Научная статья на тему 'МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ ТУПРОҚДАГИ ОЗИҚА МОДДАЛАРИ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ'

МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ ТУПРОҚДАГИ ОЗИҚА МОДДАЛАРИ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
40
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
эрозия / озиқа / вариант / азот / фосфор / алмашувчан калий / гумус / меъёр

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Сафарова Н.Р., Сафаров Б.Қ., Сирожиддинов Ж.С.

Мамлакатимизнинг турли тупроқ ва иқлим шароитларида янги буғдой навларидан янада юқори ва сифатли ҳосил олиш борасида бошқа бир қатор агротехник тадбирлар орасида суғориш тартиби ва минерал ўғитларни қўллаш тизимини ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади. Донли ўсимликлар ичида буғдойнинг аҳамияти жуда катта.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям , автор научной работы — Сафарова Н.Р., Сафаров Б.Қ., Сирожиддинов Ж.С.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ ТУПРОҚДАГИ ОЗИҚА МОДДАЛАРИ МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ»

Received: 7 September 2022 Accepted: 20 September 2022 Published: 30 September 2022

УДК:631

Агрокимё ва тупроцшунослик

МИНЕРАЛ УГИТЛАРНИНГ ТУПРОКДАГИ ОЗИЦА МОДДАЛАРИ МИВДОРИГА ТАЪСИРИ

Сафарова Н.Р.1, Сафаров Б.1^.2 Сирожиддинов Ж.С.3

'ТДАУ ассистент, Nilufar39-2019@mail.ru 2ТДАУ катта у^итувчи, buns77@mail.ru 3ТДАУ талабаси

Аннотация: Мамлакатимизнинг турли тупро^ ва шушм шароитларида янги бугдой навларидан янада юк;ори ва сифатли х,осил олиш борасида боища бир ^атор агротехник тадбирлар орасида сугориш тартиби ва минерал угитларни куллаш тизимини ишлаб чик;иш му^им а^амият касб этади. Донли усимликлар ичида бугдойнинг ахдмияти жуда катта.

Таянч сузлар: эрозия, озик;а, вариант, азот, фосфор, алмашувчан калий, гумус, меъёр.

Кириш. Республикада тупрок унумдор-лигини яхшилаш, кулланилётган минерал угитлар самарадорлигини ошириш к;ишлок; хужалиги ишлаб чи^аришнинг асосий негизи сифатида куннинг энг мух,им вазифаларидан бири х,исобланади. Ер ресурсларидан самарали ва о^илона фойдаланишга ^аратилган давлат ягона сиёсатини амалга ошириш максадида давлат бошкарув органларини юридик ва жисмоний шахсларнинг ердан фойдаланиш, тупро^ унумдорлигини сак;лаш, ошириш ^амда ^айта тиклаш со^асида хамкорликдаги фаолиятини ташкил этишнинг самарали механизмини яратиш ва юритиш керак.

)^озирги ва^тда бугдой бутун Ер юзида узининг экин майдони буйича бош^а экинлар орасида биринчи уринда туради, у экин майдонининг 216 млн. гектарини (ФАО, 1994} ташкил к;илади. Бугдойни куп экадиган мамлакатларга Россия, Хитой, Америка Кушма Штатлари, ХИНДИСТ0Н. Канада, Аргентина, Франция ва бошк;а бир к;атор мамлакатлар киради.

Мамлакатимизнинг турли тупрок, ва И1ушм шароитларида янги бугдой навларидан янада ю^ори ва сифатли х,осил олиш борасида боища бир к;атор агротехник тадбирлар орасида сугориш тартиби ва минерал угитларни куллаш

тизимини ишлаб чик;иш му^им ах,амият касб этади. Донли усимликлар ичида бугдойнинг ах,амияти жуда катта.

Бугдой энг куп тарк;алган асосий донли экинлардан бири ^исобланади. Бутун дунё халк^арининг ярмидан купроги озик;-овк;ат сифатида бугдой нонидан фойдаланади. Бугдой ноннинг таркибида ок;сил ва крахмал куп, о^сил моддалар асосан клейковина таркибида булганлиги учун унинг унидан сифатли нон тайёрланади. Бугдой нони узининг таъми, туйимлилиги ва >^азм булиши билан юк;ори ба^оланади.

