Научная статья на тему 'Маъдан ўғитларнинг соя навлари ҳосилдорлигига таъсири'

Маъдан ўғитларнинг соя навлари ҳосилдорлигига таъсири Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
195
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
соя / сорт / удобрение / сроки / норма / культура / почва / плодородие / урожайность / экономическая эффективность / азот / фосфор / калий / soybean / variety / fertilizer / date / measure / crops / soil / fertility / yielding / economical effectively / nitrogen / phosphorus / potassium

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Абдуазимов А. М., Мирзаев Н. Ф.

В статье приведены данные о влиянии норм применения минералных удобрений на урожайность местных и зарубежных сортов сои Тумарис Ман-60, Ойжамол, Селекта-201, и Амиго в условиях светлых серозёмных почв Республики Узбекистан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Абдуазимов А. М., Мирзаев Н. Ф.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article presents data on the effect of norms of application of fertilizer minerals on the productivity of local and foreign soybean varieties Tumaris Man-60, Oyjamol, Selecta-201, and Amigo in light gray-earth soils of the Republic of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «Маъдан ўғитларнинг соя навлари ҳосилдорлигига таъсири»

УУТ:633:853.52;631:5.8 Абдуазимов А. М., Мирзаев Н. Ф.

МАЪДАН УГИТЛАРНИНГ СОЯ НАВЛАРИ ^ОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

Абдуазимов А. М. - к/х.ф.ф.д., катта илмий ходим; Мирзаев Н. Ф. - таянч докторант (Дон ва дуккакли экинлар илмий тадкикот институти Кдшкадарё филиали).

В статье приведены данные о влиянии норм применения минералных удобрений на урожайность местных и зарубежных сортов сои Тумарис Ман-60, Ойжамол, Селекта-201, и Амиго в условиях светлых серозёмных почв Республики Узбекистан.

Ключевые слова: соя, сорт, удобрение, сроки, норма, культура, почва, плодородие, урожайность, экономическая эффективность, азот, фосфор, калий.

The article presents data on the effect of norms of application of fertilizer minerals on the productivity of local and foreign soybean varieties Tumaris Man-60, Oyjamol, Selecta-201, and Amigo in light gray-earth soils of the Republic of Uzbekistan.

Key words: soybean, variety, fertilizer, date, measure, crops, soil, fertility, yielding, economical effectively, nitrogen, phosphorus, potassium.

Кириш. Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги азалдан пахта, галла ва бошкка мух,им техник экинларини устириш, уларни етиштиришнинг илгор технологиясини ишлаб чиккан ва шу усимликларни устиришга мослашган. Кейинги пайтда бозор иктисодиётига утиш муносабати билан мойли, дуккакли, доривор ва бошка техник экинларни устириш борасида х,ам илмий тадкикот ишлари олиб борилмокда. Шу жихдтдан бугунги кунда Республиканинг турли тупро;-и;лим шароитларида соя навларини маъдан угитлар билан озиклантириш меъёрлари ва муддатларини белгилаш, сугориш режимларини урганиш, факторларни соянинг усиш ривожланишига, х,осилдорлик ва дон сифат курсаткичларига таъсирини илмий асослаш, биологик хусусиятларини х,исобга олиб жойлаштиришни хдмда етиштириш агртехнологиясини ишлаб чикиш зарурияти тугилмокда.

Олимларнинг фикрича ва бизнинг тажрибаларимизга кура, соя азот, фосфор ва калийни гуллаш фазасидан бошлаб дуккакларнинг тулишиш давригача энг куп микдорда узлаштиради. Гуллаш фазасидан дуккакларнинг тулишиш давридаги асосий микдори 57,9-59,7; 59,4-64,7; 66,0-70,7 % азот, фосфор, калий ва дуккакларнинг тулишиш давридан то пишгунгача 33,7; 30,0; 18,0 % озука моддаларини узлаштиради. Соя, албатта, азот, фосфор ва калийдан ташкари бошка микроэлементлар билан х,ам озикланади. Озука элементларини соя турли усувдаврида талаб килади. Масалан, соя усув даврида азотли угитлар учун киритик давр - соя гуллашидан 2-3 хдфта олдин ва гуллашдан кейин 2-3 хдфта кейин деб х,исобланади. Ана шу даврда тупрокда азотли элементларнинг етишмаслиги, албатта соя х,осилдорлигини сезиларли даражада пасайтиради [1].

