Научная статья на тему 'ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА СОЯ ЕТИШТИРИШ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШГА ЖОРИЙ ҚИЛИШ'

ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА СОЯ ЕТИШТИРИШ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШГА ЖОРИЙ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
32
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рентабеллик / ҳосилдорлик / соф фойда / соя навлари / ўсимлик бўйи / Aмиго / Тўмарис-МAН-60 / Ойжамол / азотли ўғитлар / агротехник тадбирлар / суғориш / култивация / уруғ экиш. / profitability / yield / net profit / soybean varieties / plant height / Amigo / To'maris-MAN-60 / Oyjamol / nitrogen fertilizer / agrotechnical measures / irrigation / cultivation / planting seeds.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Омонов Ҳасан Фармонович, Бекбўтаев Ҳасан Аролович, Турдиев Ёқуббек Азамат Ўғли, Мирзаев Нуридин Ффайзуллаевич

Мақолада Қашқадарё вилоятининг оч бўз тупроқлари шароитида 2018-2020 йилларда азотли ўғитлар билан ўғитлаш асосида соянинг “Aмиго”, “Селекто-201”, “Тўмарис-МAН-60”, “Ойжамол” навларини етиштиришнинг агротехнологиясини такомиллаштириш бўйича олиб борилган илмий изланишлар натижалари ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по Сельскохозяйственные науки , автор научной работы — Омонов Ҳасан Фармонович, Бекбўтаев Ҳасан Аролович, Турдиев Ёқуббек Азамат Ўғли, Мирзаев Нуридин Ффайзуллаевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

. The article highlights the results of scientific research on improving the agricultural technology of cultivation of soybean varieties Amigo, Selekto-201, Tomaris-MAN-60, Oyjamol based on fertilizing with nitrogen fertilizers, carried out during 2018-2020. in conditions of light gray soils of Kashkadarya region

Текст научной работы на тему «ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА СОЯ ЕТИШТИРИШ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШГА ЖОРИЙ ҚИЛИШ»

УДК: 631.54

ЦАШЦАДАРЁ ВИЛОЯТИ ШАРОИТИДА СОЯ ЕТИШТИРИШ ТАДЦИЦОТ НАТИЖАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИЦАРИШГА ЖОРИЙ ЦИЛИШ

Юмонов Х,асан Фармонович - д.х.ф.н., доцент,, E-mail: xasan-OMonov @ mail.ru

https//orcid.org/0000-0002-6074-8374 'Бекбутаев Х,асан Аролович - катта удитувчи, https//orcid.org/ 0000-0001-5739-3421. E-mail: hasan-bekbo'taev @ mail.com https//orcid.org/0000-0001-5739-3421 'Турдиев Ёкуббек Азамат угли - магистрант; E-mail: yokub-t @ bk.ru 2Мирзаев Нуридин Ффайзуллаевич- д.х.ф.н. E-mail: nuridin-mirzaev@ mail.com

^'ТИКХММИ" МТУ Карши ирригация ва агротехнологиялар институти. Карши ш., Узбекистон. 2Жанубий дехдончилик илмий-таддидот институти. Карши ш., Узбекистон.

Аннотация. Мацолада Кашцадарё вилоятининг оч буз тупроцлари шароитида 2018-2020 йилларда азотли угитлар билан угитлаш асосида соянинг "Амиго", "Селекто-201", "Тумарис-МАН-60", "Ойжамол" навларини етиштиришнинг агротехнологиясини такомиллаштириш буйича олиб борилган илмий изланишлар натижалари ёритилган.

Калит сузлар: рентабеллик, хосилдорлик, соф фойда, соя навлари, усимлик буйи, Амиго, Тумарис-МАН-60, Ойжамол, азотли угитлар, агротехник тадбирлар, сугориш, култивация, уруг экиш.

Abstract. The article highlights the results of scientific research on improving the agricultural technology of cultivation of soybean varieties Amigo, Selekto-201, Tomaris-MAN-60, Oyjamol based on fertilizing with nitrogen fertilizers, carried out during 2018-2020. in conditions of light gray soils of Kashkadarya region

Key words: profitability, yield, net profit, soybean varieties, plant height, Amigo, To'maris-MAN-60, Oyjamol, nitrogen fertilizer, agrotechnical measures, irrigation, cultivation, planting seeds.

Кириш. Узбекистон Республикаси Президентининг "2017-2021 йилларда республикада соя экини экишни ва соя дони етиштиришни купайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги дарори [1] да 2017-2021 йилларда соя усимлигини экиш майдонлари хажмини босдичма-босдич кенгайтириш ва мой ишлаб чидариш миддорини ошириш вазифаси юклатилган. Унумдорлиги паст булган оч тусли буз тупродлар шароитида, соя экинини асосий экин сифатида етиштириш, доннинг одсил миддорини, мойлилик даражасини оширишда маъдан угитларни дуллаш хамда агротехнологияларини ишлаб чиддан холда ишлаб чидариш саноатида кенг жорий этиш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан хисобланади.

