Научная статья на тему 'СУҒОРИЛАДИГАН ТИПИК БЎЗ ТУПРОҚЛАРДА ҚЎЛЛАНИЛГАН БИОУСУЛЛАРНИНГ УНУМДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ'

СУҒОРИЛАДИГАН ТИПИК БЎЗ ТУПРОҚЛАРДА ҚЎЛЛАНИЛГАН БИОУСУЛЛАРНИНГ УНУМДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

CC BY
26
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Ключевые слова
Тупроқ эрозияси / агрофизика / гумус / биоген / релъеф / типик бўз тупроқ / иқлим.

Аннотация научной статьи по Сельскохозяйственные науки, автор научной работы — Махкамова А. Ш.

Мақолада ирригация эрозиясига учраган типик бўз тупроқларнинг унумдорлигини оширишда унинг агрофизикавий, агрокимёвий хусусиятларига ижобий таъсири биопрепаратлар Ризоком -1, гуммат-натрий минерал ўғитлар муҳитида кузатилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИЛАДИГАН ТИПИК БЎЗ ТУПРОҚЛАРДА ҚЎЛЛАНИЛГАН БИОУСУЛЛАРНИНГ УНУМДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ»

Received: 12 September 2022 Accepted: 21 September 2022 Published: 30 September 2022

УДК:631

Агрокимё ва тупрок;шунослик

СУГОРИЛАДИГАН ТИПИК БУЗ ТУПРОК^ЛАРДА КУЛЛАНИЛГАН БИОУСУЛЛАРНИНГ УНУМДОРЛИК КУРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ

Махкамова А. Ш.,

ТошДАУ Агрокимё ва тупрок;шунослик кафедраси ассистенти, aliyatursunovaO@gmail.com

Аннотация: Мак;олада ирригация эрозиясига учраган типик буз тупро^ларнинг унумдорлигини оширишда унинг агрофизикавий, агрокимёвий хусусиятларига ижобий таъсири биопрепаратлар Ризоком -1, гуммат-натрий минерал угитлар му^итида кузатилди.

Таянч сузлар: Тупрок; эрозияси, агрофизика, гумус, биоген, релъеф, типик буз тупрок^ ицлим.

Кириш. Мамлакатимиз ривожланиши юк;ори бос^ичга утган ва девдончиликни жадал технологияларини ишлаб чи^ариш жорий ^илинаётган шу бугунги кунда тупрок; унумдорлигини ошириш ва сакдаш муоммолари ^озирги кун к;ишлок, хужалигида уз ечимини кутаётган энг мух,им долзарб масалалардан бири булиб келмокда.

Бугунги кунда дунёда "ювилиш ва сув эрозияси" таъсирида бузилган ерлар 10,9 млн/ га (56 %), шамол таъсирида емирилган ерлар 5,5 млн/га (28 %), кимёвий деградацияга (гумус ва биоген моддалар камайган, шурланган, ифлосланган ва бопщалар) учраган ерлар 2,4 млн/га (12%), физик деградацияга учраган (зичлашган, ботко^лашган, чуккан ва боцщалар) ерлар 0,8 млн/га (4 %) булиб, жами майдон 19,6 млн гектарга тенгдир. Шу сабабли дунё мамлакатларида табиий ва антропоген омиллар таъсирида деградацияга учраган ер майдонларини унумдорлигини са^лаш, ошириш ва мелиоратив ^олатини яхшилаш долзарб масалалардан х,исобланади.

Маълумки, сугориладиган ерлардаги усимликларни озук;а элементларини узлаштириши, яъни ю^ори ва сифатли х,осил олиш тупровдаги микроорганизмлар хаётий фаолияти билан чамбарчас богликдир. Шунинг учун х,ам цишло^ хужалиги маданияти ривожи ерга бериладиган минерал угитлар таркиби ва сифати билан богликдиги масаласи урганилмокда. Биологик угитларни ишлаб чик;ариш ва уларни амалда куллаш масаласи хорижий мамлакатлардаги ва ватанимиздаги куплаб олимлар дик;к;атини тортиши х,ам шундадир.

Сугориладиган ерлар тупрок; шароити, механик таркиби, шурланиш даражаси, гипснинг мавжудлиги, тошло^лилиги, эрозияга мойиллиги ва боцща хусусиятлари буйича фаркданади.