Соя усимлиги етиштирилганда минерал угитлар N50P100K70 кг/га меъёрда кулланилганда, соянинг фотосинтетик фаолияти фаоллашади. Соя агротехнологиясида минерал угит билан бирга микроэлементларни х,ам куллаб барг оркали озиклантирганда, соя усимлигиниг дон х,осили 6,2-14,2 ц/га ошиши таъминланади [2].

Минерал угитлар ва олтингугурт соя донининг йириклигига ва дон х,осилига таъсир курсатиб, назорат вариантида дон вазни 126,6 граммни ташкил килган. Минерал угитлар кулланилганда 8 граммга ошди; доннинг мутлок вазни минерал угитга олтингугурт уч хил меъёрда кушиб барг оркали озиклантирилганда 135,7-138,2-136,8 граммни ташкил килди.

Соя усимлигини етиштиришда минерал угитлар азот 50, кг/га фосфор 100 кг/га ва калий 70 кг/га кулланилганда назоратга нисбатан кушимча 6,2 ц/га дон х,осилини олиш мумкин.Утлоки-боткок тупрокларда минерал угитларга 1,2 кг/га олтингугурт кушиб кулланилганда назоратга нисбатан кушимча 11,2-18,4 ц/га х,осил етиштиришни таъминлайди

[3].

Бахорги ва ёзги сояни тахлил килиш учун намуна пишиб етилган усимлик дуккагидан олинди ва унинг уртача намлиги 11-14 % атрофида эканлиги аникланди. Таркибидаги мой микдорини аниклаш учун махсус гомогенизаторда унга айлантирилди ва Сокслет аппаратида Рушковский (3) усули билан 4 кайтарикда амалга оширилди [4].

Тажриба утказиш услуби. Тажриба Дон ва дуккакли экинлар илмий-тадкикот институти ^ашкадарё филиали оч тусли буз тупроклар шароитида олиб борилди.

Соянинг хар бир навини 5 та вариантда, тажрибада азотли угитни 1-назорат азотли угитсиз, 2-вариант азотли угит соф холда 60 кг/га, 3-вариант азотли угит соф холда 90 кг/га, 4-вариант азотли угит соф холда 120 кг/га, 5-вариант азотли угит соф холда 150 кг/га микдорида, фосфорли угит соф холда 90 кг/га, калийли угит соф холда 60 кг/га угитлаш фонида урганилди.

Минерал угитлардан фосфорли ва калийли угитларни белгиланган йиллик меъёрини 100 фоизини экишдан аввал ер тайёрлашда берилди. Азотли угитнинг белгиланган йиллик меъёрини 30-35 фоизини соянинг шоналаш фазасида, колган 65-70 фоизини тула гуллаш-дуккаклаш фазаларида берилди.

Утказилган дала тажрибасида сояни сугориш ишлари тупрок-иклим шароитларига, тупрок намлигига, экиннинг усиш ва ривожланиш холатига караб, соянинг шоналаш фазасида бир марта, гуллаш-дуккаклаш фазасида икки марта, дуккаклардаги доннинг тулишиш пишиш фазасида бир марта, усув даври узок давом этган навларда, яъни "Тумарис Ман-60" ва "Ойжамол" навларида тажрибадаги бошка навларга нисбатан бир марта куп сугориш амалга оширилди.

Тажрибада усимликнинг усув даврида фенологик кузатувлар ва биометрик курсаткичлар куйидагича амалга оширилди. Жумладан, униб чикишни хисобга олиш (экилган уругликга нисбатан 75 % униб чикиш кузатилгунга кадар делянкалардан 1 погоно метр майдондаги кучатлар асосида бажарилди);

-усимликларда усиш ва ривожланиш боскичларини тула белгилаш (шоналаш, гуллаш, гуллаш-мевалаш, поядаги биринчи дуккакни жойлашиш баландлиги, пишиш кабиларни хисобга олинди);

-усимликни гуллаш-дуккаклаш боскичига кирганда илдизларида шаклланган азот тупловчи туганакларини хисоблаш (10 тупдан усимликни пайкаллардан эхтиётлик билан казиб олиб, уларни илдизларини ювиб, улардаги туганаклар сонини санаш оркали аникланди);