Тадкикот услубиёти. А.Г.Ложкин, Р.Н.Ивоноваларнинг маълумотида соя экинини етиштириш агротехникасининг уруглик материал чидимига таъсирини урганиш мадсадида таддидот изланишлар олиб борилган, икки йил давомида олиб борилган таддидот натижаларига кура 93% лик рентабеллик кенг даторли усулда уруг меъёри 500 минг дона унувчан уруг экилганда ва 90% рентабелликка, 250 минг дона унувчан уруг кенг даторлаб экиш усули дулланилганда эришилган [2].

Г.Д.Рахматуллаев, Ж.Х.Ахмедовларнинг анидлашларича такрорий экин сифатида соя усимлиги экилганда N60P90K60 кг/га меъёрларда дулланилганда яратилган фонда экилганда гуза навларида мошнинг юдоридаги мадбул таъсирига нисбатан бироз камрод шартли соф фойда олинди ва 648000 хамда 531000 сум/га.ни рентабеллик даражаси эса 28,0 ва 23,5 фоизни ташкил дилди [3].

2018-2020 йиллар давомида олиб борилган илмий таддидотларда соянинг Амиго, Селекто-201, Тумарис-МАН-60, Ойжамол навларини азотли угитлар билан озидлантириш асосида етиштириш агротехнологияларини такомиллаштириш борасида Кашдадарё вилоятининг оч тусли буз тупродлари шароитида таддидотлар олиб борилган.

Тадкикот натижалари. Таддидотлар натижалари буйича олинган илмий маълумотлар шуни курсатдики, азотли минерал угитлар билан турли меъёрларда озидлантирилган

вариантларда соянинг Тумарис-МАН-60 ва Ойжамол навлари бошка урганилган навларга нисбатан юкори х,осил (N120 вариантда Тумарис-МАН-60 нави 28,5 ц/га, Ойжамол нави 32,2 ц/га) берганлиги учун бу навларни 2021 йил мавсумида ишлаб чикариш синов буйича тадкикотлар утказилган.

Оч тусли буз тупроклар шурланишга мойил. Механик таркиби буйича улар урта ва енгил кумокли. Тупрокнинг хдйдалма катламида гумус микдори 0,5-1,2%, кесмнинг куйи катламларида унинг микдори 0,3-0,4% гача камайиб боради. Х,айдалма катламдаги азот микдори 0,03-0,07% га, углероднинг азотга булган нисбати 5-8 ни ташкил килади.

Тадкикот Нишон туманидаги "Кучкоров Нодирбек" фермер хужалигининг 4 гектар, "Бекмирзаев Дилмурод" фермер хужалигининг 4 гектар ерларида амалга оширилди .Тажриба синов майдони 8 га булиб, "Кучкоров Нодирбек" фермер хужалиги ерларида соянинг Тумарис-МАН-60 нави, "Бекмирзаев Дилмурод" фермер хужалиги ерларида соянинг эса соянинг Ойжамол нави экилиб мавсум давомида кабул килинган агротехнология утказилган.

1-жадвал

Тажриба синов майдонида соя навларини етиштириш агротехнологияси (2020-2021 йй.)

№ Утказилган агротехник тадбирлар Бажариш техника ва механизмлари Бажариш муддати

"^учкоров Нодирбек" ф.х. фермер хужалиги "Бекмирзаев Дилмурод" фермер хужалиги

1 Ерни хайдаш Класс "Арион", ПЯ-5-35 26.07. 2020 й. 10.07. 2020 й

2 Экиш учун ер тайёрлаш Класс "Арион" ер текислаш 22.02.2021 й. 14.02.2021 й.

3 Экишга ер тайёрлашда угитлар билан угитлаш МТЗ-80 НРУ-0,5 20.02.2021 й. 22.02.2021 й.

4 Уругни экишга тайёрлаш Тозалаш, саралаш 17.04.2021 й. 16.04.2021 й.

5 Уругни экиш МТЗ-80 СПЧ 4 сеялкада 20.04.2021 й. 20.04.2021 й.

6 Катор орасини юмшатиш 1 -культивация 2-культивация 3-культивация КРХ-4 культиватор 04.05.2021 й. 19.05.2021 й. 26.06.2021 й. 04.05.2021 й. 18.05.2021 й. 25.06.2021 й.

7 Бегона утларга карши кетмон чопик килиш ва уток утказиш Кулда 20.05.2021 й. 24.06.2021 й. 23.07.2021 й. 20.05.2021 й. 22.06.2021 й. 25.07.2021 й.

