Научная статья на тему 'ОЧ ТУСЛИ БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА НЎХАТ ЎСИМЛИГИНИНГ ЭКИШ СХЕМАСИ ВА ЎҒИТЛАШ МЕЪЁРЛАРИНИНГ ЎСУВ ДАВРИ ҲАМДА ЎСИМЛИК БЎЙИГА ТАЪСИРИ'

ОЧ ТУСЛИ БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА НЎХАТ ЎСИМЛИГИНИНГ ЭКИШ СХЕМАСИ ВА ЎҒИТЛАШ МЕЪЁРЛАРИНИНГ ЎСУВ ДАВРИ ҲАМДА ЎСИМЛИК БЎЙИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
345
69
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
суғориладиган майдон / баҳорги нўхат / ўғит / ўсув даври / орошаемая территория / яровой горох / удобрения / вегетационный период.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Отақулова Д.А., Аманов О.А., Жабборов Ф.Б.

Ушбу мақолада суғориладиган майдонларда нўхат ўсимлигини ўсув даврига ўғит меъёрларининг таъсири ўрганилган. Азотли ўғит меъёрларининг ҳар бир ўсув даври давомида ўсиши, ривожланиши ва унда бўладиган жараёнлар таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Изучено влияние норм удобрений на вегетационный период растений гороха на орошаемых площадях макового поля. Проанализированы рост, развитие и процессы азотных удобрений в течение каждого вегетационного периода

Текст научной работы на тему «ОЧ ТУСЛИ БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА НЎХАТ ЎСИМЛИГИНИНГ ЭКИШ СХЕМАСИ ВА ЎҒИТЛАШ МЕЪЁРЛАРИНИНГ ЎСУВ ДАВРИ ҲАМДА ЎСИМЛИК БЎЙИГА ТАЪСИРИ»

УУТ:633.31/37; 631.84

Отакулова Д.А., Аманов О.А., Жабборов Ф.Б.

ОЧ ТУСЛИ БУЗ ТУПРОЦЛАР ШАРОИТИДА НУХАТ УСИМЛИГИНИНГ ЭКИШ СХЕМАСИ ВА УГИТЛАШ МЕЪЁРЛАРИНИНГ УСУВ ДАВРИ ^АМДА УСИМЛИК

БУЙИГА ТАЪСИРИ

Отакулова Д.А. - таянч докторант, Аманов О.А. - к/х.ф.д., к.и.х. (Жанубий дехкончилик илмий - тадкикот институти); Жабборов Ф.Б. - мустакил тадкикотчи (КдрМИИ)

Изучено влияние норм удобрений на вегетационный период растений гороха на орошаемых площадях макового поля. Проанализированы рост, развитие и процессы азотных удобрений в течение каждого вегетационного периода.

Ключевые слова: орошаемая территория, яровой горох, удобрения, вегетационный период.

The effect of fertilizer standards on the growing season of pea plants in irrigated areas of this poppy field has been studied. The growth, development and processes of nitrogen fertilizers during each growing season are analyzed.

Key words: irrigated area, spring peas, fertilizer, growing season.

Бугунги кунда нухат экини майдони дунё буйича 14,5 млн. гектар булиб, соядан кейин иккинчи уринни эгаллайди. Ер юзидаги барча тупрок иклим шароитида дуккакли дон экинлари кишлок хужалиги экинлари учун энг яхши утмишдош хисобланади. Дуккакли дон экинлари махсулотларига булган талаб кун сайин ошиб бормокда. Улар биринчи навбатда, тупрок унумдорлигини яхшилашга, иккинчидан, ахолини кимматли, оксилга бой махсулотлар хамда чорвачиликни туйимли ем-хашак билан таъминлашга хизмат килади.Чунки у дони ва пояси таркибидаги оксил микдорининг куплиги, бутун дунёда оксил такчиллигини бартараф этишлилиги ва иктисодий ахамиятга эгалиги билан характерланади.

Нухат экини говак, кумок, кучсиз шурланган тупрокларда экилади. Буз тупрокларда етиштирилганда ундан юкори хосил олинади. У иссиксевар усимлик, аммо уруги 2-50 С да униб чикади. Уруги паст хароратда секин усади, аммо чиримайди. Гуллаш ва мева шаклланиш даврида иссикликка талабчан булиб, дуккакли дон экинлари орасида нисбатан кургокчиликка чидамли хисобланади. Бу факат илдизи кучли ривожланганлигига эмас, балки сувни тежаб ишлата олишига хам боглик [1].