Кейинги йилларда к;ишлок;

хужалиги ер турларининг сифат ^олати салбий агромелиоратив сабабларга кура ёмонлашмокда. Бу ер >;олатининг ёмонлашуви тупрок шурланиши, зах к;очириш шохобчаларининг вак;тида тозаланмаслиги натижасида ер ости сувларининг кутарилишини келтириб чи^аради.

Сугориладиганерларнингунумдорлигини ошириш, тиклаш ва са^аб колиш, ерлардан ма^садли ва самарали фойдаланиш борасида муайян ишлар амалга оширилмокда.

Тадкик;от объекти. Тадк;ик;отлар Тошкент вилоятининг Пискент тумани Цурама тог тизмаларининг этакларида, Ох,ангарон дарёсининг чап сох,илида, Чирчик-Ох,ангарон водийси бошланадиган ерда жойлашган. Бунда вертикал минта^аланиш буйича таркалган эрозияланган типик буз тупрокдарда олиб борилди.

Тадкик;от натижалари ва му^окамаси. Пискент тумани тупрок;-экологик шароитлари узига хос регионал хусусиятларига эга. Уларни географик жойлашиши, геологик геоморфологик тузилиши, рельефнинг хар-хиллиги, усимлик дунёси ва и^лими Марказий Осиёнинг географик ройонларининг тавсифига хосдир.

И^лими туман узининг географик жойлашиш урнига кура, мутадил иссик;, КУРУК-Турон субтропик и^лим минтакасининг Урта Осиё курук континентал и^лим области (провинцияси)га киради ва тог олди ярим чул зонасига мансуб узига хос хусусиятлар билан ажралиб туради. Куп йиллик уртача температура +13,5°С. Х,авонинг уртача йиллик нисбий намлиги 50-75% курсаткичларида кузатилади, циш ойларида 75-80% гача кутарилиб, ёз ойларида 25-30% гача пасаяди, бу даврда етишмаган намлик микдори сугориш орк;али тулдирилади.

Рельефи бироз паст баланд, орографик тузилишга эга булиб, жануб томонга пасайиб боради ва кучсиз тулк;инсимон. Кадимги туртламчи даврнинг турли мураккаб ётцизивдаридан ташкил топган. Туман денгиз сатхидан даре террасаларида 300-500 метр баландликда жойлашган.

Тадцицот натижалари ва му^окамаси. Тупро^ унумдорлигини савдаш ва оширишда минерал ва органик угитларни биргаликда куллаш экинлардан ю^ори х,осил олишда хизмат к;илиши кузатилган. [А.И.Имамалиев, М.Авазов, М.Х.Кадиров 1991.192 б]

Цадимдан сугориладиган типик буз тупровдарда маъданли угитлар билан бирга 10 т/га гунг ^лланилганда тупрок; хайдалма катламида гумус захираси дастлабки х,олатига нисбатан 2,39 т/га га ошган. Руза усимлиги томониданазотнингузлаштирилиши 153,14кг/ га ни ташкил этиб, энг юк;ори хосилдорлик [35,2 ц/га) булганлиги кузатилган. [А.Ж. Баиров, Д.Х. Хамдамов 2013. 66-67 б.]

Ангрен конининг кунгир тусли кумири ва Марказий К^изилкум фосфоритлари асосида органоминерал угитларни олиш жараёни бажарилган. Уларнинг гуза буйича уч йиллик агрокимёвий тадк;ик;отлари натижаларига кура, минерал угитларга нисбатан икки муддатда органоминерал угит кулланганда пахта хомашёсидан энг катта х,осил (38,3 ц/га) олинганлиги аник;ланган. [Н.Х.Усанбаев, А.Р.Сейтназаров, Ш.С.Намазов, Б.М.Беглов 2006.6.109-11]

Сугориладиган типик буз тупровдарда органик угитларни 20-30 т/га ёки компостларнинг 30-40 т/га икки ёки уч йилда бир марта кузги шудгор олдидан солиш гуза усимлиги билан утказилган тажрибада уни х,осилдорлигига ва тупро^ унумдорлигига ижобий таъсир вдлиши анивданган. [Б.И. Ниязалиев 2007. 89-926.]

