Научная статья на тему 'ТУРЛИ МЕЪЁРЛАРДА АЗОТЛИ ЎҒИТЛАРНИ ҚЎЛЛАШНИНГ СОЯ НАВЛАРИНИНГ ЎСИШ ВА РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ'

ТУРЛИ МЕЪЁРЛАРДА АЗОТЛИ ЎҒИТЛАРНИ ҚЎЛЛАШНИНГ СОЯ НАВЛАРИНИНГ ЎСИШ ВА РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
42
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
соя навлври / ўғит / суғориш / азот / фосфор / калий

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — И.Х. Кимсанов, А.М. Тиллаев

Соя ўсимлигининг минерал ўғитлар билан озиқланиш меьёрларини суғориладиган ўтлоқи-саз тупроқларида ўсиш, ривожланиш ва ҳосилдорлигига таъсири

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по строительству и архитектуре , автор научной работы — И.Х. Кимсанов, А.М. Тиллаев

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУРЛИ МЕЪЁРЛАРДА АЗОТЛИ ЎҒИТЛАРНИ ҚЎЛЛАШНИНГ СОЯ НАВЛАРИНИНГ ЎСИШ ВА РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ТУРЛИ МЕЪЁРЛАРДА АЗОТЛИ УГИТЛАРНИ ЦУЛЛАШНИНГ СОЯ НАВЛАРИНИНГ УСИШ ВА РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ 1И.Х. Кимсанов, 2А.М. Тиллаев

1Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти к.х.ф.н., дотцент 2Мустакил изланувчи/'^ишлок хужалиги махсулотлари сифатини бахолаш Маркази" давлат муассасининг Фаргона вилоят худудий филиали Уругчилик лабораторияси

мутахассиси https://doi.org/10.5281/zenodo.8002476

Аннотация. Соя усимлигининг минерал угитлар билан озщланиш меьёрларини сугориладиган утлоци-саз тупроцларида усиш, ривожланиш ва %осилдорлигига таъсири.

Калит сузлар: соя навлври, угит, сугориш, азот, фосфор, калий.

Мамлакатимиз иктисодиётини белгиловчи асосий соха кишлок хужалиги, унинг етакчи тармоклари эса пахтачилик ва галлачиликдир. Бугунги кунда соя экинини асосий экин тури каторига кушиш ва ундан махсулот етиштириш буйича бир катор ишлар амалга оширилмокда.

Дуккакли экинлардан хисобланган соя усимлигининг бутун дунё дехкончилигида кундан-кунга экин майдонлари кенгайиб бормокда.

Бугунги кунда соя экинини ер юзида 109,7 млн. гектар майдонга экиб устирилмокда. Соя экиннинг ялпи донини етиштириш салмоги буйича Бразилия, А^Ш ва Аргентина мамлакатлари етакчи хисобланади. Соя экини бугдой, шоли, маккажухоридан кейинги уринни эгаллайди. Соя усимлиги дони ва оксилидан турт юздан зиёд турли хил махсулотлар тайёрланади ва улар халк хужалигининг барча сохаларида ишлатилади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 14 мартдаги П^-2832-

сонли "2017-2021 йилларда республикада соя экини экишни ва соя дони етиштиришни купайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори кабул килинди.

Мазкур карорда 2017-2021 йилларда соя усимлигини экиш майдонлари хажмини боскичма-боскич кенгайтириш ва мой ишлаб чикариш микдорини ошириш вазифаси юкланган. Ушбу топширик ижросини таъминлаш максадида 2017 йилдан асосий экин сифатида 8 минг гектар майдонга соя экинини экилиши, 2021 йилга бориб эса бу курсаткич 17,3 минг гектарга купайиши белгилаб куйилган.

