузатувлар натижасига кура 2009 йилга нисбатан минерал угит ва биопрепарат кулланилган вариантда гумус микдори 0,14%, минерал угит ва гунг кулланилган вариантда 0,11%, минерал угит ва биогумус кулланилган вариантда эса 0,09% га ошганлиги кузатилди. Тупрокдаги озика моддалар микдори хам мавсум буйлаб турли курсаткичларда тебраниб турди. Масалан, нитрат шаклидаги азот кузги бугдой униб чикканда минерал угит ва биопрепарат кулланилган вариантда 22,5, бахорда эса 25,1 мг/кг булиб, вегетация охирига келиб бу курсаткич бир оз камайганлиги, яъни 21,8 мг/кг булганлиги кузатилди.

Учинчи йилги тадккотларимизда хам худди юкоридаги конуният сакланиб колди. Минерал угитлар (N150P100K50) билан «Байкал ЭМ-1» биопрепарати кулланилган вариантда гумус микдори 1,24% ни ташкил килган булса, минерал угитлар (N150P100K50) билан гунг кулланилган вариантда 1,18%, минерал угитлар (N150P100K50) билан биогумус кулланилган вариантда эса 1,20% ташкил килган. Энг юкори курсаткич минерал угитлар билан «Байкал ЭМ-1» биопрепарати кулланилган вариантда кузатилди. Ушбу муддатда бугдойнинг усиб ривожланиш даврларида тупрокка берилган органик моддаларнинг усимлик томонидан узлаштирилиши натижасида тупрокда характчан озика моддалар микдори вегетация охирига келиб камайиши кузатилди. Озик моддаларнинг энг юкори курсаткичи минерал угит (N150P100K50) ва «Байкал ЭМ-1» биопрепарати хамда минерал угит (N150P100K50) ва 20 т/га гунг кулланилган вариантларга тугри келди(2-расм).

Гум\ с мпккфп, •/«

1.4

2004ЙШ1 2*1«ПШ1 21116111

1а.||Ш.ип )»гишп fb.ijiu.uii " илри.ии

2-расм. Тажриба майдонида турли уFитлар таъсирида гумус мивдорининг узгариши (% х,исобида).

Хулоса. Сугориладиган типик буз тупрокларни кишлок хужалик экинлари (гузапоя, бугдой сомони) колдиклари билан мульчалаш натижасида уч йил давомида 1 гектар майдонга 3 тонна 162 кг биомасса кайтарилиши хисобига устки 0-15 см катламда гумус микдори назоратга нисбатан 0,33% нитрат шаклидаги азот-6,6 мг/кг, харакатчан фосфор-4,1 мг/кг, алмашинувчи калий эса 17 мг/кг га ошган. Гузанинг хосилдорлиги «С-6524» навидан назоратга нисбатан 4,8 ц/га, кузги бугдойнинг «Санзар-8» навидан 2,4 ц/га кушимча хосил олишга эришилган.

Сугориладиган утлоки тупрокларда Nl5oPlooK5o+ 8 л/га «Байкал ЭМ-1» биопрепарати кулланилганда назоратга нисбатан тупрокнинг хайдалма катламида гумус микдори 0,15%, нитрат шаклидаги азот 7,3 мг/кг ва харакатчан фосфор 5,45 мг/кг, алмашинувчи калий 12 мг/кг купайишига имкон берган. Nl5oPlooK5o+8 л/га «Байкал ЭМ-1» биопрепаратидан кулланилган вариантда назоратга нисбатан кузги бугдойнинг «Таня» навидан 13,3 ц/га, NшPlooK5o+2 т/га биогумус биргаликда кулланилган вариантда 11,3 ц/га кушимча хосил олишга эришилган.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Арипова С.А Зависимость урожая озимой пщеницы от фона питания // Узбекистон Аграр фани хабарномаси. - Тошкент, ТошДАУ. 2003 - №2. - Б.12-14.

2. Закирьяева С.И., Нарбаева Х.С. Получение новой сухой препаративной формы биопрепарата комплексного действия RIZOKOM-1// Микроорганизмы и Биосфера «МICROBЮS-2015»: Материалы Международного Симпозиума - Ташкент (Узбекистан), 2015. - С. 58.

3. Каримов О.Т. Эффективность различных доз внесения "Биогумуса". Совершенствование технологии возделывания сельскохозяйственных культур в Верхневольжя. Сборник статей, вып 3, Иваново, 2003, -С.145-146.

4. Куликова А.Х., Яшин Е.А., Антонова С.А. Влияние соломы и биопрепарата Байкал ЭМ-1 на агрохимические свойства чернозема типичного и урожайность проса. Вестник Ульяновской государственной сельскохозяйственной академии. 2017. №5. -С. 25-29.

5. Магомедов К.Г., Ханиева И.М., Бозиев А.Л., Кишиев А.Ю. продуктивность озимой пшеницы при применении подкормок и препарата "Байкал-ЭМ1" в условиях

Кабардино-Балкарской Республики // Фундаментальные исследования. 2008. №5. -С. 33-35.

6. Рузметов У.И. Сугориладиган утлоки аллювиал тупрокларнинг потенциал азотфиксация фаоллиги (Хоразм вохаси мисолида).: Автореф. дисс. ...к/х.ф.н., Тошкент, 2009. - 28 б.

7. Стародубцев В.Н. Влияние биопрепаратов и микроудобрения на продукционный процесс озимой пшеницы. Аграрная наука №4, Москва, 2012. -С.33-35.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.