Научная статья на тему 'ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ НЕТРАДИЦИОННЫХ ОРГАНО-МИНЕРАЛЬНЫХ КОМПОСТОВ ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ ПЛОДОРОДИЯ ПОЧВЫ'

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ НЕТРАДИЦИОННЫХ ОРГАНО-МИНЕРАЛЬНЫХ КОМПОСТОВ ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ ПЛОДОРОДИЯ ПОЧВЫ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
79
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Рыхлые и суглинистые почвы / органические удобрения / минеральные удобрения / органо-минералы / компост / бентонит / азот / фосфор / калий / гумус / водопроницаемость / влагоемкость / объемная масса / водопроницаемость / плодородие / агрофизика / агрохимия.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Болтаев С., Бойназаров О., Имамов Ф., Абдиназаров Ж., Артиқова Д.

В этом статье описан эффект от применения нетрадиционных органо-минеральных компостов в качестве добавки к изменению водно-физических и агрохимических свойств почвы в качестве добавки для повышения плодородия голых и суглинистых почв.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Болтаев С., Бойназаров О., Имамов Ф., Абдиназаров Ж., Артиқова Д.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ НЕТРАДИЦИОННЫХ ОРГАНО-МИНЕРАЛЬНЫХ КОМПОСТОВ ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ ПЛОДОРОДИЯ ПОЧВЫ»

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ НЕТРАДИЦИОННЫХ ОРГАНО-МИНЕРАЛЬНЫХ КОМПОСТОВ ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ ПЛОДОРОДИЯ

ПОЧВЫ

Болтаев С., Бойназаров О., Имамов Ф., Абдиназаров Ж., Артицова Д., Турдимов Б.

Ташкентский государственный аграрный университет, Термезский филиал

В этом статье описан эффект от применения нетрадиционных органо-минеральных компостов в качестве добавки к изменению водно-физических и агрохимических свойств почвы в качестве добавки для повышения плодородия голых и суглинистых почв.

Ключевые слова. Рыхлые и суглинистые почвы, органические удобрения, минеральные удобрения, органо-минералы, компост, бентонит, азот, фосфор, калий, гумус, водопроницаемость, влагоемкость, объемная масса, водопроницаемость, плодородие, агрофизика, агрохимия.

ТУПРОЦ УНУМДОРЛИГИГА НОАНЪАНАВИЙ ОРГАНО-МИНЕРАЛ КОМПОСТЛАРНИ

ЦУЛЛАШ САМАРАДОРЛИГИ

Мацолада тацир ва тацирсимон тупроцларнинг унумдорлигини оширишда цушимча озица сифатида ноанъанавий органо-минерал компостларни турли меъёр ва муддатларда цуллашнинг тупроц сув-физик ва агрокимёвий хоссалари узгаришига таъсири баён этилган.

Калит сузлар. Тацир ва тацирсимон тупроцлар, органик угит, минерал угит, органо-минерал, компост, бентонит, азот, фосфор, калий, гумус, сув утказувчанлик, нам сигими, х,ажим масса, сингдирувчанлик, унумдорлик, агрофизика, агрокимиё.

THE EFFECTIVENESS OF THE APPLICATION OF NON-TRADITIONAL ORGANO-MINERAL

COMPOSTS TO SOIL FERTILITY

This article gives information about the effect of the use of non-traditional organo-mineral composts as a supplement to change the water-physical and agrochemical properties of soil as a supplement to increase the fertility of bare and loamy soils.

Keywords. Loose and loamy soils, organic fertilizers, mineral fertilizers, organo-minerals, compost, bentonite, nitrogen, phosphorus, potassium, humus, water permeability, moisture capacity, volume mass, permeability, fertility, agrophysics, agrochemistry.