Шунингдек Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 24

июлдаги П^-3144-сонли карор билан 2017 йил 14 мартдаги П^-2832-сонли "2017-2021 йилларда республикада соя экини экишни ва соя дони етиштиришни купайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорига кушимча ва узгартиришлар киритиш буйича кабул килинган карорда "2017-2021 йиллар давомида республикада юкори хосилли соя навларини яратиш, бирламчи уругчилигини йулга куйиш, етиштириш ва майдонини кенгайтириш буйича чора-тадбирлар дастури" нинг 4.3 бандида соянинг юкори оксилли ва мойли навларини танлаш, етиштириш агротехнологиясини ишлаб чикиш топшириги берилган. Ушбу топширикни бажарилишини таъминлаш Дон ва дуккакли экинлар илмий тадкикот институти хамда Фан ва технологиялар агентлигига юклатилган.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев мамлакатимизда илк маротаба нишонланган ^ишлок хужалиги ходимлари кунига багишланган тантанали маросимда сузлаган нуткида "пахта ва галла экилаётган паст рентабелли майдонларни

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

йилдан-йилга кискартириб, уларнинг урнига интенсив боглар, ёнгокзорлар ва токзорлар барпо этиш, шунингдек, сердаромад булган соя, калампир ва кукатлар экиш режалаштирилган" эканлигини такидлаб утганлар.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2018 йил 10 февралдаги 105-сонли "Республикада соя етиштириш хджмларини янада купайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорига асосан Республикада 2018 йил х,осили учун 18,5 минг гектар асосий майдонларга соя экилди.

2020 йилда 17,3 минг гектар асосий майдонга соя экинини экиш белгилангани экиннинг алмашлаб экиш тизимига кириб бораётганлигидан далолат беради.

Изланишнинг максади: Соянинг Тумарис Ман-60, Ойжамол каби навларни асосий ва такрорий экинлари тупрок-иклим шароитларида усимликларни маъдан угитлар билан озиклантириш меъёрлари ва муддатлари хдмда сугоришни урганиш асосий максад х,исобланади.

1-жадвал

Тадкикотнинг объекти: ФарFOна вилояти ^ува тумани пахтачилик тажриба

станциясида.

Тажриба утказиш тизими.

№ Навлар Номи Вариантлар Маъдан угитлар меъёри соф холда, кг/га Хайдов остига ёки экишдан аввал ер тайёрлашда, Шона лашда кг/га Гуллаш дуккак лашда, кг/га

N P K P K N N

1 Тумарис Ман-60 1 0 90 60 90 60 0 0

2 60 90 60 90 60 20 40

3 90 90 60 90 60 30 60

4 120 90 60 90 60 40 80

5 150 90 60 90 60 50 100

2 Ойжамол 1 0 90 60 90 60 0 0

2 60 90 60 90 60 20 40

3 90 90 60 90 60 30 60

4 120 90 60 90 60 40 80

5 150 90 60 90 60 50 100

^ишлок хужалик экинлари х,осилдорлигини оширишда нав асосий уринни эгаллайди. Факатгина утмишдош экинлар, улар етиштирилаётган ^удуд тупрок иклим шароити, экинни макбул муддатларда экилиши, маъдан угитлар билан озиклантириш микдорларини тугри белгиланиши, уз вактида сугоришни ташкил этилиши ^исобига экинлардан олинадиган х,осилнинг гектаридан 30-40 фоизга ошириш мумкин.

Утказилган дала тажрибасида соя навларини азотли маъдан угит билан озиклантириш меъёрлари ва муддатларини урганиш, сугоришнинг макбул муддатларини белгилашда соя навларининг усиш ва ривожланиш фазаларини утишига таъсири фенологик кузатувлар давомида тахлил килиб борилди (2-жадвал).

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Дала тажрибаси 5 та вариантдаги азотли угит меъёрини куллаш натижалари 1-вариант азотли угитсиз (назорат), 2-вариант азотли угит соф холда 60 кг/га, 3-вариант азотли угит соф холда 90 кг/га, 4-вариант азотли угит соф холда 120 кг/га, 5-вариант азотли угит соф холда 150 кг/га микдорида, фосфорли угит соф холда 90 кг/га, калийли угит соф холда 60 кг/га фонида урганилди.

