Научная статья на тему 'КУЗГИ МУДДAТДA ЭКИЛГAН НЎХAТ НAВ ВA НAМУНAЛAРИНИНГ ЎCУВ ДAВРИ ДAВOМИЙЛИГИ ҲAМДA ҲOCИЛ ЭЛЕМЕНТЛAРИ ШAКЛЛAНИШИ'

КУЗГИ МУДДAТДA ЭКИЛГAН НЎХAТ НAВ ВA НAМУНAЛAРИНИНГ ЎCУВ ДAВРИ ДAВOМИЙЛИГИ ҲAМДA ҲOCИЛ ЭЛЕМЕНТЛAРИ ШAКЛЛAНИШИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
182
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нaв / cелекция / oқcил / дуккaк / вегетaция дaври / ҳocил / дoн cифaти / coрт / cелекция / белoк / бoбoвые / вегетaциoнный периoд / урoжaй / кaчеcтвo зернa.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Жўрaевa Д.Ў., Aбдиев A.A.

Мaқoлaдa cуғoрилaдигaн ерлaрдa кoллекция кўчaтзoридa нўхaт нaв нaмунaлaрининг ўcиши вa ривoжлaниш фaзaлaрининг ҳocил элементлaрини шaкллaнишигa тaъcири ўргaнилгaн. Ундa дуккaклaр coни вa ундaги дoн coни тaҳлил қилингaн.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по философии, этике, религиоведению , автор научной работы — Жўрaевa Д.Ў., Aбдиев A.A.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В cтaтье иccледуетcя влияние фaз рocтa и рaзвития нa фoрмирoвaние элементoв урoжaйнocти oбрaзцoв coртa нутa в кoллекциoннoм питoмнике нa oрoшaемых землях. Oн aнaлизирует кoличеcтвo cтручкoв и кoличеcтвo зерен в них.

Текст научной работы на тему «КУЗГИ МУДДAТДA ЭКИЛГAН НЎХAТ НAВ ВA НAМУНAЛAРИНИНГ ЎCУВ ДAВРИ ДAВOМИЙЛИГИ ҲAМДA ҲOCИЛ ЭЛЕМЕНТЛAРИ ШAКЛЛAНИШИ»

УУТ: 633.11-631.52

Жураева Д.У., Абдиев A.A.

КУЗГИ МУДДАТДА ЭКИЛГАН НУХАТ НАВ ВА НАМУНАЛАРИНИНГ УСУВ ДАВРИ ДАВОМИЙЛИГИ ^АМДА ^ОСИЛ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ШАКЛЛАНИШИ

Жураева Д.У. - таянч докторант (Жанубий дехкончилик илмий -тадкикот институти), Абдиев А.А. - к.х.ф.н., доцент (ТИКХММИ Карши филиали)

В cтaтье иccледуетcя влияние фaз рocтa и рaзвития 4a фoрмирoвaние элементoв урoжaйнocти oбрaзцoв coртa нутa в кoллекциoннoм питoмнике нa oрoшaемых землях. Oн aнaлизирует кoличеcтвo ^ручтв и кoличеcтвo зерен в них.

Ключевые слова: сорт, селекция, белок, бобовые, вегетационный период, урожай, качество зерна.

The article examines the effect of growth and developmen tphases on the formation of yield elements of chickpea cultivar specimens in the collection nursery on irrigated lands. It analyzes the numbe rofpods and the number of grains in it.

Key words: type, select^n, protein, legumes, growingseason, yield, gra^^l^y.

Кириш. Нухат дунёдаги энг мухим дуккакли экинлардан булиб, инсон рационида оксил ва аминокислоталарнинг асосий манбаи булиб хизмат килади. Нухат 50 дан ортик мамлакатларда, Австралия, Канада, Х,индистон, Эрон, Мексика, АКШ ва Россияда етиштирилади. Бирок нухат ишлаб чикариш ахолининг оксилга булган эхтиёжларини кондира олмайди.

Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7-февралдан ПФ-4947-сонли Фармони билан тасдикланган "2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегияси"нинг учинчи устувор йуналиши кишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантиришга эътибор каратилган [1].

Нухат унумдорлигига атроф-мухитнинг салбий омиллари катта таъсир курсатади. Гуллаш пайтида ва дон тулиш даврида юкори харорат ва кургокчилик хосилни 40-45 % гача камайтириши мумкин. Замонавий селекциянинг асосий вазифаси узгарувчан иклим шароитига мос юкори махсулдор навларни яратишдир. Кенг ва тизимли селекция ишлари натижасида бир катор юкори махсулдор стресс шароитларга чидамли нухат навлари яратилган [2].

Нухатнинг сугориладиган ерлар шароитида касаллик ва зараркунандаларга чидамли навларини яратиш максадида 2021 йили Жанубий дехкончилик илмий - тадкикот институтининг Карши тумани тажриба далаларида тадкикот ишлари олиб борилди. Тажрибаларни экиш муддати декабрь ойининг учинчи ун кунлигида амалга оширилди. Х,ар бир намуна катор ораси 90 см, узунлиги 5 м2, 2 катордан экилди. Экиш меъёри 1 п.м да 5 дона унувчан уруг хисобида булди. Экиш кулда амалга оширилди.