Бугдой донининг сифати, яъни таркибидаги ок;сил, клейковина унинг навига бугдой етиштирилаётган минтак;анинг тупроц-и!^1им шароитига к;араб узгаради.

Шу билан бирга бугдой навларига минерал угитларнинг таъсирини урганиш керак. Бугдойнинг озука ва ем-хашак навлари-ни етиштириб юк;ори хосил олиш ма^садга мувофик; булади.

Тадки^от услуби ва материаллари. Дала тажрибаси 2009-2011 йиллар мобайнида Тошкент вилоятининг Кибрай туманида жойлашган Тошкент давлат аграр университетининг укув-тажриба участкасида утказилди. Вилоятнинг сугориб дехдончилик

килиб келинадиган умумий майдони 63,3% и буз, 23,4% и утлок; ва 13,3% и утлоки-ботк;о^ Хамда ботк;ок; тупровдардан иборат булиб, асосий к;исми буз тупровдардан ташкил топган.

Тошкент вилоятининг эскидан сугориб дехк,ончилик вдлинадиган туманлари типик, оч ва тук; тусли буз эрозияга мойил тупровдардан иборат. Тошкент вилоятининг ивдим шароити кескин континентал, ^ишда кескин узгарувчанлиги, ёзда хароратнинг ювдрилиги, курувдикда к;ор катламининг савданиш даври камлиги, бугланишнинг юк;орилиги шимолий-шарк йуналиши буйича шамолнинг эсиб туриши билан бошк;а минтак;алардан ажралиб туради.

Дала тупроги эрозияга мойил типик буз булиб, озука моддалар билан кам даражада таъминланган. Сугориш натижасида тупрок, к;атлами зичлашиб боради. Сугоришдан ва ёгингарчиликдан кейин к;атцалок;х,осил булади.

Тажриба майдони тупроги таркибидаги озуца моддаларини мивдорини урганиш учун тажрибанинг биринчи йилида кузги бугдойни экишдан олдин даланинг умумий фони буйича

1-

Тажриба майдони тупрогидаги 033

хайдалма к;атламдан (0-30 см) ва хайдалма ости к,атламдан (30 - 50 см) тупрок; намуналари олинди ва шу тупрок; намуналаридан гумус, азот, фосфор ва калий моддаларининг умумий мивдори анивданди. Олинган тахдил натижалари 1-жадвалда келтирилган. Жадвал маълумотларининг курсатишича, тупрок;нинг хайдалма ^атламида 1,110 % гумус, 0,088 % азот, 0,180 % фосфор ва 1,65 % калий борлиги анивданди. Бу озук;а элементларидан гумус, азот ва фосфорнинг мивдорлари хайдалма к;атлам остида юк;оридаги к;атламга нисбатан бир мунча камлиги анивданди.

Лекин, тупрок; таркибидаги калийнинг умумий мивдори хайдалма ва хайдалма вдтлам остидаги курсаткичлар бир бирига як;ин булди. Умуман олинган натижаларга асосланиб хулоса вдлиш мумкинки, тажриба даласи тупроги таркибидаги озук;а моддаларининг мивдори кадимдан сугориладиган типик буз тупровдарга хос булиб, кузги бугдойни усиши, ривожланиши ва мул хосил олиниши учун кушимча минерал угит берилишини талаб этади.

жадвал

'Ка моддаларининг умумий мивдори, %.

№ Цатлам, см Гумус Азот Фосфор Калий

1 0-30 1,110 0,088 0,180 1,65

2 30-50 0,870 0,067 0,163 1,60

Тажриба майдони таркибидаги харакатчан азот ва фосфор хамда алмашинувчи калийнинг мивдорлари хам ювдрида вдйд вдлинган муддатларда, яъни кузги бугдойни экишдан олдин анивданди. Х,аракатчан шаклдаги азотнинг мивдори 4,4 - 5,1 мг/ кг ни, хайдалма к;атлам остида эса 3,0 - 3,7 мг/ кг ни ташкил к;илди. Х,аракатчан фосфорнинг мивдори ювдридаги к;атламларга мое равишда 41,7 мг/кг ни ва 31,4 мг/кг ни, алмашинувчан

калий эса шу ^атламларда 173,0 мг/кг ни ва 138,0 мг/кг дан иборат булди. Келтирилган маълумотлар шуни курсатдики, тажриба даласи тупроги к;абул вдлинган шкала буйича азот билан кам, фосфор билан уртача ва калий билан Хам кам таъминланган. Бундай шароитларда етиштириладиган кузги бугдойни минерал угитлар билан озивдантириш зарурий тадбирдир. Шунинг учун ушбу тажрибада истик;болли бугдой навларини минерал угитлар

Agro Inform N3 [S] 2022

билан озивдантириш меъёрларини урганиш муаммолари х,ам назарда тутилган.