Шу билан бир каторда, сугориладиган майдонларда етиштирилиши натижасида, бу тур усимлик илдизларида кулай шароитда хаводаги эркин азотни узлаштириб туганак бактериялар шаклланади ва гектарига уртача 50-150 кг гача биологик соф азот тупланади. Бу тупланган азот хисобига тупрок бойиниб, хайдалма катлам унумдорлиги ошади хамда тупрок таркибидаги P ва K нинг усимликлар томонидан узлаштирилиши яхшиланади. Бу эса уз навбатида дуккакли экинлардан кейин жойлаштириладиган усимликларнинг нормал усиб ривожланишига узининг ижобий таъсирини курсатади.

Н.И.Вавилов (1966) нинг маълумотларига кура, хар бир минтаканинг табиий имкониятларидан тулик фойдаланишда хам навларнинг вегетация даврлари хисобга олиниши керак [2].

Нухат экини буйининг баландлиги навларнинг биологик хусусиятларига билан биргаликда, экиш муддатлари ва экиш чукурликларига боглаб урганилганда, Юлдуз навида усимлик буйи вариантлар буйича уртача 76,3-80,2 см, Узбекистанский 32 навида тегишлича 84,4-87,7 см, Лаззат навида эса мос равишда 61,3-64,5 см ни ташкил этган. Бунда энг юкори курсаткич Узбекистанский 32 навида кузатилган [3].

Олиб борилаётган тадкикот иши ^арши тумани Я.Омонов худудига карашли Жанубий дехкончилик илмий- тадкикот институтининг тажриба майдонида олиб борилди.

Тажриба утказиш давомида 8 та экиш схемаси, 40 та вариантда 3 кайтарикда, жами булиб 10800 м2 майдонда жойлаштирилди. Х,ар бир пайкалчанинг ер майдони 270 м2 ни ташкил этади. Тадкикот объекти сифатида "Полвон" нави экиб урганилди.

Тадкикот иши мавзусидан келиб чиркан холда, республикамизнинг сугориладиган майдонларида нухат усимлиги бахорги муддатда экилиб, угит меъёрларининг усув даври давомийлигига таъсири урганилди.

Тажриба майдонига нухат уруглари февраль ойининг учинчи декадасида 5-8 см чукурликда экилди. Экиладиган уруглар унувчанлиги 95% дан кам, намлиги 14% дан юкори ва навнинг тозалиги 99% дан паст булмаган уруглар танлаб олинди.

Усув даври давомийлиги хар бир экиш схемаси ва вариантлар буйича куйидаги олтита боскичда кузатиб борилди: униб чикиш; шохланиш; гунчалаш; гуллаш; дуккак хосил килиш; пишиш.

Усув даврида фенологик кузатув жараёнлари усув даврининг хар бир фазаси 10% усимликда олиб борилди. Бахорда экилган нухат уруглари ер остида буртиб, тупрокда етарли харорат хосил булганда чика бошлайди. Тажрибамиздаги нухатнинг "Полвон" нави март ойининг биринчи ун кунлигида униб чика бошлади. Вариантлар буйича экилганда униб чикиш 9-12 март кунларига тугри келди. Нухат усимлигида бу фаза энг мухим фаза хисобланиб, хосилдорликнинг микдорини белгиловчи манба хисобланади. Нухат навларининг унувчанлик суръати уругларни экиш меъёрларига хам боглик. Нухат уруглари купрок сарфланиб экилганида унувчанлик суръати юкори булиб, уруг кам сарфланганида бирмунча секинрок булади [4]. Бундан куриниб турибдики, уруг меъёрининг оширилиши унувчанлик суръатини ошишига, туп сони купайишига сабаб булиб, бу эса уз навбатида хосилдорлик курсаткичларига хам уз таъсирини курсатади.

Шохланиш даври 10-12 апрель кунлари, гунчалаш даври 6-10 май кунлари, гуллаш даври эса 12-15 май кунлари ва дуккак хосил килиш даври эса 22-24 май кунларига тугри келди. Бу туртта фаза бир - бирига шунчалик чамбарчас боглик фазалар эканки, бу фазалар ичидан бир фазанинг ташки мухит омиллари ёки нотугри агротехник тадбирларни утказилиши натижасида усув даврининг ритми бузилиб, уз навбатида хосил камайишига сабабчи булар экан.