-усимликларнинг хосил таркиби структурасини аниклаш учун хар-бир делянкадан 10 тупдан усимликни юлиб олиб уларни барча биометрик курсаткичлари (поя баландлиги, шох сони, дуккак сони, дуккакдаги уртача дон сони, 1 тупдаги дон вазни) аникланди;

-хосилни уриб йигиштириб олиш ва вариантлар буйича хосилдорликни алохида хисоблаш;

-хосилдорликни аниклигини вариантлар ва кайтариклардан олинган маълумотларни (Б.А. Доспехов 1985 йил буйича) дисперцион тахлил килиш оркали математик хисобланди

[5].

-вариантлар буйича олинган донларнинг сифат курсаткичлари, 1000 дона дон вазни аникланди.

Тадкикот натижалари. Дон ва дуккакли экинлар илмий тадкикот институти ^ашкадарё филиалида соянинг "Тумарис Ман-60", "Ойжамол", "Селекта-201", "Амиго" навларини озиклантиришда маъдан угитларнинг турли меъёрларини куллаш, сугориш муддатларини урганиш буйича олиб борилган дала тажрибалари асосида утказилган илмий-тадкикотларда куйидаги натижаларни олишга эришилди (1-жадвал).

Тадкикотларда 2019 йилда ^ашкадарё вилоятида ёз ойларини бошка йилларга нисбатан иссик келиши экилган соя навларининг усиш ва ривожланишига уз таъсирини курсатди. Жумладан, соя навларидан олинган дон хосили навларнинг биологик хусусиятларида келтирилган курсаткичлардан бир мунча паст булганлиги кайд килинди.

1-жадвал

Соя навлари х,осилдорлик курсаткичларига маъдан уFитлар билан озиклантириш меъёрларининг таъсири (ДДЭИТИ К^ашцадарё филиали 2019 йил)

^айтариклар буйича Уртача Назорат

Навлар номи х,осилдорлик, (ц/га) вариант

№ Вариантлар 1 II III IV ^осил-дорлик, ц/га дан фарки,

Назорат 4,0 4,6 5,0 4,3 4,5 -

Тумарис Ман-60 N-60 9,3 9,9 10,3 9,6 9,8 5,3

1 N-90 11,4 11,9 12,4 11,8 11,9 7,4

N-120 13,4 14,3 14,5 13,8 14,0 9,5

N-150 16,6 16,2 15,6 15,9 16,1 11,6

Назорат 4,5 5,1 5,6 4,9 5,0 -

N-60 11,7 12,2 12,6 11,9 12,1 7,1

2 Ойжамол N-90 12,9 15,1 15,6 14,9 14,6 9,6

N-120 17,9 18,6 19,0 18,3 18,5 13,4

N-150 20,3 19,9 19,3 19,6 19,8 14,8

Назорат 4,7 5,3 5,7 5,0 5,2 -

N-60 8,5 9,1 9,6 8,8 9,0 3,8

3 Селекта-201 N-90 10,6 11,2 11,7 11,0 11,1 5,9

N-120 13,0 13,6 14,0 13,3 13,5 8,3

N-150 16,9 16,6 15,9 16,2 16,4 11,2

Назорат 1,6 2,2 2,6 1,9 2,1 -

N-60 3,5 4,3 4,7 4,0 4,1 2,1

4 Амиго N-90 5,8 6,4 6,9 6,2 6,3 4,3

N-120 7,5 8,1 8,5 7,8 7,9 5,9

N-150 10,2 9,8 9,1 9,4 9,6 7,6

Тажрибанинг азотли угит берилмаган (назорат) вариантида "Тумарис Ман-60" навидан уртача 4,5 ц/га дон хосили олинган булса, азотли угит меъёри 60 кг/га кулланилган 2-вариантда 9,8 ц/га, азотли угит меъёри 90 кг/га кулланилган 3-вариантда 11,9 ц/га, азотли угит меъёри 120 кг/га кулланилган 4-вариантда 14,0 ц/га, азотли угит меъёри 150 кг/га кулланилган 5-вариантда 16,1 ц/га микдорида дон хосили олинди тажрибанинг назоратга нисбатан 2-вариантда 5,3 ц/га, 3-вариантда 7,4 ц/га, 4 вариантда 9,5 ц/га, 5-вариантда 11,6 ц/га микдорида нисбатан куп дон хосили олинганлиги аникланди.