Минерал угитлардан фосфорли ва калийли угитларни белгиланган йиллик меъёрини 100 фоизини экишдан аввал ер тайёрлашда берилди. Азотли угитнинг белгиланган йиллик меъёрининг 30-35 фоизини соянинг шоналаш боскичида, колган 6570 фоизини гуллаш-дуккаклаш боскичида берилди.

Утказилган дала тажрибасида сояни сугориш ишлари тупрок-иклим шароитларига, тупрок намлигига ва экиннинг усиш ва ривожланиш холатига караб, соянинг шоналаш боскичида бир марта, гуллаш-дуккаклаш боскичида икки марта, дуккаклардаги доннинг тулишиш пишиш боскичида бир марта, усув даври узок давом этган навлар, яъни Тумарис Ман-60 ва Ойжамол навларида тажрибадаги бошка навларга нисбатан бир марта куп сугориш амалга оширилди.

Бош институтда соя экини асосий экин сифатида тажриба даласига 12 апрел куни экилди. Тажрибадаги барча навларни 20 апрелда униб чикканлиги кузатилди.

Усимликларнинг 3 талик барг чикариши барча навларда 7 май кунига тугри келди. Усимликларда шоналаш даври навларга боглик холда 15-17 май кунларига тугри келди. Усимликларнинг шоналаш даврига кадар навлар орасида кескин фарк кузатилмади

Соя навларининг гуллаш даврига утиши шоналагандан кейин 8-9 кунни ташкил этди. Усимлик тупларида дуккакларни хосил булиши . Тумарис Ман-60 навида 31 май-1 июнда ва Ойжамол навида эса 1-3 июнда кузатилди.

Соянинг тула пишиш даврида навлар ва вариантлар орасида олинган натижаларда кескин фарклар кузатилди.

Тумарис Ман-60 навида тула пишиш назорат (угитсиз) вариантида 13 сентябрда кайд этилиб, усув даври 136 кунни ташкил килган булса, азотли угитлар микдорини хар 30 кг га оширилганда тула пишиш даври бироз узайиб, азотли угит меъёрини 150 кг/га гача оширилганда 19 сентябр куни етиштирилган дон хосили пишиб, усув даври 140 кунни ташкил килди.

Ойжамол навида навлар орасида нисбатан кечпишари булиб, тула пишиш назорат (угитсиз) вариантида 19 сентябрда кайд этилиб, усув даври 142 кунни ташкил килган булса, азотли угитлар микдорини хар 30 кг га оширилганда тула пишиш даври бироз узайиб, азотли угит меъёрини 150 кг/га гача оширилганда 25 сентябр куни тула пишиб, усув даври 148 кунни ташкил килди.

Тажрибада соянинг назорат (угитсиз) вариантлари бир бирига солиштириладиган булса, Тумарис Ман-60 навида пишиш 13 сентябрда кузатилди ва усув даври 136 кунни ташкил этди. Ойжамол нави барча навлар орасида энг кечпишари булиб, 19 сентябрда тула пишиб етилиб унинг усув даври 142 кунни ташкил этганлиги аникланди.

Утлоки буз тупроклари шароитида соя экинини, Тумарис Ман-60 ва Ойжамол навлари уртапишар навлар каторида пишиб етилганлиги аникланди.

Тажриба утказилган 2020 йилда азотли угитлар микдорини назорат (угитсиз) вариантидан азотли угит меъёрини 150 кг/га гача вариантлар оралигида хар 30 кг/га

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

микдордан оширилганда соя навларининг усув даври куни 5-6 кунга ортиб бориши аникланди.

Соя экини навларига гектар х,исобига кулланиладиган азотли угит меъёрини 60 кгдан 150 кг гача ортиб бориши х,исобига усимликларда тупланган биомассанинг мос равишда ортишига олиб келди ва натижада дон х,осилининг пишиб етилишини бироз муддатга кечикишига хдмда соя навларининг усув даври кунини киска муддатга булсада узайишига олиб келганлиги аникланди.

