Научная статья на тему 'ТУПРОҚНИНГ ҲАЙДАЛМА ҚАТЛАМИНИ КОМПОСТЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ АВФЗАЛЛИГИ'

ТУПРОҚНИНГ ҲАЙДАЛМА ҚАТЛАМИНИ КОМПОСТЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ АВФЗАЛЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
5
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Атоев Бахтиёр Қўлдошевич

Мақолада тупроқнинг ҳайдалма қатламини компостлаш технологиясининг аҳамияти борасида сўз юритилади. Бунда органик деҳқончилик юритишнинг авзалиги, чиқинди ва қолдиқлар, улардан органик ўғит сифатида фойдаланиш, олинган тадқиқот натижалари, уларни ишлаб чиқаришга жорий этилганлиги бўйича мақолада кенг ёритилган. Тадқиқотларимизда ҳайдалма (0-30 см чуқурлик) қатламнинг ўзида чиқинди(турли гўнглар), қолдиқлар(кузги буғдой қолдиқлари, чучик сув лойқаси) ва микрозим-1 биопрепарати ва минерал ўғитлардан фойдаланиб компост тайёрланган, ҳар хил ўғит фонида кузги буғдой билан дала тажрибалари ўтказилган. Тупроқда табиий озиқа элементлар миқдори кўпайган. Ўғитлар самарадорлиги кўтарилиб, соф даромад олишга эришилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚНИНГ ҲАЙДАЛМА ҚАТЛАМИНИ КОМПОСТЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ АВФЗАЛЛИГИ»

УДК 631.4:075.3 ва 581.1:631.8 ТУПРОЦНИНГ ХДЙДАЛМА ЦАТЛАМИНИ КОМПОСТЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ АВФЗАЛЛИГИ Атоев Бахтиёр Цулдошевич

кишлок хужалиги фанлари доктори., катта илмий ходим Тупрокшунослик ва агрокимёвий

ТИ, Тошкент. baxtiyor.atoev@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.10935750

Аннотация. Мацолада тупроцнинг уайдалма цатламини компостлаш технологиясининг ауамияти борасида суз юритилади. Бунда органик деуцончилик юритишнинг авзалиги, чицинди ва цолдицлар, улардан органикугит сифатида фойдаланиш, олинган тадцицот натижалари, уларни ишлаб чицаришга жорий этилганлиги буйича мацолада кенг ёритилган. Тадцицотларимизда уайдалма (0-30 см чуцурлик) цатламнинг узида чицинди(турли гунглар), цолдицлар(кузги бугдой цолдицлари, чучик сув лойцаси) ва микрозим-1 биопрепарати ва минерал угитлардан фойдаланиб компост тайёрланган, уар хил угит фонида кузги бугдой билан дала тажрибалари утказилган. Тупроцда табиий озица элементлар мицдори купайган. Угитлар самарадорлиги кутарилиб, соф даромад олишга эришилган.

Калит сузлар: тупроцнинг уайдалма цатлами, компостлаш технологиями, органик ва минерал угитлар, чицинди ва цолдицлар, дон сифати, угитлар самарадорлиги.

