Научная статья на тему 'КУЗГИ БУҒДОЙДАН ЮҚОРИ ҲОСИЛ ОЛИШНИ ЎҒИТГА БОҒЛИҚЛИГИ'

КУЗГИ БУҒДОЙДАН ЮҚОРИ ҲОСИЛ ОЛИШНИ ЎҒИТГА БОҒЛИҚЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
27
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Суғориладиган сур тусли қўнғир ўтлоқи / суғориладиган типик бўз тупроқлар / кузги буғдой навлари / минерал ўғит меъёри ва муддатлари / ҳосилдорлиги / қуруқ масса тўплаши ва иқтисодий самарадорлиги

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Атоев Бахтиёр Қўлдошевич

Мақолада экин навидан ҳосил шакллантиришда ўғитнинг аҳамияти ҳақида сўз боради. Нав алоҳида биологик хусусияти билан иккинчи бир навдан озиқланиши билан фарқ қилади. Ўғитларнинг турлари хилма-хил бўлиб, минерал ўғитларни қўллаш меъёри, муддатлари ўсимликнинг ўсиш-ривожланиши, ҳосилдорлигига таъсир кўрсатади. Тадқиқотларда суғориладиган сур тусли қўнғир ўтлоқи тупроқларда қўлланилган N250P200K200 кг/га меъёрларда кузги буғдойнинг Половчанка навидан 70,17 ц/га олинган бўлса, суғориладиган типик бўз тупроқларда кузги буғдойнинг Ҳосилдор, ва Замин–1 навларига нисбатан энг кўп дон ҳосили (соф ҳолдаги) N250P175K125 кг/га меъёрларда Таня навидан 80,18 ц/га, Краснодарская–99 навидан 76,38 ц/га ва (соф ҳолда) N200P150K150 кг/га меъёрларда Половчанка навидан 82,32 ц/га дон ҳосили олинган. Худди шу мақбул ўғит меъёрлари таъсирида кузги буғдойнинг ўсиши, ривожланиши, озиқ моддалар тўплаши, дон ҳосили кўтарилиб, ўғитлар самарадорлигининг ошиши таъминланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Атоев Бахтиёр Қўлдошевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КУЗГИ БУҒДОЙДАН ЮҚОРИ ҲОСИЛ ОЛИШНИ ЎҒИТГА БОҒЛИҚЛИГИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

КУЗГИ БУГДОЙДАН ЮЦОРИ ^ОСИЛ ОЛИШНИ УГИТГА БОГЛЩЛИГИ

Атоев Бахтиёр ^улдошевич

Тупрокшунослик ва агрокимё илмий тадкикот институти, кишлок хужалиги фанлари

доктори., катта илмий ходим Email; baxtiyor.atoev@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.8007678

Аннотация. Мацолада экин навидан уосил шакллантиришда угитнинг ауамияти уацида суз боради. Нав алоуида биологик хусусияти билан иккинчи бир навдан озицланиши билан фарц цилади. Угитларнинг турлари хилма-хил булиб, минерал угитларни цуллаш меъёри, муддатлари усимликнинг усиш-ривожланиши, уосилдорлигига таъсир курсатади.

Тадцицотларда сугориладиган сур тусли цунгир утлоци тупроцларда цулланилган N250P200K200 кг/га меъёрларда кузги бугдойнинг Половчанка навидан 70,17 ц/га олинган булса, сугориладиган типик буз тупроцларда кузги бугдойнинг Хосилдор, ва Замин-1 навларига нисбатан энг куп дон уосили (соф уолдаги) N250P175K125 кг/га меъёрларда Таня навидан 80,18 ц/га, Краснодарская-99 навидан 76,38 ц/га ва (соф уолда) N200P150K150 кг/га меъёрларда Половчанка навидан 82,32 ц/га дон уосили олинган. Худди шу мацбул угит меъёрлари таъсирида кузги бугдойнинг усиши, ривожланиши, озиц моддалар туплаши, дон уосили кутарилиб, угитлар самарадорлигининг ошиши таъминланган.

Калит сузлар: Сугориладиган сур тусли цунгир утлоци, сугориладиган типик буз тупроцлар, кузги бугдой навлари, минерал угит меъёри ва муддатлари, уосилдорлиги,цуруц масса туплаши ва ицтисодий самарадорлиги.