Экиладиган уруг учун I синф уруглик стандарти талабларига кура унувчанлиги 95% дан кам булмаган, намлиги 14% дан юкори булмаган, нав тозалиги 100% булган уругликлардан фойдаланилди.

Коллекция кучатзорида янги келтирилган материалларни урганиш ишлари ва селекция кучатзорига экиш учун урганилаётган нав ва намуналар ичидан энг яхши ва сараларини танлаш ишлари амалга оширилди.

Катта уругли нухат коллекцияси намуналарида усимлик буйи паст булиб, бу курсаткич кургокчилик йилларида яна хам пасайиб кетади ва хосилни механизациялашган усулда йигиб олишнинг иложи булмай колади. Аммо йирик донлилик хусусиятига кура донор ва ген манбалари сифатида кимматли хисобланиб, баланд буйли навлар билан дурагайлашда фойдаланилади. Ишлаб чикаришда комбайн билан йигиш учун мос нухат навлари керак. Шу сабабдан, баланд буйли усимлик навларини танлаш йирик уругли дурагай манбаларни яратиш ишларидан кам ахамиятли эмас [3].

Нухат етиштиришда усимликларнинг баландлиги, хар бир усимликдан олинган биологик хосил ва дуккаклар сони мухим курсаткич сифатида эътиборга олинади. Нухатдан юкори хосил олиш учун биологик косили юкори, усимлик буйи баланд булган ва дуккаклар сони куп булган селекцион манбаларни танлаш лозимдир [4].

Олиб борилган тадкикот натижалари шуни курсатадики, мутадил иклим зоналарида экиш кунини бахордан эрта бахоргача ёки кишгача утказиш нухат хосилдорлигини сезиларли даражада оширилишини таъминлайди. Усимликларда структуравий тахлил утказилганда, нухат кузда экилганда усимликларнинг баландлиги, курук массаси, битта усимликдаги дуккаклар ва дон сони (20-25% га) нисбатан юкори булиши аникланган [5].

Тадкикот учун танлаб олинган нухат нави ва нав намуналарида утказилган фенологик кузатув ишларида униб чикиш - тулик пишиш даврлари бир-биридан кескин фарк килмади, униб чикиш 25-26 февралда, дуккак хосил килиш 29 апрель-2 майга, тулик пишиш даври эса 29 май -7 июнь кунларига тугри келди.

Андоза учун танлаб олинган Полвон навининг вегетация даври давомийлиги 101 кунни ташкил килди. Танланган 16 та нав намунанинг вегетация даври давомийлиги 97 дан 102 кунгача булгани кайд килинди (1-расм).

120 I > 1 оо —Униб

80 § Л 60 | 40 — га м га 20 — 3 I П чик,иш

Дуккак ^осил

булиш

Пишиш

Л V 1 <гЬ ^ ^ >Ь & & & & <Л А ¿о Л г> 1 ''У//""////// Нухат нав ва нав намуналари

1-расм. Нухатда ривожланиш фазаларининг давомийлиги (2021 йил)

Бир туп усимликдаги дуккаклар сони хисоблаб чикилганда, бир дуккакда 2 донли дуккаклари мавжуд намуналар 33 тани, 3 та донли дуккаклари борлари эса 3 тани ташкил этди. Факат 1 донли дуккаклар хосил килган намуналар эса 11 тани ташкил этди (2-расм).

Нухат навларининг маълум бир худуд шароитида юкори курсаткичга эга булиши навнинг айнан ушбу мухит шароитидан самарали фойдаланилганлигидан нишонадир.

Я *-<е

РЭ 43

О п

рэ рэ

Й Д

а х к * 8 д

I

I—} ^

К ^ Д

л ^

К д

О)

о

Й

ч

д

з а

О «3

РЭ 43 ч

РЭ

3

РЭ РЭ

д д ч

X о о

д

я и о

43

д ч д

О)

д Й РЭ

д

2 « « Д ^с й

0:1 Д И

Ч о Ш Д 43 Я Д й

рэ рэ

д

Й ¡Я Д 43

►1 рэ

д

Я рз . .

^ н: ^

к |-1 ®

И РЭ Зн ни Н-)

5 ^ рэ №

рэ о

м 2

. Й к

43 рз Й й 43 о

* е-

О Р?

СП д

^ й и о

43 Й д ч д

д д д д д ч

д

РЭ

со Й РЭ

д д д

д 3 я о

О) 43

д д

43

Д "Сс 43 Й И 1-1 рэ

£ 2 д о>

о ,43

н д д д

¡а

в

д Й РЭ

д

д

в

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

д ч

РЭ

о

я д д Й РЭ 43

д

д

д .