Тажрибада янги исти^болли тез пишар "Крошка" навлари 5 вариантда синалди. Тажриба тизими 2-жадвалда келтирилган.

Тажриба 4 та такрорланишда олиб борилди. Х,ар бир пайкалнинг умумий майдони 280 м2, шундан х,исобли майдон -140 м2, яъни

2-!

узунлиги 50 м, эни 2.8 м.

Х,исобли усимликлар сони х,ар бир пайкалда 30 та, ^исобли майдонча 1 м2 ни ташкил этди. Кузги бугдойни озивдантиришда азотли угитлардан аммиакли селитра (34 %}, фосфорли угитлардан суперфосфат (18 % Р205), калийли угитлардан калий хлор (60 % К20) ишлатилди.

здвалда

БАТИЗИМИ

Вар. Йиллик угитлар меъёрлари, кг/га Минерал угитлар йиллик муддатлари, кг/га

тар. Экишдан олдин Туплашда Найчалашда

№ N Р К N Р К N N

1. 0 0 0 - 0 0 0 0

2. 90 60 30 - 60 30 45 45

3. 120 60 30 - 60 30 60 60

4. 150 90 60 - 90 60 75 75

5. 180 120 90 - 120 90 90 90

Тадк;ик;от натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Келтирилган маълумотлар шуни курсатдики, тажриба даласи тупроги к;абул цилинган шкала буйича азот билан кам, фосфор билан уртача ва калий билан х,ам кам таъминланган. Тажриба майдонида кузги бугдой навларини минерал угитлар билан озивдантириш тажриба тизимида к;абул вдлинган меъёрлар ва озивдантириш муддатлари буйича амалга оширилди. Тупровдаги х,аракатчан азот, фосфор ва алмашинувчан калий моддаларининг тавдили шуни курсатдики, минерал угитлар меъёрларини ошиб бориши билан тупроц таркибидаги барча ^аракатчан шаклдаги озувд моддалари купайиши анивданди. Тажрибанинг барча куринишларида минерал угитлар берилгандан кейин, озук;а моддаларининг куздаги микдорларига нисбатан бирмунча купайиши кузатилди. Тажриба утказилган

йилларда минерал угит меъёрларининг тупровдаги ^аракатчан озу^а моддаларининг микдорига таъсири буйича маълумотлар 3-жадвалда келтирилган.

Тупланиш даврида азотли угит микдори ошиб борганда тупровдаги нитратли азот мивдори ошиб борган. Энг куп нитрат мивдори 180 кг/га азот ^лланилган вариантда кузатилган, ^атламларга мое равишда 0 - 30 см к;атламида 13.2 мг/кг ва 0 - 50 см катламида д.5 мг/кг дан иборат булди.

Тажрибанинг барча куринишларида х,аракатчан фосфор ва алмашинувчан калий буйича х,ам шундай конуният, яъни минерал угит меъёрларини купайиши билан тупровда уларнинг>;аракатчан мивдорлари ошиб бориши цонунияти савдаб колинди. Тажрибанинг куринишларида фосфор угитининг йиллик меъёри 60 кг/га булганда тупровда х,аракатчан фосфор ^айдалма катламда 57,4 - 63,2 мг/кг

ни, йиллик фосфорни куллаш меъёри 90 кг/ га булган шу цатламларда харакатчан фосфор 57,7 мг/кг ни, йиллик фосфор меъёри 120 кг/га булган 65,2 мг/кг ни ташкил к;илди. Алмашинувчи калий буйича юкорида кайд к;илинган к;атламларда калий угитининг йиллик меъёри 30 кг/га кулланилганда 207 мг/ кг, йиллик калий угит меъёри 60 кг/га булганда 205,2 мг/кг, хамда бу угитнинг йиллик меъёри 100 кг/га етказилганда бу микдорлар 211,4 мг/

кг дан иборат булди. Кузги бугдойнинг пишиш даврига келиб харакатчан азот, фосфор ва алмашинувчи калий микдорининг бирмунча камайиши кузатилди. Аммо тупрокдаги минерал озу^а моддалари камайиши берилган минерал угит меъёрларига боглик булди. Юцори меъёрдаугиткулланилган вариантларда нисбатан харакатчан шаклдаги озука моддалар микдори купро!^ сакданиб к,олди.