Бугунги кунда Узбекистан Республикаси учун вдшлок; хужалигига яроксиз шурланган тупровдарни купайиши муаммоси ни^оятда долзарбдир. Бундан ташвдри, ^ар йили тупровдинг ювилиши ва сугориладиган дехдончилик ер ости сувларининг кутарилишига ёрдам беради, бу яна тузни унумдор экин горизонтига олиб боради. Шунинг учун, энг яхши чивдш йули х,озирги вазиятнинг асосий экологик тоза биологик мах,сулотлардан фойдаланишдир. Биопрепарат "ШгОКОМ-1" комплекс таъсирли биопрепарат булиб жорий этишнинг гуза етиштиришда микроблар фаолиятига таъсири ва шурланган ювилган

ва ювилмаган тупровдарнинг агрокимёвий курсаткичларига таъсири кузатилган. "ШгОКОМ-Г биологик мах,сулотидан фойдаланиш хозирги кунда купайган. Биоген усимликлар озук;а моддаларининг мавжуд шакллари таркиби ва тулик;минераллар фонида пахта хомашёси х,осилдорлигини 5,2 ц/га (ювилган тупровдарда) ва 7,4 ц/га (ювилмаган тупровдарда) оширишга ёрдам берган. [А.Е.Бабина, Х.С.Норбоева, Г.И. Джуманиязова 2014.27-326.]

Тошкент вилоятининг Пискент туманида тар^алган сугориладиган типик буз тупровда дала тажрибилари гузанинг "Султон" нави, "ШгОКОМ-Г' биопрепарати гумат ва минерал угитлар асосида урганилди. Биз тажриба олиб борган сугориладиган эрозияга учраган типик буз тупровдарни тавдилини утказдик. Сугориладиган типик буз тупровдар таъминланиш даражасига кура гумус мивдори кам, х,аракатчан фосфор мивдори буйича жуда ювдри ва алмашинувчан калий мивдори буйича кам таъминланган тупровдар жумласига кириши анивданди. Урганилаётган худудда тарвдлган ирригация эрозиясига учраган типик буз тупровдарнинг унумдорлигини ошириш ма^садида олиб борилган дала тажрибаларнинг агрокимёвий хоссаларига таъсирини кузатдик. Тавдил натижаларига кура 3 йиллик вегетация даврининг охирида кам эрозияга учраган тупровдарда назорат вариантда 0.74%, мух,ит + ризаком-1 0.88%, мух,ит+гуммат Ыа 0.82% ва мух,ит+тову^ гунги вариантида хайдов вдтламида 0.82% (Раем -1). Уртача эрозияга учраган тупровдардаги гумус миедорининг курсаткичлари юк;оридаги вариантларга мутаносиб х,олда энг юк;ори курсаткич 2 вариантда 0.94 % га тенг. Ювилиб тупланган тупровдарда барча вариантлар буйича нисбатан ювдри курсаткичларга эга булиб, 3 вариантда 1.01 % ташкил этмовда. Биологик препаратларнинг тупровда кулланилиши натижасида тупровдинг органик вдемига таъсир кучайиб минерализация ва гумификация даражаси ортиши натижасида гумус синтезланади. Эрозияланган типик буз тупровдарнинг умумий физик хоссаларига гумматли биоугит, органик угит сифатида, парранда гунги угитларининг таъсирини куришимиз мумкин. Вегетатция даврида кам эрозияга учраган тупровда назорат вариантида 1.30 г/см3 ни, минерал угит билан гуммат Кулланилган вариантда 1.27 г/см3 ни, парранда гунги 1^уланилганда 1.29 г/см3 ни ташкил этди. Уртача эрозияга учраган тупровдарда бу

N3 [5] 2022 А« го Ыоггп

курсаткичларни кузатганда, мутоносиб х,олда 1.40 г/см3, 1.35 г/см3, 1.33 г/см3 ни, ювилиб тупланган тупро!утарда 1.25 г/см3, 1.31 г/см3, 1.29 г/см3 лиги аникданди.

Расм-1. Кам эрозиягаучраган типик буз тупрок/шрда биопрепаратлар таъсири

Тупрок;нинг умумий говаклиги )^ам шу

курсаткичга мутаносиб равишда узгарди. Энг юкори курсаткич минерал угит билан гуммат куланилган, ювилиб тупланган тупровда 53.18% булиб, колган вариантларда х,ам шундай к;онуният кузатилди.