Соянинг "Ойжамол" навидан азотли угит берилмаган (назорат) вариантида уртача

5.0 ц/га дон хосили олинган булса, азотли угит меъёри 60 кг/га кулланилган 2-вариантда 12,1 ц/га, азотли угит меъёри 90 кг/га кулланилган 3-вариантда 14,6 ц/га, азотли угит меъёри 120 кг/га кулланилган 4-вариантда 18,5 ц/га, азотли угит меъёри 150 кг/га кулланилган 5-вариантда 19,8 ц/га микдорида дон хосили олинган булиб, назоратга нисбатан 2-вариантда

7.1 ц/га, 3-вариантда 9,6 ц/га, 4-вариантда 13,4 ц/га, 5-вариантда 14,8 ц/га микдорида куп дон хосил олишга эришилди.

"Селекта-201" навидан азотли угит берилмаган (назорат) вариантида уртача 5,2 ц/га дон хосили олинган булса, азотли угит меъёри 60 кг/га кулланилган 2-вариантда 9,0 ц/га, азотли угит меъёри 90 кг/га кулланилган 3-вариантда 11,1 ц/га, азотли угит меъёри 120 кг/га кулланилган 4-вариантда 13,5 ц/га, азотли угит меъёри 150 кг/га кулланилган 5-вариантда 16,4 ц/га микдорида дон хосили олинган булиб, назоратга нисбатан 2 вариантда 3,8 ц/га,

3 вариантда 5,9 ц/га, 4 вариантда 8,3 ц/га, 5 вариантда 11,2 ц/га микдорида куп дон хосили олинганлиги кайд этилди.

"Амиго" навидан азотли угит берилмаган (назорат) вариантида уртача 2,1 ц/га дон хосили олинган булса, азотли угит меъёри 60 кг/га кулланилган 2-вариантда 4,1 ц/га, азотли угит меъёри 90 кг/га кулланилган 3-вариантда 6,3 ц/га, азотли угит меъёри 120 кг/га кулланилган 4-вариантда 7,9 ц/га, азотли угит меъёри 150 кг/га кулланилган 5-вариантда 9,6 ц/га микдорида дон хосили олинган булиб, назоратга нисбатан 2-вариантда 2,1 ц/га, 3-вариантда 4,3 ц/га, 4-вариантда 5,9 ц/га, 5 вариантда 7,6 ц/га микдорида куп дон хосили олинганлиги аникланди.

Тажриба натижаларидан куриниб турибдики, соянинг барча навларида вариантлар буйича кулланилган азотли угит меъёрининг ортиб бориши билан соя навларидан олинаётган дон хосили микдори хам ортиб бориши кузатилмокда, бунга кура азотли угит берилмаган назорат вариантига нисбатан азотли угит 60 кг/га берилган 2-вариантдан навлар буйича олинаётган кушимча дон хосили уртача 2,1-7,1 центнерга, азотли угит 90 кг/га берилган

3-вариантдан уртача 4,3-9,6 центнерга, азотли угит 120 кг/га берилган 4-вариантдан уртача 5,9-13,4 центнерга, азотли угит 150 кг/га берилган 5-вариантдан уртача 7,6-14,8 центнерга куплиги кузатилди.

Келтирилган маълумотлардан куриниб турибдики, соянинг "Тумарис Ман-60", "Ойжамол", "Селекта-201", "Амиго" навларида азотли угит берилмаган вариантга нисбатан гектарига 60 кг азотли угит берилган 2-вариантда навларга мутаносиб холда 5,3; 7,1; 3,8; 2,1 центнер куп дон хосили олинган булса, колган вариантларда гектарига 30 кг дан азотли угит меъёри ошириб борилган 3-вариантда 2-вариантга навларга нисбатан холда 2,1; 2,5; 2,1; 2,2 ц/га, 4-вариантда хам 2-вариантдан нисбатан навларга мутаносиб холда 4,2; 6,3; 4,5; 3,8 ц/га, 5-вариантда 2-вариантга нисбатан навларга мутаносиб холда 6,3; 7,7; 7,4; 5,5 ц/га куп дон хосили олинганлиги кузатилди.