8 Озиклантириш 1 -озиклантириш, 2-озиклантириш. КРХ-4 УFитлагич 19.06.2021 й. 26.06.2021 й. 18.06.2021 й. 25.06.2021 й.

9 Сугориш-1 Сугориш-П Сугориш-Ш СуFориш-IV Кулда 07.06.2021 й. 27.06.2021 й. 09.07.2021 й. 04.08.2021 й. 05.06.2021 й. 27.06.2021 й. 08.07.2021 й. 05.08.2021 й.

10 Х,осилни йиFиштириш Кулда 29.08.2021 й. 30.08.2021 й.

Тажриба синов майдонига кузги шудгордан олдин ер юзасига аммафос (90 кг/га соф х,олда) ва калий хлор (60 кг/га соф х,олда) угитлар аралашмаси солинди ва шудгор килинди. Бунда экиш меъёри 350 минг дона, катор ораси 90 см булди. Соя навларини мавсум давомида 3 марта кулътивация, 3 марта бегона утларга карши кулда чопик килинди. Экинга биринчи

суFоришдан олдин азотли уFит берилди. Тажриба синови майдонига мавсум давомида сарфланган уFитлар меъёри азот 120 кг/га, фосфор 90 кг/га ва калий 60 кг/га соф х,олда берилди. СуFоришлар 2020-2021 йиллар давомида утказилган тажриба натижалари асосида амалга оширилган (1-жадвал).

Фермер хужаликларида соя навларини экиш - амалдаги пушта суFориш асосида тупрокни намлантириш, тупрок етилиши билан борона килиш ва тупрок хдроратига кура уруFларни экиш амалга оширилди. Экиш х,ар иккала фермер хужалигида апрель ойининг иккинчи ун кунлигида амалга оширилди. Тажриба синов утказилган жорий йил соя уруFларининг униб чикиши учун кулай шароит кузатилиб, уруFларнинг униб чикиши 5-6 кунни ташкил этган, соя навлари уруFларининг униб чикиши 2020 йилда дала тажрибаларида олиб борилган тадкикотлар каби, уруFларнинг униб чикиши учун оптимал мухит уз таъсирини курсатилган.

Фермер хужаликлари суFориладиган ер майдонларида утказилган тажриба синов ишларида уруFларни экиш 17-18 апрель кунлари амалга оширилиб, 2-3 барг чикариши 28-30 апрел кунлари кузатилди. Шоналаш даври 16-17 май кунлари, галлаш бошланиши 25-26 май кунлари, дуккаклар хосил килиши 7-8 июль кунларида кузатилган.

Тажриба синов майдонида дуккаклар сони шаклланиши буйича хам х,ар ойнинг 1-санасида хамда вегетация охирида улчов ишлари амалга оширилди. Фермер хужаликлари суFориладиган ер майдонларида утказилган улчовларда 1-июнь санасида дуккаклаш бошланмаган булса, 1-июль санасида Тумарис-МАН-60 навида 12 дона, Ойжамол навида 14 донани ташкил этди (2-жадвал).

"Кучкоров Нодирбек" фермер хужалиги майдонидаги Тумарис-МАН-60 нави дон хосилдорлиги 16,9 ц/га, соя етиштириш учун гектарига 7230 минг сум сарф харажат килинди. Олинган даромад 10985 минг сумни, соф фойда 3755 минг сумни ташкил этди. 1 кг соя таннархи 4278,1 сумни ташкил этгани холда рентабеллик даражаси 51,9% га тенг булди.

2-жадвал

Тажриба синов майдонида дуккаклар сони шаклланиши

Т/р Фермер хужалиги ва нав номи Дуккаклар сони, дона

01.06 01.07 01.08 вегетация охирида

1 "Кучкоров Нодирбек" фермер хужалиги Тумарис-МАН-60 нави 0 12 101 143

2 "Бекмирзаев Дилмурод" фермер хужалиги Ойжамол нави 0 14 107 157

"Бекмирзаев Дилмурод" фермер хужалиги майдонидаги Ойжамол нави дон хосилдорлиги 20,4 ц/га, соя етиштириш учун гектарига 7170 минг сум сарф харажат килинди. Олинган даромад 13260 минг сумни, соф фойда 6090 минг сумни ташкил этди. 1 кг соя таннархи 3514,4 сумни ташкил этгани холда рентабеллик даражаси 84,9% га тенг булди.

Хулоса. Тадкикотларимизда N120 кулланилганда барча навларда хосилдорликнинг кутарилиши ва соф даромад олиниши хисобига рентабеллик даражаси ижобий булиши аникланди. Бунда, Амиго ва Селекто-201 навларида 7,2-45,7% булган булса, Тумарис-МАН-60 ва Ойжамол навларида хосилдорлик ва мос равишда соф даромаднинг кескин кутарилиши эвазига рентабеллик курсаткичи 161,2-195,2% ни ташкил этган.