Хулоса к;илиб айтганда, ирригация эрозиясига учраган тупрокдарнинг

унумдорлигини оширишда агрофизикавий, унинг агрокимёвий хусусиятларига ижобий таъсири биопрепаратлар Ризоком-1, гуммат-натрий минерал угитлар мух,итида кузатилди. Урганилган тупрокдарда

умумий говакликнинг юк;ори булиши тупрокда яшовчи микроорганизмларнинг фаоллигини таъминлайди. Демак, тупрок;нинг агрофизикавий хоссалари ундаги кечадиган биологик фаоллиги билан намоён булди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Абдукадиров Ш., Джуманиязов И., Турдиев С., Саттаров О. Сохранение плодородия почвы: проблемы земледелия. // Агроилм. Узбекистан к;ишлок;хужалиги. - Тошкент, 2007. - №1(1). - С.33.

2. Абдуллаев Б.Н., Шакарова С.У. Эрозиялашган ерларда угит куллаш ва экиш усулининг тупрок; унумдорлигига таъсири / Почва, климат, удобрение и урожай: актуальные проблемы и перспективы Республиканская научно-практическая конференция, посвященная 100-летию Национального университета Узбекистана имени Мирзо Улугбека Москва -2018., Б.430-434.

3. Гафурова Л.А., Махсудов Х.М., Адель М.Ю. Эрозияга учраган неоген ётк;изикларда шаклланган буз тупрокдарнинг биологик фаоллиги. Тошкент.: Узбекистан, 1999, -29-75 с.

4. Махсудов Х.М., Гафурова Л.А., "Эрозияшунослик" "Узбекистан миллий энциклопедияси" давлат илмий нашриёти Тошкент- 2012 Б. 24-30

5. Жумабоев С. Сугориш эрозиясига учраган ерларнинг унумдорлигини оширишда оралик экинларидан фойдаланиш /Управление земельными ресурсами и их оценка: Новые подходы и инновационные решения Материалы Российско-Узбекской научно-практической конференции, посвященной 100-летию Национального университета Узбекистана имени Мирзо Улугбека Москва-Ташкент, 2019, Б.503-506

6. Бурханова Д.У. Биопрепарат ва органо-минерал угитлар таъсирида тупро^ларнинг микробиологик фаоллигини узгариши. КарДУ хабарлари. №6 (36). Царши, 2018. -Б.136-140.

7. Усанбаев Н.Х., Сейтназаров А.Р., Намазов Ш.С., Беглов Б.М. Технологическая схема и оптимальный режим получения органо-минеральных удобрений на основе Ангренского бурого угля и рядовой фосмуки Центральных Кызылкумов International scientific review, 11-12 2021

8. Усанбаев Н.Х., Сейтназаров А.Р., Намазов Ш.С., Беглов Б.М Органоминеральные удобрения на основе бурого угля и фосфоритов, и их эффективность на хлопчатнике Журнал "Плодородие", 2006.6.109-117

9. Х.С. Нарбаева, Г.И. Джуманиязова, A.A. Ким, Г.Т. Джураева. ПХБ-деструктивная активность солеустойчивых фосформобил изующих ризобактерий хлопчатника. Ж. "Доклады АН РУз", Ташкент, 2012, №3. С. 63-66.

10. Х.С. Нарбаева, Г.И.Джуманиязова, А.Е. Бабина. Биопрепарат нового поколения RIZOKOM-1 для обеспечения химической безопасности окружающей среды. Ж. "Экологический вестник", Ташкент, 2013, № 7(146). С. 49-53.

11. Б.С. Камилов, А.Ш. Махкамова Сугориладиган типик буз тупрокдарнинг агрофизик хусусиятларига эрозия жараёнларининг таъсири. Озик;-овкат х,авфсизлигида усимликлар Химоясининг инновацион технологиялар мавзусидаги х,алк;аро илмий-амалий анжумани Тошкент-2021. 6.16-22

12. Ниязалиев Б.И. Влияние органоминеральныхкомпостов насодержание питательных веществ в типично-сероземной почве и продуктивность хлопчатника.// Аграрная наука.-Москва, 2016.-№ 1.С.5-7.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.