Ч 43

^ ^С рз Дс

43 Д

Д л О)

о> 2

О н 43

д

в

д

X рэ 43

21 ^ Д 43 О

н н ^ к

3

о

я 2 о

СИ о

рэ

д

в

н д

43

д

в

л д

д

рэ со о> рэ

43 рэ со

д

в

рэ о

д

о Д

рэ Д

н д

рэ

н д д д

о 00 ю о ю 00 ю ю ю ю -

КК20-С1ЕТЧ-Ь8-34 КК20-С1ЕК-Ь8-14 КК20-С1СТО-24 КК20-С1СТО-14 кк20-сюта-11 кк20-сюта-з КК20-САТ-35 КК20-САТ-31 КК20-САТ-25 КК20-САТ-4 КК20-ЬСР¥Т-КЕ-19 КК20-ЬСР¥Т-КЕ-16 КК20-ЬСА¥Т-КЕ-13 КК20-ЬСА¥Т-КЕ-6 КК20-ЬСА¥Т-КР-5 КК20-ЬСА¥Т-КЕ-3 Обод (ст) Зумрад (ст) Полвон (ст) Нав ва нав намуна

26 фев 25 фев 25 фев 26 фев 26 фев 26 фев 26 фев 27 фев 26 фев 25 фев 25 фев 25 фев 25 фев 25 фев 26 фев 25 фев 26 фев 25 фев 26 фев Униб чик;иш , сана

30 апр 1 май 1 май 30 апр 1 май 29 апр 1 май 30 апр 1 май 30 апр 1 май 30 апр 1 май 30 апр 29 апр 29 апр 29 апр 2 май 30 апр Дуккак ЗОСИЛ булиш, сана

3 июнь 2 июнь 4 июнь 1 июнь 1 июнь 6 июнь 2 июнь 1 июнь 5 июнь 1 июнь 30 май 2 июнь 4 июнь 2 июнь 31 май 1 июнь 4 июнь 2 июнь 7 июнь Пншнш, сана

о о ю о о ю о ю о о 1донли Бир туп усимликда дуккаклар сони, дона

ю - ю о ю ю - ю ю ю 2 донли

- 3 донли

о ю ю о ю 00 о Жами

00 ю ю о ю 00 ю ю о ю 00 о ю Бир туп усимликдаги донлар сони,дона

ю ю ю ю 00 ю 00 ю Усимлик буйи, см

ч

Гг>

ч V "

ч - Г Г\ _

ч. ^ гг

33 37

34 37

ш 40

— 43

71

52

30 30

70 70

и

с.

ч ч_

% ч* =-тг

^ % 0

Ъо Л

24 27

23

45

73

62

% %

о V с. *>

«Г

ч \

-2С?6

47

55 55

О^ ГТ

36 36 I 39

45

V.

V — 11

• 30 25

• 29

0

1

ь

5

N1 №

0

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1

ь

5

Ш >

0

1

ь

5

и §

0

1 о

0

1 5

01

Ч

<

« г>

т:

1э >

<

т:

т: >

т:

Ь

>

■о

п О

1э О

хосилдорлик, кургокчиликка ва касалликларга, иссикликка чидамли, дон сифати юкори булган курсатгичларни узида мужассамлаштирган навлар яратиш асосий вазифа хисобланади.

2022 йил селекция жараёни учун коллекция кучатзорда урганилган намуналар орасидан нисбатан касаллик ва зараркунандаларга ута чидамлилари, нокулай иклим шароитларда хам хосилдорлик курсатгичларини саклаб колиши билан табиий танланган 16 та намуналар ажратиб олинди (1-жадвал).

Селекция натижасида вилоятимизнинг кескин континентал иклимига мос, кишки совукка, ёзнинг иссик, сув билан таъминлаш кийин булган шароитига мос нав намуналари танлаб олинди.

Танланган 16 та намунанинг вегетация даври давомийлиги 97 дан 102 кун, бир туп усимликдаги донлар сони 40-127 тани, усимлик буйи 37-52 см ораликда булгани кайд килинди. Нухат хосилдорлиги усимликдаги дуккаклар сони билан узвий боглик курсаткич булиб, нафакат дон сони, усимлик буйи хам экиш муддатлари таъсирида узгариши олиб борган тадкикотларимизда кузатилди.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президентининг фармони. Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида. / Расмий нашр/ - Тошкент: "Адолат", 2017. - 112 б.

2. Давлетов Ф.А. и др. Результаты изучения сортов нута (Сюег апейпит L.) в условиях Республики Башкортостан // Известия Оренбургского государственного аграрного университета. - 2020. - №. 3. - C. 82-87.

3. Германцева Н.И., Селезнева Т.В., Демьянова Т.В. Селекция нута на крупность семян // Зернобобовые и крупяные культуры. - 2016. - №. 2 (18).

4. Кауап N. et а1. Associations of some Лагасеге with grain yield in сЫскреа (Сюег апейпит L.) // РаШап Journa1 of Botany. - 2012. - Т. 44. - №. 1. - С. 267-272.

5. Шихалиева К.Б. и др. Роль генофонда нута (Сюег апейпит L.) Из коллекции зернобобовых культур в решении задач селекции в Азербайджане // Успехи современного естествознания. - 2016. - №. 7. - С. 101-105.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.