3-жадвал

Минерал угитлар меъёрларини тупрокдаги х,аракатчан озука моддаларининг мивдорига таъсири, мг/кг

Вар. Йиллик угитлар меъёрлари, кг/га К^атлам, ы-ыо3 РА к2о

тар. № N Р К см Тупла-ниш даври Пишиш даври Тупла-ниш даври Пишиш даври Тупла-ниш даври Пишиш даври

0-30 6,6 2,2 53,2 40,4 198,3 175,7

1 0 0 0 30 - 50 5,4 3,1 41,4 36,5 154,5 141,6

0-30 9,1 3,9 57,4 51,0 207,0 183,32

2 90 60 30 30 - 50 7,6 2,5 45,0 38,8 168,6 150,4

0-30 12,3 7,0 63,2 53,4 214,6 190,4

3 120 60 30 30 - 50 9,6 4,2 51,1 47,4 176,7 156,6

0-30 10,7 3,1 57,7 45,6 205,2 177,9

4 150 90 60 30 - 50 7,6 2,0 43,9 35,7 155,8 146,7

0-30 13,2 5,0 65,2 48,8 211,4 188,3

5 180 120 90 30 - 50 9,5 4,7 47,4 38,6 168,3 151,0

Хулоса. Тупрокдаги х,аракатчан азот, фосфор ва алмашинувчан калий моддаларининг тахдили шуни курсатдики, минерал у™тлаР меъёрларини ошиб бориши билан тупро^ таркибидаги барча х,аракатчан шаклдаги озуца моддалари купайиши анивданди.

Agro 1п1()ГШ N3 [3] 2022

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Ассонов К.А., Исок;ов И. «Узбекистан шароитида кузги бугдойни ташки мухит нокулай шароитларга чидамлилиги». Тошкент; Фан 1978, 92 бет

2. Икромова С.Л. Бухоро вилояти тупрок; ик;лим шароитида бошок;ли дон экинларининг алмашлаб экиш тизими ва тупрок; унумдорлигини оширишдаги ахдмияти. Туплам: Пахтачилик ва дончиликни ривожлантириш муаммолари. Тошкент, 2004, 48-51 б.

3. Качество зерна пшеницы в Центральной Азии. СТг - С1ММУТ, Алматы, 2003

4. Махмудов О., Жураев К. Кузги бугдой х,осилдорлигига алмашлаб экиш тизимларининг таъсири. Туплам: Пахтачилик ва дончиликни ривожлантириш муаммолари. Тошкент, 2004, 225-227 6.

5. Нажмиддинов И. Меъёр, сифат ва х,осилдорлик. "Узбекистан кишлок; хужалиги" журнали. №4, 2005, 23-бет.

6. Нажмиддинов И., Исаев Б., Болтабоев X. Кузги бугдой х,осилдорлиги нималарга боглик;? Туплам: Пахтачилик ва дончиликни ривожлантириш муаммолари. Тошкент, 2004,152-153 б.

7.Сиддик;ов Р. Сугориладиган майдонларда галла етиштириш. "Узбекистан кишлок; хужалиги" журнали. №11, Тошкент, 2003, 20-21 б.

8. Тиллаев Р. Туланов Р. Бошок;ли дон экинларининг кузги экиш муддатларини к;андай белгилаш керак. Узбекистан аграр фани хабарномаси. 4(6)-сон, Тошкент, 2001,11-13 б.

9. Тожиев М., Хушманов О. «Кузги бугдой хосилдорлигини уруг экиш меъёрлари ва угитлар мивдорига боглик;лиги». "Узбекистан к;ишлок;хужалиги" журнали. №3. 2000, 35-36 бет

N3 [5] 2022 Лцго Ыоггп

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.