Бугунги кунда дунё кишлок хужалиги экинларини устириш, ривожлантириш, юкори ва сифатли хосил шакллантиришда минерал угитларчалик бошка угитлар урнини боса олмайди. Чунки хозирда минерал угитларни хилма-хил таркибли, меъёри, нисбати, муддатлари мавжудки, ундан самарали фойдаланиб келинмокда. Минерал угитлар тупрокка (унинг физик, кимёвий ва биологик хусусиятларига) кучли таъсир килувчи воситалар, тупрокни озика элементлар билан бойитиш оркали тупрок эритмаси реакциясини узгартиради, микробиологик жараёнларга таъсир курсатади. Минерал угитлар тупрокка солинганда дастлаб агрокимёвий хоссаларига ижобий таъсир курсатади, чунки табиий озика элементлар билан бирлашиб, эритма хосил килади бу уз навбатида биринчи усимлик илдиз тизими оркали поя-барг, хосил органларига таъсир курсатади. Угит таркибидаги хар бир элементлар усимликнинг органларида жойлашиб, ферментлар фаоллигини оширади, навнинг генотипик хусусиятларига таъсир курсатади.

Дунё галлачилиги амалиётида хам бугдойдан мул ва сифатли хосил шакллантиришда асосан минерал угитларнинг салмоги катта. Х,озирда тупрок-иклим шароитларини хисобга олиб, ташки мухитнинг абиотик ва биотик омилларига чидамли сермахсул, сифатли навларни экиш, навнинг йилма-йил навдорлик белги хусусиятларини мукобил холатда ушлаб туриш, худуднинг тупрок-иклим ва экологик шароитларига мослаштириш, тупрокда озика элементлар такчил шароитда биомасса куп туплаши учун навнинг потенциаллигини ошириш, тупрок ва усимлик орасидаги намлик мувозанатини саклашда бошкаларида - минерал угитлардан самарали фойдаланиш тизими ишлаб чикилган амалиётда уз натижасини бермокда. Бирок ханузгача хар бир тупрокка ёки хар бир нав учун макбул угит меъёри, муддатлари тулик ишлаб чикилмаган. Бунинг устига

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

минерал угитлардан меъёрида фойдаланиш коидаларига амал килмаслик окибатида гохида тупрокда мураккаб тузлар тупланиши, тупроклар шурланишга, эрозияга, деградайияга учрамокда. Шу максадлар билан биз тадкикотларни кузги бугдой навларига турли угит фонида дала тажрибалари утказиб, угитларнинг макбул меъёрини аниклаб, угит самарадорлигини кутариш ва юкори х,осил олишга каратдик.

Сугориладиган сур тусли кунгир утлоки ва сугориладиган типик буз тупрокларнинг агрокимёвий, сув-физик хоссалари ва механик таркибини аниклаш, кузги бугдойнинг усиши, ривожланиши, косили ва дон сифатига угитларнинг таъсирини аниклаш, угитлар самарадорлигини кутариш, макбул угит меъёрлари ва уларни куллаш муддатлари х,ар бир кузги бугдой нави учун ишлаб чикилмаган.

Тадкикотнинг объекти сифатида Навоий вилояти ^изилтепа тумани «СДуллиев» фермер хужалигининг сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупроклари, Тошкент вилояти ^ибрай тумани Тошкент давлат аграр университетининг «Укув тажриба ва илмий тадкикот станцияси»да таркалган типик буз тупроклари олинган.

Тадкикотнинг предмети. Урганилган тупрокларнинг механик таркиби, сув-физик, агрокимёвий хоссалари, минерал угитларни куллаш муддатлари ва меъёрлари, кузги бугдойнинг Половчанка, Х,осилдор (Санзар-8), Таня, Замин-1 ва Краснодарская-99 навлари ва уларнинг усиши, ривожланиши, дон х,осили, дон ва ноннинг сифат курсаткичлари, фотосинтез фаоллиги, ферментлар жадаллиги, тупрок ва усимликда озика элементлар микдори ва угитларнинг самарадорлигини бах,олаш х,исобланади.

Услублар ва материаллар. Кузги бугдойда фенологик кузатишлар, утказиш услублари, тажрибалар куйиш, тупрок ва усимлик намуналари олиш, усимликни сугориш, озиклантириш "Дала тажрибаларини утказиш услублари" кулланмаси (2007) буйича [2,133-139 б. ва 64-75 б.] ва олинган маълумотларга математик статистик ишлов бериш «Методика полевых опытов» (Б.А.Доспехов,1985) буйича [3, 248-255 б.], тупрок ва усимлик намуналарининг кимёвий тах,лили «Методы агрохимических анализов почв и растений Средней Азии» кулланмаси (1977) тах,лил килинди [4, 12-18 б.].