Экиш схемаси ва азотли угитларнинг усув даврига таъсири урганилганда, усув даврининг давомийлиги 91-97 кун оралигида булганлигини тажрибаларда кузатилди. Энг юкори курсаткич 97 кун булиб, уртача 94 кун ва энг паст курсаткич 91 кунни ташкил этди. Усув даври энг киска давр хисобланган 70х30 схеманинг угитсиз вариантида 91 кунни, 90х30 схемада угитсиз вариантда хам 91 кунда пишганлиги кузатилди.

Нухат катта агротехник ахамиятга эга экин тури хисобланиб, тупрокни азот билан бойитиш ва бошка экинларга караганда эрта пишиб етилиши улар учун мухим хусусиятлардан биридир [5-6]. Тажрибамизда 70х30 ва 70х40, 90х30, 90х40 схемалаларда ерта пишиш холатининг кузатилиши сабаби озука майдонининг кенглиги булиб, куёш нурининг усимлик юзасини тулик коплаши ва бунинг натижасида эрта пишиш холати кузатилди.

Усув даври 70х10, 70х20, 90х10 ва 90х20 схемада экилган вариантларда назорат вариантга нисбатан азотли угитларни 30 ва 45 кг берилган вариантларга нисбатан 60 кг кулланилган вариантларда усув даврининг узайишига олиб келди. Энг юкори усув даври 60 кг кулланилган вариантда 97 кунни, назоратга нисбатан 8 кун усув даври узайишига олиб келди (1-жадвал).

01

ti ><с

fa О

Q ^

Я Cd

§ й Ч fa

Cd

s

Cd

►S СП s

Sc S Л fa

fa

ES

и

I s

ti <<

fa д

Vîc ti

O g

<< Sc

ti ^

fa

Cd 43 S X

x

X •<

00

¡X g

VÍC g

a «

и о о fa

Я S

и s В

s В s

"Ce О

s о

и s я о

43

- о

fa X

U Ю

s о я

S g

5a M

o ÏZt

►е- о

fa

Cd fa

О

S Я

s ä ft я

fa О

NO О

OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ to to to to to to to to to to __J ON to

о NO 00 ON OJ to о NO 00 ON OJ to о NO 00 ON OJ to о

90x40 90x30 90x20 90x10 70x40 70x30 70x20 70x10 Экиш

схемаси

e e e e e e e e e e e e e 0 0 0 к 0 0 0 0 к 0 0 0 0 к 0 0 0 0 ffi 0 0 0 0 к

к к к о о о р о о о о р о о о о р о о о о p о о о о р

о о о о о о о о о о о о о я я я W о я я я я W о « я я я W о я « я я u> о я я « я W о

я я я я UJ о « я я я UJ о я « я я UJ о я + + 43 + + + 43 + + + 43 + + + 43 + + + ■о

+ + + ,-ч + + + ,-ч ■ö + + + ,-ч 43 + z ^ ^ z ^ z ^

Z s 2; s 2; s OJ о H ON OJ о H ON OJ о H ON OJ о H ON OJ о H 2

ON OJ о H ON OJ о H ON OJ о H ON о о о о о о о о о M

О о Qc о о '"d Qc о о '"d Qc о NO NO hd NO hd NO hd NO ?

NO ►ч NO ►ч NO ►ч о s о s о s о s о s n: s

о g о g о g я H о я H о я H о я H о « H о 13 s H

R о о о ON s ON s ON s ON s ON s

ON s ON s ON s о u> о u> о u> о u> о u>

о u> о u> о u>

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ о о о ^ ^ r> л ^

О I—1 to to to I—1 I—1 I—1 to to I—1 I—1 о to to о I—1 I—1 to to to to to I—1 I—1 OJ to to to to о I—1 NO NO NO о о I—1 I—1 I—1 s s s

Ö ö ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö Ö ö ö о о о о Ö Ö Ö ö о ö ö о о ö ö о о о о о S5 я s

OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ s E o\

to to - to - о о NO о - о о NO о NO о о о NO - о - to - - о - - о - о - - о о о - - о NO о NO о NO о » s и » E

о о о о Ö о о о о Ö о о о о Ö о о о о ö о о о о Ö о о о о ö о о о о ö о о о о 0 1 £5 s о и

4— s E

о и

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о » »

00 00 ON ON NO NO 00 ON 00 00 ON ON ON 00 00 00 00 ON о NO NO 00 NO 00 00 oo ОС ON ОС oo s E д

ö ö ö Ö о Ö Ö ö Ö о Ö Ö ö ö о Ö Ö Ö о о о о о о о Ö ö ö о о ö ö ö ö о о L/l о L/l о L/I о L/I о » p A