Кириш. Узбекистонда, бутун дунёда чикиндилар борган сари купайиб бормокда. Х,ар йили 7,5 млн.тонна чикинди тупланиб, шундан 20-25 % и гина кайта ишланади. Бундай чикиндиларни кайта ишлаб угитга айлантириш алох,ида ахдмият касб этади. Х,озирда ишлаб чикарилаётган минерал угитларнинг куллашни 100 фоиз озика бирлигида х,исобида олсак, экин майдонларга азотли угит 95 % и, фосфорли угитлар 25 % и ва калийли угитлар 5 % и киритиляпди холос. Чунки фосфор ва калийли минерал угитлар республика экин майдонларига мос таксимланганда х,ам уни микдори етарлича ишлаб чикарилаолмаётганлиги ва ерга кам тушаётганлигидандир [1]. Шунинг учун угит сифатида чикинди ва колдикларни фойдали угит турига озикага айлантириш муаммолари турибди. Чикиндилар купайиб кетаверса, атроф-мух,ит ифлосланади, тупрокда огир элементлар микдори ошиб бориши ортади, бу тупрок хоссаларига салбий таъсир курсатади ва х,окозо. Мавзунинг долзарблиги х,ам шундаки, чикинди ва колдиклар х,исобидан янги турдаги органик угитлар тайёрлаш ва куллаш оркали тупрокни табиий озика билан бойитиш, экологик соф тупрок х,осил килиш оркали экиндан юкори ва сифатли мах,сулот олишга асосланади. Чикиндиларни компостлаш усули асосида янги турдаги органик угитлар тайёрлаб кулланилса, тупрок хоссалари яхшиланади, экинлардан юкори ва сифатли х,осил олишга эришиш мумкин. Бугунги кунда х,еч кимга сир эмас, органик дехкончиликсиз тупрок хоссаларини, уни структураси, унумдорлигини кутариб булмайди. Шундай экан кишлок хужалиги ерларини деградацияга, эрозияга ёки шурланишга учраган тупроклар куп, уни яхшилашда органик угитларни урни алох,ида, уни тайёрлаш ва куллашни тугри ташкил этиш керак булмокда. Неча асрлар, йиллар давомида кух,на Зарафшон дарёси, уни ирмоклар буйлаб сув билан бирга миллионлаб тонна чучук сув лойкалари йигилиб ётибди. Зарафшон дарёси окиб утган лойкалар худудларда таркалган тупроклар типи, хоссаларига таъсир курсатмай колмайди. Чунки, сув билан бирга ариклардаги лойкалар экин

майдонларга кадар боради. Х,ар йили арикларни ичи тозаланиб атрофига лойкалар хул ёки курук масса булиб тупланиб бормокда. Бу лойкаларни кайта ишлов бериш, бойитиш лозим булади. Лойка таркибида чириган ёки чала чириган усимлик, хайвонот колдиклари мавжуд. Бу колдикларни чикинди ва бошка биологик перепаратлар кушиб, органик угитга айлантириш оркали озика сифатида фойдаланилганда янада угит самарадорлиги ортади. Х,ар бир дехкон, фермер хужаликлар даласи атрофида компостлаш усуслида органик угитларнинг ноанъанавий турини тайёрлашнинг узига хос жихатлари бор.

Кейинги йилларда компост тайёрлашга эътибор пасайиб кетмокда. Чикинди, колдиклар эса купайгани-купайган. Х,озирги кунда, бунга бефарк караб туриб булайди. Тупрокда камайиб кетган органикани купайтиришнинг даври келди. Гумус(чиринди), макро ва микро элементларнинг харакатчан микдорини ошириш керак. Факат минерал угит бериб, тупрок хоссаларини яхшилаб булмайди. Минерал угитлар факат узи эмас, органо-минерал, ноанъанавий угитлар тайёрлашни секин-аста йулга куйиш керак. Тупрокнинг сув-физик, агрокимёвий экологик хоссаларини яхшилашда тупрокда органикани купайтириш оркали эришиш мумкин. Шу максадлар билан тупрокнинг хайдалма (0-30 см) катламини компостлаш технологияси ишлаб чикилган.

Тадкикот усуллари. Дала тадкикотлари, тупрок ва усимлик намуналарини олиш, агрокимёвий тахлиллар, фенологик кузатувлар «Дала тажрибаларини утказиш услублари»[2], тупрок ва усимлик намуналарининг кимёвий тахлиллари «Методы агрохимических анализов почв и растений Средней Азии» [3], «Методика полевого опыта» [4], микроорганизмлар «Практикум по микробиологии», усимлик органларида ферментлар жадаллиги «Быстрый метод определения активности пероксидаз», «Ферментативная активность почв» [5]асосида ва бошка усулларда урганилган.