Тадкикотлар натижалари. Сугориладиган сур тусли кунгир тупрокларда, дала тадкикотлари Навоий вилояти ^изилтепа тумани «СДуллиев» фермер хужалигида кузги бугдойнинг Половчанка, Х,осилдор (Санзар-8) навлари билан дала тажрибаси утказилган булса, сугориладиган типик буз тупрокларда Тошкент вилояти ^ибрай тумани Тошкент Давлат аграр университетининг «Укув тажриба ва илмий тадкикот станцияси»да таркалган сугориладиган типик буз тупроклар шароитида кузги бугдойнинг Таня, Половчанка, Краснодарская-99, Х,осилдор ва Замин-1 навлари билан дала тадкикотлари олиб борилди.

Х,ар иккала тупрокларда х,ам бир х,ил муддатларда кузги бугдой навлари уруги октябр ойининг 2 чи ун кунлигида кадалган булиб, униб-чикиши, майсалаши, тупланиши, найчалаши, бошок чикариши, сут, мум, пишиш фазалари бир-биридан фарк килганлиги маълум булган. Айникса дон косили етилганда структура белгилари узгарганлиги аникланди.

Сугориладиган сур тусли кунгир тупрокларда Половчанка навида N250 Р200 К200 кг/га, Х,осилдор (Санзар-8) нави учун эса N200 Р200 К200 кг/га берилган угит меьёрларида х,осил юкори булганлиги аникланган булса, сугориладиган типик буз тупроклар шароитида эса. энг яхши х,осил натижаси Таня навида N250P150K150 кг/га угит меъёрларида

891

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

берилганда дон 72,94 ц/га ни, Хосилдор навида N200P100K100 кг/га угит меъёрларида дон 71,46 ц/га ни ва Половчанка навида N200P150K150 кг/га угит меъёрларида дон 82,32 ц/га ташкил этди.

^урук масса туплаши х,ам тупрок ва навлар уртасида фарклар кузатилди. Сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупроклар шароитида кузги бугдойнинг энг куп курук масса туплаши Половчанка навида кузатилиб, (соф х,олда) N250P200K200 кг/га угит меъёрида 23596 кг/га, кузги бугдойнинг Хрсилдор навида (соф х,олда) N200P200K200 кг/га угит меъёрида 21259 кг/га уртача курук масса туплаши маълум булган булса, худди шунингдек сугориладиган типик буз тупрокларда кузги бугдойнинг Хосилдор ва Замин-1 навларига нисбатан Таня, Краснодарская-99 ва Половчанка навларида курук масса куп тупланиши аникланган, айникса Таня навида. Минерал угитнинг (соф х,олда) N250P175K125 кг/га меъёрида, кузги бугдойнинг Таня нави 27528 кг/га, Краснодарская-99 нави 26572 кг/га ва (соф х,олда) N200P150K150 кг/га угит меъёрида Половчанка нави 25233 кг/га, (соф х,олда) N200P100K100 угит меъёрида, Хосилдор нави 23142 кг/га ва (соф х,олда) N200P140K100 меъёрида Замин-1 нави 25587 кг/га курук масса туплаши маълум булди.

Худди шунингдек, озика элементлар микдори х,ам тупрокларда фарк килди. Сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупрокларда кузги бугдойнинг вегетация бошида Хосилдор нави усган тупрокда азот, фосфор ва калий микдорлари камайиб, Половчанка нави усиб, ривожланган тупрокда эса нисбатан купайгани аникланган, шу тупрокларда кузги бугдой вегетация даврининг бошланишида Хосилдор нави органлари таркибидаги озика элементлар микдори камайиб борди. Бу жараён эртарок бошланади, яни Половчанка навининг таркибида вегетациянинг бошидан охиригача азот ва калийнинг купрок ва Хосилдор нави таркибида фосфорнинг нисбатан юкори булиши аникланган булса, сугориладиган типик буз тупрокларда, вегетация бошида кузги бугдойнинг Хосилдор ва Замин-1 нави усиб, ривожланган тупрокда азот, фосфор ва калий микдорлари камроклиги аникланган. Половчанка, Таня ва Краснодарская-99 навлари озика элементларни купрок узлаштириши х,исобига тупрокдаги озика элементлар микдорининг камайиб кетиши маълум булди. Шу тупрокларда кузги бугдой вегетациясининг бошланишида Хосилдор ва Замин-1 навлари органлари таркибидаги озика элементлар микдори камайиб бориши эртарок бошланиб Таня ва Половчанка, Таня ва Краснодарская-99 навларининг таркибида вегетациянинг бошидан охиригача азот ва калийнинг куп булди, Хосилдор ва Замин-1 навлари таркибида эса доимо фосфорнинг нисбатан купрок булиши маълум булди.