Ltl Ltl Ltl Ltl Ltl »

^ ^ ^ ^ ^ ^ r> M v;

■t* OJ OJ OJ ■tb OJ OJ OJ OJ OJ OJ OJ s и

о о о о Ö о о о о Ö о о о о Ö о о о о о о о о о Ö о о о о ö о о о о ö о о о о о S5 и

Ltl Ltl Ltl Ltl Ltl Ltl Ltl Е

r> я И ti

to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to to » s о vT

to to OJ OJ to to OJ OJ OJ OJ to to OJ to to to to to OJ OJ OJ OJ to OJ OJ to to to to s п %

о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о о £5 s s %

Ltl Ltl Ltl Ltl Ltl E » z

^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ - а s

to to OJ to ON OJ OJ OJ to OJ OJ OJ OJ to to to о E

ö ö ö Ö о Ö Ö ö Ö о Ö Ö Ö Ö о Ö Ö Ö о о о о о о о Ö ö ö о о Ö Ö Ö ö о Ö о о о о s E

ON ON ON ON ON ON ON ON ON ON ON ON ON » s E

к to »

NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO NO 03

OJ OJ to to ON OJ ON OJ to OJ OJ to to OJ to ON ON ON OJ to s 43 s 03

И

Vît

и »

н

tí о

J

03

о

4

а

»

03

s а s а

й ч » w

03 Я

0 S

1 5

»0

s п s

» r>

s «Л я s »

к» -ч О S к» н

SC re w V re: ■В

Ьа »

•a s

ОЛ Vjc Se S

Л

»

vjc «

V! 03

Й »

03

•а s

i

*

fa ti Cd

эканлигидир. Усимлик ораси киска булган вариантда усимликлар орасида жой колмаган ва намлик сакланиб колган. Бунинг эвазига фотоцентетик махсулдорлик ошган яъни, яшиллик узок вакт давом этган. Фотоцентитек махсулдорлик ошишига экиш схемаси билан биргаликда, угит меъёри ва келадиган иклим шароитига хам богликдир.

Фотоцентитик махсулдорликнинг ошиши эса усув даврини узайтиради. Бизга маълумки, нухат усимлиги ток патсимон, яъни майда баргчалардан ташкил топган булиб, транспирация жараёни кам булади. Шунинг учун хам бу усимлик кургокчиликка чидамли экин тури хисобланади. Тажрибада70х30, 70х40, 90х30, 90х40 схемада усимликлар ораси узун булиб, усимликлар бир-бирига якин булмаганлиги сабабли куёш нури тугридан-тугри тушади ва бу ерда фотоцентитик махсулдорлик камаяди, яъни бугланиш куп булади.

Нухат усимлигининг буйи 40-60 см танаси тик булиб усадиган, зич штамб шаклли, шохланиши ва барглар билан копланиши уртача. Гуллари кизил-пушти рангли, дурагай навларда ок, 1000 уруг вазни 150-250 г ва ундан хам юкори огирликка эга навлари учрайди. Уругнинг ранги кизил-пуштидан то кизил жигар-кора рангача, дурагай навларда ок-рангли. Шакли бурчакли ва думалок. Навлари кечпишар, экилгандан пишгангача 80-100 кун. Аскохитоз касаллигига ута чидамли, фузариоз билан кучли зарарланади, иссикликка чидамли, кургокчиликка чидамлилиги уртача. Бу гурух усимликлари механизацияга мослилиги буйича ва аскохитоз касаллигига чидамлиликка каратилган селекция учун кимматли бошлангич материал булиб хисобланади. Биз тажриба олиб бораётган нухат усимлиги нави хам узун буйли, етиштирилган хосилни бемалол техника ёрдамида йигиштириб олиш имконини беради. Дони йирик донли хисобланиб, 1000 дона дон вазни 300 - 400 г гача боради.

Нухат усимлигининг буйи хам уз навбатида навга боглик булсада, баланд буйли булиб усиб, дуккаклари ерга нисбатан юкорида жойлашганда хосилини комбайн билан йигиштириб олиш осонлашади, новдалар сони куп булса хосилдорлиги ошади. Шу сабабли, хам нухат экинини биометрик курсаткичларини экиш схемалари, бериладиган угит меъёри, нав хусусиятлари ва об-хавога богликлигини тахлил этиш алохида ахамият касб этади.