Бугунги кунда дунё буйича цишлоц хужалиги сох,асида мавжуд ресурслардан оцилона фойдаланиш, тупроц

унумдорлигини сацлаш ва ошириб бориш билан бирга экинларни озицлантириш х,амда цушимча озицлантиришда минерал угитлардан ташцари органик угитлар ва ноанъанавий агрорудалардан фойдаланиш мух,им ах,амият касб

этмоцда. Жах,он мицёсида 44 та мамлакатда ноанъанавий

агрорудаларнинг табиий зах,иралари мавжуд булиб, улардан халц хужалигининг турли сох,аларида кенг фойдаланилиб келинмоцда. Кишлоц хужалик экинларидан мул ва сифатли х,осил етиштиришда органик угитлар х,амда ноанъанавий агрорудалар ва

улардан таиёрланган турли органо-минерал компостларнинг самарадорлиги ю;оридир. Пахтачиликда кушимча ози;а сифатида кулланилаётган мах,аллий угитлар х,амда ноанъанавий

агрорудалардан таиёрланган

компостларнинг компоненти

нисбатларини ишлаб чи;иш энг мух,им масала х,исобланади.

Дунёнинг пахта етиштирувчи мамлакатларида гузани ози;лантириш ва тупрок; унумдорлигини са;лашда минерал угитлар билан бир каторда органик угитлардан тайёрланган компостлардан кенг ми;ёсда

фойдаланилмокда. Ноанъанавий

агрорудалар ва х,ар хил гунглар билан турли нисбатларда компостлар тайёрлаш, органо-минерал компостларни тупрок; унумдорлигига таъсирини ани;лаш, усимликнинг тупрокдан ози;а моддаларини узлаштиришини яхшилаш х,амда компостларнинг сунгги таъсирларини урганиш борасидаги тад;и;отлар долзарб х,исобланади.

Республикамиз пахтачилигида минерал ва мах,аллий угитлар билан бир каторда тупрок; унумдорлиги, пахта х,осилдорлигини ошириш борасида микро ва макро элементларга бой

ноанъананавий

фойдаланишга

;аратилмо;да.

агрорудаларни

меъёрларда

агрорудалардан алохдда эътибор Ноанъанавий турли усулларда ва тупро;;а куллаш

технологияларини такомиллаштириш оркали республикамизда мавжуд минерал угитлар зах,ирасини тежаш икмконияти яратилади. Узбекистон Республикасининг 2017-2021 йилларга мулжалланган Х,аракатлар стратегиясида «...;ишло;хужалиги ишлаб чи;ариш сох,асига интенсив усулларни, энг аввало, сув ва ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни

куллаш» мух,им вазифалардан бири этиб

курсатилган. Шу нуцтаи назардан тупроц унумдорлигини сацлаш ва оширишда минерал угитлар билан бирга ноанъанавий органо-минерал

компостлардан кенг фойдаланиш усулларини такомиллаштириш буйича илмий изланишларни олиб бориш мух,имдир. Республикамиз замини жуда катта майдонни эгаллаб, унинг ерлари турли минтацаларда жойлашган булиб, ер-сув шароитининг турличалиги билан ажралиб туради.

Шунинг учун х,ар бир табиий ицлим шароитларида тарцалган тупроцларнинг унумдорлигини сацлаш ва ошириш учун узига хос агротехник, мелиоратив ва ицтисодий минтацавий илмий ва амалий тадбирларни ишлаб чициш

мамлакатимизда цишлоц хужалигини юксалтиришда энг асосий долзарб масалалардан биридир. Республикамизда тупроц унумдорлигини ошириш мацсадида илмий асосланган мелиоратив ва агротехник тадбирлар амалга оширилмоцда. Минерал ва мах,аллий угитлар тацчиллигини камайтириш, тупроцнинг сув-физик хоссаларини яхшилаш, унумдорлигини оширишда ноанъананавий агрорудаларни цушимча озица сифатида цуллаш яхши натижалар бериши аницланган.

Тадкикот услублари.

Тадцицотларни утказишда «Дала тажрибаларини утказиш услублари», тупроц таркибидаги озица моддалар мицдорларини аницлаш ва

агрофизикавий тах,лилларда «Методика агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных районах», «Методы

агрофизических исследований почв Средней Азии», «Методы агрохимических исследований почв Средней Азии» х,амда тажриба маълумотларини математик-статистик тах,лилида Б.А.Доспехов услубидан фойдаланилди.Жумладан,

Ховдак бентонит лойкаси ва турли органик угитлар асосида тайёрланган компостларнинг кимёвий таркиби сувли эритмани спектордан утказиш йули билан СоюзНИХИ нинг (1963), (1977) услубияти асосида бажарилган. Тупрокнинг физик хусусиятлари: х,ажм массаси цилиндр ёрдамида (Качинский услубида, цилиндр хажми - 500 см3), говаклиги А.Р.Дояренко услубида, сув физик хоссаларидан нам сигими (Розов усулида) (сувни тутиб колиш кобилиятлари), тупрокнинг сув утказиш кобилияти квадрат Ром усулида аникланди.