Мах,сулот хджми, сифати ва х,осилни етиштиришда кетган хдражатлар микдори билан богликдир. Навларни етиштиришда кулланилаётган технологик жараёнларнинг афзалликлари иктисодий самарадорлик билан бах,оланади. Кузги бугдой навларини етиштиришда иктисодий самарадорлик шуни курсатдики, дон х,осилдорлиги, кушимча х,осил, 1 га даги дон х,осилининг киймати, кушимча х,осил киймати, 1 га ерга сарфланган хдражатлар, 1 га ердан олинадиган соф даромад ва рентабеллик даражаси навларнинг биологик хусусиятлари ва угит меъёрларининг берилишига караб узгариб бориши урганилди. Масалан, сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупрокларда етиштирилган кузги бугдойнинг 1 гектар х,исобида олинган дон х,осилига боглик х,олдв соф даромад рентабеллиги куйидагича узгарганлигини куриш мумкин (1-расм).

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

_JUNE 6-7, 2023_

1 - pacM. Ky3rn SyFflOH HaB.iapiiHiiHr peHTaSe^.HK gapaKKaeii, %

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Шундай килиб, биз тадкикотлар олиб борилган сугориладиган сур тусли кунгир утлоки ва сугориладиган типик буз тупроклар шароитлари учун хар бир тупрокка хар бир навга алохида угит меъёрлари ва уни куллаш муддатларини ишлаб чикиб тавсия этдик. Жумладан, сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупроклар шароитида кузги бугдойнинг Половчанка нави учун (соф холда) N250P200K200 кг/га ва Х,осилдор нави учун (соф холда) N200P200K200 кг/га меъёрини куйидагича табакалаган холда: азотли угит йиллик меъёрини 15 % и шудгор остида, 15 % и экиш даврида, 20 % и тупланиш даврида ва 25 % дан бошоклаш ва сут-мум пишиш даврида; фосфорли угитни йиллик меъёрининг 60 % и шудгор остида, 20 % и экиш даврида 20 % и тупланиш даврида; калийли угитни йиллик меъёрининг 50 % и шудгор остида, 25 % и экиш даврида ва 25 % и тупланиш даврида куллаш тавсия этилди. Сугориладиган типик буз тупроклар шароитида 70 % ли тупрок намлигида кузги бугдойнинг Таня ва Краснодарская-99 навлари учун (соф холда) N250P175K125 кг/га, Половчанка навлари учун (соф холда) N250P150K150 кг/га, Х,осилдор навида (соф холда) N200P100K100 кг/га ва Замин-1 нави минерал угитларнинг йиллик (соф холда) N200P140K100 кг/га минерал угит меъёри куйидагича табакалаган холда: азотли угитни йиллик меъёрининг 20 % и экиш даврида, 30 % и тупланиш даврида, 40 % и найчалаш даврида, 10 % и сут-мум пишиш даврида; фосфорли угитни йиллик меъёрининг 60 % и шудгор остида, 20 % и экиш даврида, 20 % и тупланиш даврида; калийли угитнинг йиллик меъёрлари 60 % и шудгор остида, 20 % и экиш даврида, 20 % и тупланиш даврида куллаш тавсия этилди. Бу ишлаб чикариш тажрибаларида, ижобий самара бераолди.

Хулосалар. Тадкикотлар натижалари курсатишича, урганилган хар иккала тупрокларда хам кузги бугдой навларига угитлар турлича таъсир курсатди. Сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупроклар шароитида гектаридан кузги бугдойнинг Половчанка навида (соф холда) N250P200K200 кг/га угит меъёрида 689841 сум ва Х,осилдор навида эса (соф холда) N200P200K200 кг/га угит меъёрида 576681 сум соф даромад олинган ва сугориладиган типик буз тупроклар шароитида гектаридан кузги бугдойнинг Половчанка навида (соф холда) N250P150K150 кг/га угит меъёрида 1507742 сум, N200P175K125 кг/га угит меъёрида Таня навида 2185008 сум ва Краснодарская-99 навида 2044473 сум соф даромад олинган. Кузги бугдойнинг Х,осилдор навида (соф холда) N200P100K100 кг/га угит меъёрида 1130898 сум ва Замин-1 навида (соф холда) N200P140K100 кг/га угит меъёрида 1715103 сум соф даромад олишга эришилган.

REFERENCES

1. Дала тажрибаларини утказиш услублари.-Т.: УзПИТИ, 2007. 4-16, 67-68, 132-139 б.

2. Ёрматова Д., Зиёдуллаев З ва бошкалар. Бугдойнинг технологик курсаткичлари. -Т.: 2013. 7 б.

3. Узбекистон Республикаси худудида экиш учун тавсия этилган кишлок хужалик экинлари «ДАВЛАТ РЕЕСТРИ» -Т.: 2011. 15 б.

4. Лавронов Г.А. Узбекистон бугдойи (Биологияси, агроэкологияси, навлари ва агротехникаси) -Т.: «Узбекистон»1972. -Б. 304.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.