Тадкикот натижалари ва уларнинг тах,лили. Республикамиз унумдорлиги паст, шурланган, озика элементларга камбагал тупрокларни табиий озика билан бойитадиган экологик соф тупрок хосил килишга хамда экиндан оркали юкори ва сифатли махсулот олишга асосланган янги турдаги органик угитларни яратиш ва куллаш муаммолари турибди. Чунки хеч кимга сир эмас, хеч кайси суъний усулда ишлаб чикарилаётган угитлар табиий шароитда яратилганчалик юкори эффект бераолмайди. Тупрокларда органикани, макро, микро элементлар билан бойитишда энг асосий тупрок унумдорлигини саклаш ва оширишда органик ёки ноанъанавий угитларнинг алохида ахамияти бор. Бунда авволо чикинди, колдикларнинг кимёвий таркибини аниклаш, тупрокларнинг механик, сув-физик, агрокимёвий хоссалари урганиш, экиннинг озиклантириш меъёрлари ва муддатлари белгилаш, озиклантиришнинг аник меъёр ва нисбатлари ишлаб чикиш, ишлаб чикаришда кулланилиб келинаётган экиннинг йиллик минерал угитлар нисбатига тенглаштириш, микробиологик перипаратини куллаб, микроорганизмларига ва ферментларига таъсири аниклаш, усимликнинг яхши усиши ва ривожланишига таъсири урганиш, экиннинг потенциал имкониятлардан тулик фойдаланишда унинг угитларга талабчанлиги аниклаш, угит меъёрлари билан экин хосили уртасида богликликни исботлаш, угитлар самарадорлиги кутариш, угитларни табакалаб куллаш асосида экиндан юкори ва сифатли хосил олишда -тупрокнинг 0-30 см хайдалма катламини угитга айлантириш технология кулланилган самара бераолди.

Тадкикотлар, Навоий вилояти ^изилтепа туманининг сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки ва сугориладиган утлоки тупроклар шароитида утказилди. Биз тадкикотлар утказалаётган Тошработ массиви, ^изилтепа туманинг шимолий кисми Маликчул худудида

жойлашган. Дала тажрибаси олиб борилган жой, учинчи геоморфологик тузилиш: Офтобачи платосининг узан шаклидаги бурилишида жойи хисобланади. Маликчул иклими шароитларига кура чул минтакаси иклимидан субтропик иклим минтакасига утиш чегараси хисобланади [6].

Дала тажрибаси олиб борган жойнинг тупроклари, узок йиллар давомида дехкончилик килиш оркали тупрокларнинг сув-физик, кимёвий тахлиллар утказилиб келинганлиги хисобига тупрок типлари хам узгариб борган. Дастлабки автоморф сур тусли кунгир тупроклар пайдо булиш жараёнлари гидроморф, ярим гидроморф тупроклар хосил булиш жараёнлари борган. Кейинчалик эса сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки, сугориладиган утлоки тупроклар шаклланиб борган. Бу тупрокларнинг хосса-хусусиятларини кузги бугдой экини, уни озикаси билан боглик ишлар кам урганилган.