Утказилган дала тажрибалари натижаларига кура, азотли угит меъёрини шоналаш ва гуллаш-дуккаклаш фазаларида булиб берилганда "Тумарис Ман-60" навини озиклантиришда соф холда 120 кг/га азотли угит берилган 4-вариантда уртача 14,0 ц/га, 5 вариантда 150 кг азотли угит берилганда уртача 16,1 ц/га дон хосили олинди. Азотли угит меъёрини 5-вариантда 4-вариантга нисбатан 30 кг/га оширилган булсада, 4-вариантга нисбатан кушимча олинган дон хосили 2,1 ц/га куп эканлиги аникланди.

Демак, соянинг "Тумарис Ман-60" нави учун ^ашкадарё вилоятининг оч тусли буз тупроклари шароитида азотли угит меъёрини 120 кг/га куллаш иктисодий жихатдан энг самарали вариант хисобланади.

Шунингдек соя навлари буйича хосилдорлик курсатгичларнинг тажрибада урганилганда "Ойжамол" навини озиклантиришда соф холда 120 кг/га азотли угит берилган

4-вариантда уртача 18,5 ц/га, 5-вариантда 150 кг азотли угит берилганда уртача 19,8 ц/га дон хосили олинган. Азотли угит меъёрини 5-вариантда 4-вариантга нисбатан 30 кг/га оширилган булсада, 4-вариантга нисбатан кушимча олинган дон хосили 1,3 центнерга куп булганлиги аникланди. "Ойжамол" нави учун хам ^ашкадарё шароитида азотли угит меъёрини 120 кг/га куллаш иктисодий жихатдан энг самарали вариант хисобланади.

"Селекта-201" навини озиклантиришда соф холда 150 кг/га азотли угит берилган

5-вариантда энг юкори уртача 16,4 ц/га дон хосили олинди. "Селекта-201" нави учун ^ашкадарё шароитида азотли угит меъёрини 150 кг/га куллаш энг самарали вариант хисобланади.

"Амиго" навини озиклантиришда соф холда 150 кг/га азотли угит берилган 5 вариантда энг юкори уртача 9,6 ц/га дон хосили олинди. Амиго нави учун ^ашкадарё шароитида азотли угит меъёрини 150 кг/га куллаш энг самарали вариант хисобланади.

Хулоса килиб таъкидлаш жоизки, юкорида келтириб утилган маълумотларга кура, соя навларига маъдан угитлар меъёри гектарига соф холдаги фосфор 90 кг, калий 60 кг фонида "Тумарис Ман-60" навига 120 кг/га азотли угит берилганда 9,5 ц/га, "Ойжамол" навига

120 кг/га азотли угит берилганда 13,4 ц/га, "Селекта-201" навига 150 кг/га азотли угит берилганда 11,2 ц/га, "Амиго" навига 150 кг/га азотли угит берилганда 7,6 ц/дан хосил олиниб, иктисодий жихатдан энг самарали вариантлар эканлиги утказилган тажрибалар натижасида аникланди.

АДАБИЁТЛАР

1. Ёрматова Д., Назарова Ф., Хушвактова Х., Х,асанов Ж. Соя агротехникаси (Фермерлар учун тавсиянома) // Т.-2017, -Б.-29.

2. Умарова Н., Саитканова Р., Идирсов Х. Соянинг фотосинтетик фаолияти ва хосилдорлигига микроэлеминтларнинг таъсири // Ж.. АГРО-ИЛМ журнали.-2013,№4. Б -40.

3. Атабаева Х., Саттаров М. Соя усимлигининг усиши ва ривожланишига минерал угитлар ва олтингугуртнинг таъсири // Ж. Агро илм -2019, №4. Б - 36.

4. Топволдиев Т, Худойбердиев Т.С., Насриддинов К. Соя етиштириш агротехникаси, хосилдорлиги ва унинг мойлилиги хакида //Ж. Узбекистон аграр фани хабарномаси-2001, №2 (4). -Б29-30.

5. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта // 1985 г. - С. 268.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.