Азотли угитлар энг куп кулланилган N150 вариантда Амиго ва Селекто-201 навларида хосилдорликнинг бошка вариантларга нисбатан ошган (12,2-16,8 ц/га) булсада, сарф-харажатларнинг хам ошиши хисобига рентабеллик даражасида сезиларли фарк кузатилмади (6,5-46,7%). Махдллий шароитда яратилган Тумарис-Ман-60 ва Ойжамол навларида эса х,осилдорликнинг N120 вариантга нисбатан (1,2-1,6 ц/га) пасайиши хдмда сарф-харажатларнинг

ортиши хисобига рентабеллик даражасининг хам N120 вариантга нисбатан (22,8-28,0%) пасайиши дайд этилди.

Хулоса дилиб айтиш мумкинки, республиканинг жанубий минтадалари оч тусли буз тупродлари шароитида хорждан келтирилган Амиго ва Селекто-201 навларини етиштириш идтисодий жихатдан рентабеллик даражаси кам булади.

Махаллий шароитда яратилган Тумарис-МАН-60 ва Ойжамол навларини етиштиришда азотли угитларни гектарига соф холда 120 кг дулланилганда, юдори рентабелликка эришилади.

Хулоса дилиб айтганда Кашдадарё вохасида соянинг махаллий навларини экиш озид -овдат хафвсизлиги таъминлаш ва даромад олишнинг мул манбаидир.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 14.03.2017 й. ПК-2832 сон «2017-2021 йилларда республикада соя экиниэкишни ва соя дони етиштиришни купайтириш чора-тадбирлари тугрисида»ги дарори.

2. Ложкин А.Г., Ивонова Р.Н. Изучение технологии возделывания сои на выход семенного материала. Актуальные вопросы развития аграрной науки в современных экономических условиях. 2015. - С. 48.

3. Рахматуллаев Г.Д., Ахмедов Ж.Х. Такрорий экинлардан сунг гуза экинининг идтисодий самарадорлиги. Тупрод унумдорлигини ошириш, гуза ва гуза мажмуидаги экинларни парваришлашда манба тежовчи агротехнологияларни амалиётга жорий этишнинг ахамияти мавзусидаги халдаро илмий-амалий анжуман маърузалари туплами. Тошкент, 2012. - Б. 374-376 б.

УУТ: 631.5; 631.8; 633.111

СУГОРИШ МЕЪЁРИ ВА МУДДАТЛАРИНИНГ КУЗГИ ЦАТТИЦ БУГДОЙ НАВЛАРИ УСИШ-РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИГА ТАЪСИРИ

^заков Гуломжон Окбутаевич - д/х.ф.ф.д., к.и.х. E-mail: gulomzhon.uzakov@mail.ru

https//orcid.org/ 0000-0003-3981-0062 2Авлакулова Мохигул Мейлиевна - магистрант. E-mail: avlakulova78@mail.ш

1Жанубий дехдончилик илмий таддидот институти. Карши ш., Узбекистон.

2Тошкент ирригация вa дишлод хужaлигини мехaнизaциялaш мухaндислaри институти миллий тaддидот университетининг К^рши ирригaция вa aгротехнологиялaр институти. Карши ш.,

Узбекистон.

Аннотация. Ушбу мацолада кузги цаттиц бугдой навларининг усиш-ривожланишига сугориш меъёри ва муддатларининг таъсири баён цилинган. Тадцицотларда кузги цаттиц бугдой навлари гектарига 4,5 млн. дона уруг уисобида экилиб, 1 м2 майдонда 359-3 70 та кучат униб чиццан ва унувчанлик 79,8-82,2% ни ташкил этган. Урганилган навларнинг цишлаш даражаси 80,9-87,1% ни, совуцца чидамлилиги 4,1-4,3 баллни ташкил этган.

Калит сузлар: кузги даттид бугдой, Насаф, Зилол, нав, уруг, сув, сугориш, униб чидиш, совудда чидамлилик.

Abstract. This article describes the influence of the norms and timing of irrigation on the growth and development of varieties of winter durum wheat. In the research, varieties of winter durum wheat were sown at the rate of 4.5 million seeds per 1 ha, 359-370 seedlings sprouted per 1 m2 of area, germination was 79.8-82.2%. The degree of winter hardiness of the studied varieties was 80.9-8 7.1 %, frost resistance 4.1-4.3 points.

Key words: winter durum wheat, Nasaf, Zilol, variety, seeds, water, irrigation, germination, cold resistance.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.