^ишлок хужалиги экинлари, жумладан галла экинини органик моддалар билан озиклантириш, хар хил органик колдиклар, турли огирлик нисбатларда бошка компонентлар билан биргаликда компост тайёрлаш, уларни ахамияти, тупрок унумдорлиги, хосилдорлигини оширишдаги самараси буйича хорижий мамлакатларда: Dai.X. (АВД), Liu.E., Vo.M.H. (Хитой), Arthur.E.W. (Австралия), Brar.B.S., Jiwan.S. (Х,индистон), Malik.M.A., Ali.A. (Покистон) ва бошка ташкилотларда олимлар изланишлар олиб бормокдалар. Худди шунингдек, бизни республикамизда жумладан, Тупрокунослик ва агрокимёвий ТИ, УзРФА Умумий ва ноорганик кимё институти, Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадкикот институти (УзПИТИ), Узбекистон Давлат табиатни мухофаза килиш кумитасининг "Водгео" институти, Самарканд ветеринария ва медитцина институти (Самарканд кишлок хужалиги институти) ва бошка куплаб ташкилотлар кишлок хужалигида турли чикинди, колдиклардан ноанъанавий угитлар тайёрлаш борасида бир катор олимлар жумладан, академик Ш.С.Намазов, И.Т.Шамшидинов, Г.Э.Меликулова, РДДузиев, Ж.С.Сатторов, М.М.Тошкузиев, А.Эргашов, Ж.Икромов, УДосимов, Н.Уразматов, Г.Уринбоевалар, Б.Ниязалиев, Л.Мирзаев, Ш.Ч.Мамиев, Б.Избосаров, Ф.Хамроев, Х.Тошев, С.А.Азимбоев, Б.С.Зокиров, Б.С.Мусаев, Н.М.Ибрагимов, Л.Мирзаев ва бошкалар томонидан тадкикотлар олиб борилмокда. Шу урнда айтиб утиш жоиз, айнан, сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки ва сугориладиган утлоки тупроклари шароити чикинди-колдиклар, корамол, товук гунглари, чучук сув лойкаси, "микрозим-1" биопрепарати, минерал угит меъёрларидан иборат аралашмани кузги бугдой хосилидан бушаган майдонда органик угит тайёрлаш, айникса хайдалма катламни 0-30 см катламини (чикинди ва колдиклар: гунглар, чучук сув лойкаси, микрозим-1 биопрепарати ва минерал угитлар иштирокида) компостга айлантириш агротехнология яратилмаганлиги билан ахамиятли хисобланади.

Тупроцнинг 0-30 см щйдалма цатламини компостга айлантириш. Экин даланинг узида компост тайёрлаш учун зарур махсулотлар: кузги бугдой даласидан хосил йигиб олингандан кейин хам, 1 тонна атрофида тупрокда коладиган илдиз-ангиз, сомон колдиклари;_арикларнинг курук ва суюк холатда ётган чучук сув лойкалари;_турли нисбатдаги хайвонлар (корамол, товук) гунглари;_микрозим-1 перипарати; минерал угитларнинг маълум микдорини кулланилди.

Юкоридаги компост хосил килувчи хар бир намуналар лабораторияда тахлил килинди. Кузги бугдой дон ва сомон хосилидан бушаган майдонда чикинди (гунглар, лойкалар) ва усимлик колдиклари хамда микрозим-1 перипаратидан фойдаланиб хайдалма катламнинг узида ноанъанавий угитлар тайёрланди. Шунга мос угит фони ишлаб чикилади.

Кузги бугдой х,осили йигиштириб олингандан сунг, (^ишлок хужалиги вазирлиги маълумотларига кура) уртача дала майдонида 1,0-1,2 тонна атрофида кузги бугдой колдиклари (сомон) колади. Шу кузги бугдой колдиклари устига чучук сув лойкалари (курук массаси) тукилади ва кейин турли (товук, корамол) гунглари ёйилади, маълум микдорда минерал угитлардан фойдаланилади. Ноанъанавий угитлар тайёрлашда тупрок намлиги х,исобга олинади, агар намлик 60% дан камайиб кетган булса, аралашган масса гунглар билан бирга таъсирида чириши учун 500-600 м3 да нам суви берилади. Натижада барча озика моддалар ажраладиган суюкликлар таркибига утади, улар бутун масса

томонидан шимиб олинади. Магнум тракторида 35-40 см чукурликда хдйдаб, барона-мола

0

агрегатида текислаб куйилади. Х,арорат 40 С дан ошмаслиги таъминланди. Намлик назорат килиб турилади. Уч-турт ой ичида органик масса тайёр х,олатга келади. Шундан сунг экин экилганда, уни усиши, ривожланиши, х,осил белгилари яхши шаклланиши тадкикотларда исботини топди.