2-жадвал

Турли меъёрларда азотли угитларни куллашнинг соя навларининг

усиш ва ривожланишига таъсири. (2020 йил)

В а

Т / р Нав ларн инг ном Йил лар р и а н т Экилга н муддат , сана Униб чикиш, сана 3 талик барг х,осил були ш, Шонал аш, сана Гулла ш, сана Дуккак лаш, сана Пиши ш, сана Ус ув дав ри, ку н

и л а р сана

Бош институтда

1 20.04.2 30.04.2 7.05.2 17.05.2 25.05.2 31.05.2 13.09.2 13

0 0 0 0 0 0 0 6

2 20.04.2 30.04.2 7.05.2 17.05.2 25.05.2 31.05.2 15.09.2 13

Тум 0 0 0 0 0 0 0 8

1 арис Ман 2020 3 20.04.2 0 30.04.2 0 7.05.2 0 17.05.2 0 25.05.2 0 1.06.20 16.09.2 0 13 9

-60 4 20.04.2 0 30.04.2 0 7.05.2 0 17.05.2 0 25.05.2 0 1.06.20 17.09.2 0 14 0

5 20.04.2 0 30.04.2 0 7.05.2 0 17.05.2 0 25.05.2 0 1.06.20 19.09.2 0 14 2

1 20.04.2 0 30.04.2 0 7.05.2 0 17.05.2 0 26.05.2 0 1.06.20 19.09.2 0 14 2

Ойж амо л 2 20.04.2 0 30.04.2 0 7.05.2 0 17.05.2 0 26.05.2 0 2.06.20 21.09.2 0 14 4

2 2020 3 20.04.2 0 30.04.2 0 7.05.2 0 17.05.2 0 26.05.2 0 2.06.20 22.09.2 0 14 5

4 20.04.2 0 30.04.2 0 7.05.2 0 17.05.2 0 26.05.2 0 3.06.20 23.09.2 0 14 6

5 20.04.2 0 30.04.2 0 7.05.2 0 17.05.2 0 26.05.2 0 3.06.20 25.09.2 0 14 8

Хулосалар. Сугориладиган шароитда соя навларини маъдан угитлар билан

озиклантириш меъёрлари ва муддатлари, сугоришни урганиш буйича 2020 йил олиб борилган илмий тадкикотлардан олинган натижалари буйича куйидаги хулосаларни килиш мумкин.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, 3 йиллик олиб борилган илмий тадк;ик;отларда соя навларига кулланиладиган маъдан угитлардан соф холда фосфор 90 кг/га, калий 60 кг/га фонида, азотли угит меъёрини гектарига 60 кг дан 150 кг гача булган меъёрларда кулланилиши соя донининг пишиб етилишини 2-6 кунга кечиктирилишига олиб келиши ани;ланди.

Асосий сояни Тумарис Ман-60 нави 136 кунда Ойжамол нави 142 кунда тула пишиб етилди. Соя экинига азотли угитлар меъёрини 60 кг дан 150 кг гача оширилиши соя навларининг усув даврини 5-7 кунга чузилиши ва усимликлар биомассасининг купайиши натижасида х,осилнинг пишиб етилиши азотли угит меъёрининг ортиб бориши билан бир хафтагача кечикиши аникланди.

REFERENCES

1. Р.Тиллаев, А.Мансуров, А.Муминов "Кузги бугдойдан кейин экилган дуккакли-дон экинларнинг тупро; унумдорлигига, галла ва пахта х,осилига таъсири". Агро илм, 2017 йил, № 3, 21-бет

2. Х.Атабаева, М.Саттаров "Соя усимлигининг усиш ва ривожланишга минерал угитлар ва олтингугуртнинг таъсири". Агро Илм, 2019 йил, №4, 36-37 бетлар.

3. Н.Умарова, Р.Саитканова, Х.Идрисов "Соянинг фотосинтетик фаолияти ва х,осилдорлигига микроэлементларнинг таъсири". Агро Илм, 2019 йил. №3, 36 бет

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.