Тажриба натижаларидан аникланишича, нухатнинг буйи, унинг экиш муддатлари, нав хусусиятлари, утказиладиган агротехник тадбирлар ва об-хавога боглик равишда узгариб бориши кузатилди. Тажрибамиз кузатув натижаларига кура, 70х10 схемада назорат (угитсиз) вариантида усимлик буйи 52 см ни ташкил килган булиб, азотли угит меъёрини энг юкори 60 кг куллаган вариантда усимлик буйи 70 см ни ташкил этди (1-расм).

70х20, 90х10, 90х20 экилган схемада хам усимлик буйи энг юкори угит куллаган вариантда 70 см ни ташкил этди. 70х30, 70х40, 90х30, 90х40 экиш схемаларида 70х10, 70х20, 90х10, 90х20 экиш схемаларига нисбатан усимлик буйида пасайиш холати юз берди. Назоратга нисбатан азотли угит меъёрлари ошириб борилган сари усимлик буйи хам ошиб бориш холати кузатилди. Тажрибамиз кузатувлари натижасида шу нарса маълум булдики, усимлик ораси киска булган вариантимизда бериладиган угит меъёридан фойдаланиш коэффициенти юкори булиб, усимлик ораси масофаси катталашган сари озикланиш майдони кенгайиб, усимлик узига керакли булган озукадан фойдалана олмайди, бунинг натижасида эса бегона утларнинг купайишига замин яратилар экан. Уз урнида бегона утларнинг купайиши маъданий усимликнинг озукасига шерик булишига сабаб булади ва усимлик буйининг паст, хосил элементларининг камайишига ва донининг кичик булишига олиб келади. Тажрибамизда 70х10, 70х20 схемада усимлик буйи 70 см энг юкори курсаткич булиб, 90х10, 90х20 схемада хам худди шу холат такрорланди. Бу вариантларимиз 70х30, 70х40, 90х30, 90х40 вариантларига караганда узун буйли, бегона утлардан холи, дуккаклар сони куп ва дуккакдаги дон сони куплиги шу билан бир каторда дон вазнининг юкори булиши ва энг мухим курсаткичлардан бири булган техника ёрдамида уриб олиниши билан афзалликларга эгадир.

1-расм. Нухатнинг "Полвон" нави усимлик буйи курсаткичлари , (2021 йил)

Нухат буйининг усиши буйича олинган маълумотлар тахлилига кура 70х10, 70х20, 90х10, 90х20 вариантимизда уруг купрок сарфлаб экилганда, 70х30, 70х40, 90х30, 90х40 лик схемада уруг кам сарфланган вариантга нисбатан, буйининг баланд булиши аникланди.

Бунга сабаб уруг калин экилганда озик майдони кичик булиб, берилган озукадан етарлича фойдалана олади ва фотоцинтез жараёнини амалга ошириш учун ёругликка интилиб, поя баландга караб интилади ва усади. Уруг камрок сарфлаб экилганда эса озука майдони катта булиб, берилган озукадан етарлича фойдалана олмайди, бу эса усимлик буйининг пасайишига сабаб булади. Нухатнинг баланд усиши ёгингарчилик микдори ва сугориш сонига хам узвий богликдир.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, Республиканинг жанубий минтакаси сугориладиган шароитида нухатнинг "Полвон" нави буйининг баландлигига экиш схемаси ва угит меъёрлари таъсир курсатади, экиш схемаларининг ошиб бориши хамда угит меъёрларининг камайиб бориши усимлик буйи баландлигининг паст булишига олиб келади. Усув даври курсаткичлари хам экиш схамаси ва угит меъёрига боглик равишда узайиб ёки камайиб боради.

АДАБИЁТЛАР

1. Х,оли;ов Б., Иминов А. Тупрок унумдорлиги паст булган ерларда экиладиган экинлар ва уларни парваришлаш агротехникаси хусусида // Узбекистан кишлок хужалиги журнали. № 3.2017. Б-11.

2. Вавилов П. и другие. Растениеводства. М: Колос, 1979. - 179-181 с.

3. Жуковский П. М. Культурные растения и их сородичи. - М.: Колос, 1971. - 752 с.

4. Абдиев А.А., Жабборов, Б.Ф. "Нухат донининг лаборатория ва дала унувчанлиги" Scientific Journal Impact factor (SJIF) Б - 118 - 123.

5. Васин А.В., Ельчанинова Н.Н. Зернобобовые культуры в чистых и смешанных посевах на фураж / Земледелие. — 2006. — № 4.С. 28-30.

6. Мамиев Д.М., Абаев А.А., Тедеева А.А. Биологическая интенсификация звена зернопропашного севооборота / Научная жизнь, 2014., № 3, С. 26-29.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.