Угитларни кузги бугдойнинг "Васса" нави уругининг униб чикишида, энг яхши униб чикиши сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки тупрокларда ва сугориладиган утлоки тупрокларида х,ам 10 тонна/га чикинди, колдиклар ва (соф х,олда) N154P112K35 кг/га угит меъёрларида аникланди. Униб-чикиш муддатлари буйича сугориладиган утлоки тупрокларда 1-2 кунга эртарок, униб-чикиш микдори х,ам 2-4 % га куплиги маълум булди. Бугдой тулик майсалаб, кузнинг охирида пояланиши (тупланиши) анча узок давом этди, туплар сони купайиб борди. Туплар сони канча куп булса, эрта дон х,осилини х,ам мул булишига олиб келди. Энг макбул вариантда, сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки тупрокларда бах,орда усимлик сони, 1 м2 да 408,3 донна, пояланиш сони 1,3 донна, усимликнинг устки кисми 16,8 см булган булса, сугориладиган утлоки бах,орда усимлик сони, 1 м2 да 412,3(4,0) доннага, пояланиш сони 1,3 доннага, усимликнинг устки кисми 17,3 (0,5) см.га фарк килди. Кузги бугдой найчалаш даврида шиддат билан усиб, ривожланади. Тадкикотларда урганилган кузги бугдой найчаланиш даврида поя, барги, найчалар сони, илдиз узунлигида фарки кузатилди. 10 тонна/га чикинди ва колдиклар + N-154 P-112 ^35 кг/га фонида сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки тупрокларда илдиз узунлиги, 18,9 см, барг узунлиги 17,1 см, усимликнинг уртача буйи 45,1 см булган булса, сугориладиган утлоки тупрокда илдиз узунлиги, 19,6(0,7 га куп) см, барг узунлиги 17,6(0,5 га куп) см, усимликнинг уртача буйи 47,6(2,5 га куп) см.га фаркланди. Кузги бугдойда бошок, бошокда дон шаклланиши яъни бошоклаш фазасида, х,осилнинг мух,им белгиларида фарк аникланди. Тадкикотларда, сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки тупрокларда илдиз узунлиги 19,9 см.ни, барг узунлиги 26,6 см.ни, бошок узунлиги 6,8 см.ни ва пояларнинг уртача буйи 97,9 см.ни ташкил килган булса, сугориладиган утлоки тупрокларда илдиз узунлиги 21,6 (1,7 га куп) см.ни, барг узунлиги 27,3(0,7 га куп) см.ни, бошок узунлиги 6,9(0,1 га куп) см.ни ва пояларнинг уртача буйи 99,2(1,3 га куп) см.ни ташкил килди. Утказилган икки йиллик тажриба маълумотларнинг уртача натижалари буйича сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки тупрокларида 64,7 ц/га, (юкоридаги фермернинг угит меъёрларидаги х,осилига нисбатан кушимча дон х,осили 6,2 ц/га), рентабеллик даражаси 43,2 % ни, сугориладиган утлоки тупрокларида 67,3 ц/га дон х,осили (юкоридаги фермернинг угит меъёрларидаги х,осилига нисбатан кушимча дон х,осили 7,1 ц/га), рентабеллик даражаси 48,9 % ни ташкил килди.

Урганилган тупрокларда кулланилган макбул угит меъёрларида тупрок ва усимлик органларида микроорганизмлар (тупрок бактериялари, азотфексатолар, замбуруглар) фаоллашган. Компост хосил килишда кулланилган "Микрозим-1" биопрепаратини тупрокка ижобий таъсир курсатди. Кузги бугдой органларида озика элементлари етарли булганда ферментлар жадаллашади. Кузги бугдойнинг вегетация даврининг бошидан охирига кадар асосан тупланиш, найчалаш, бошоклаш ва сут-мум пишиш даврларида ферментлар жадаллашиб, пероксидаза ферментини угит кулланилган вариантда хамда водород пероксиднинг парчаланишини жадаллаштирган. Урганилган тупрокларда ва кузги бугдой усимлик органларида ферментлар (протеза, пероксидаза, полифенол оксидаза, уреаза) фаоллашди. Сугориладиган утлоки тупрокларга нисбатан ферментлар фаоллиги туфайли усимлик яхши усиб, ривожланиб, таркибида озика элементларни яхши туплай олганлиги аникланди.

Доннинг сифати, дон таркибидаги оксил микдорлари билан боглик, оксил микдори юкори булганда, клейковинанинг микдори хам ошди (1-расм).

Клейковина микдори, купрок азотли озика элементларга боглик экан. Оксиллар микдорини купайиши, дон сифатининг ошиши, бугдой унининг физик-кимёвий курсаткичлари яхшиланишида, унидан тайёрланган нон махсулотларини янада сифатли чикишига дон таркибидаги фосфор ва калий озика элементларга богликлиги аникланган. Юкоридаги макбул угит фонида, кузги бугдойнинг "Васса" доннинг сифат курсаткичлари яхшиланган, дон таркибидаги оксил микдори урганилган сугориладиган сур тусли кунгир утлоки ва сугориладиган утлоки тупрокларнинг 4-вариантида ошганлиги маълум булди.

Кузги бугдой дон таркибидаги клейковина микдори

%

35

30

25

20

15

10

5

0

1 2 3 4 5 вариантлар -Сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупрокда -Сугориладиган утлоки тупрокда

1-расм. Кузги буFдой дон таркибидаги клейковина микдорини ^итлар таъсирида узгариши, %

Хулоса. Тупрокда озик элементлар канчалик мул булса, тупрок хосса-хусусиятларига таъсир курсатади. Айникса, чикинди ва колдиклардан фойдаланиб, органик угитларни хайдалма катламда хосил килиниши хам тупрокнинг агрокимёвий хоссаларини яхшилаб, экиндан юкори ва сифатли хосил шакллантирди. 10 т/га чикинди ва колдиклар+(соф холда)N-154 P-112 K-35 кг/га меъёрлари, кузги бугдой дони (унидан ёпилган нон)нинг сифати курсаткичларига ижобий таъсир курсатди. Натижада, макбул

меъёрларда доннинг ички (кимёвий такиби, айникса оксил микдори) ва ташки (доннинг шакли, ранги, ялтироклиги) хдмда унидан ёпилган ноннинг сифат (органолептик, физик-кимёвий) курсаткичлари яхшиланди. Кузги бугдой дон таркибидаги оксил микдори сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупрокларда 1,05 % га ва сугориладиган утлоки тупрокларда 2,5 % га ошганлиги аникланди.

REFERENCES

1. Сатторов Ж. ^олдик ва чикиндиларнинг х,ар хил турларини угит сифатида ишлатиш. Республика илмий-амалий анжумани материаллари туплами. Бухоро, 2006. -16 б.

2. Доспехов Б.А.Методика полевого опыта.М.1985 Агропромиздат.С.248-255.

3. Методы агрохимических анализов почв и растений Средней Азии Издание 5-е. -Тошкент. 1977. 12-18 б.

4. Зырин Н.Г., Турсинов Х. Минералогический состав и листой фракции орошаемой и целинной серо-бурой почвы Кизилтепинского плато Маликчуля. Вышие школы серия быол. -М.: Наука, 1970. -№ -С. -19.

5. Хазиев Ф.Х. Ферментативная активность почв. Наука и техника, -Т.: 1983. -С. 179.

6. Мухаммаджонов А.Р. ^уйи Зарафшон водийсининг сугориш тарихи. ^адимги даврдан то ХХ-аср бошларида. -Тошкент: 1994. -36 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.