Тупрок агрокимёвий тахлиллари СоюзНИХИ, (1963 ва 1977) услубиятлари асосида, тупрокдаги чиринди микдори И.В.Тюрин, умумий азот, фосфор И.М.Мальцева ва П.Н.Гриценко, нитратли азот ионометрик асбобда, харакатчан фосфор Б.П.Мачигин, алмашинувчи калий микдори В.П.Протасов усулларида аникланди.

Синов утказилган жойнинг тупроц ва иклим шароитлари

Тад;и;от ишлари Сурхондарё вилояти Термиз тумани соби; УзПИТИнинг Сурхондарё филиали, хозирда ПСУЕАИТИнинг Сурхондарё ИТС тажриба хужалиги далаларида, ишлаб чикариш шароитида Термиз ва Кизирик туманларида олиб борилди. Сурхондарё вилояти республикамизнинг жанубий минта;асида жойлашган булиб, шимолдан жанубга 180-200 км, гарбдан-шаркка 70-140 км кенгликка чузилган.

Вилоят худудида Сурхондарё, Шерободдарё, Сангардак, Хужаипок, Кофирнихон, Тупаланг ва Амударёнинг унг киргогидаги дарё водийлари киради. Сурхондарё вилоятининг умумий ер майдони 2059,9 минг/га, шундан фойдаланиладиган кисми 450,2 минг/га, сугориладиган майдон 333,8 минг/га колган 1358,7 минг /га майдон тоглик,

дарё ва кул хамда бошка ерларни ташкил этади. Буз кунгир тупроклар майдони 6793 га, такирсимон тупроклар 82568 га, такирсимон утлоки тупроклар 10645 га сахро кумок тупроклар 9358 га сахро утлоки тупроклар 46417 га ва шурхоклар 21506 гектарни ташкил этади. Сахро минтакаси туманларига Термиз, Жаркургон, Музрабод, Шеробод, Кизирик ва Ангор, Бандихон ва Кумкургон туманининг бир кисми киради.

Шимолдан Хисор, гарбдан Бойсун, Кухитанг, шаркдан Боботог, жанубдан Амударё водийлари билан чегараланган ва яхлит Сурхон-Шеробод вохасини ташкил этади. Вилоятнинг сахро зонаси жанубий-гарбдан кенг худудга таркалган булиб, Ховдак, Учкизил, Каттакум ва Кизирикдара чуллари киради. Сурхондарё вилояти чул зонаси сугориладиган тупрокларида автоморф ривожланиш боскичи жараёнлари кечган, лекин утган асрнинг охирларига келиб сугорма дехкончиликнинг авж олиши натижасида куплаб тупрок гурухларида ярим гидроморф жараёнлар бошланган, натижада ер ости сувлари сатхи кутарилиб минераллашганлик даражаси ошиб борган. Яримгидроморф ва гидроморф тупрокларнинг купайишига имкон тугилган. Натижада фаол шурланиш жараёнлари бошланган ва салбий сув-туз баланси шаклланиб, тупрок мелиоратив холати ёмонлашган.

Сурхондарё вилояти тупроклари шурланиш даражаси буйича умумий ер фондига асосан куйидагича;

Шурланмаган ерлар-100,8 минг/га булиб, умумий ер майдониниг 36,1%, кучсиз шурланган ерлар 108,4 минг/га, 38,8%, уртача шурланган ерлар 47,6 минг/га, 17,0%, кучли шурланган ерлар 22,5 минг/га, 8,1% ни ташкил этади.

Сурхондарё вилоятида мелиоратив холати коникарсиз булган сугориладиган ерлар жами 19,6 минг/га ни ташкил

килади (Ер ресурслари тугрисидаги Миллий х,исобот, Тошкент-2011й) Сурхондарё вилоятининг турли даражада шурланган кучли антропоген таъсирга учраган ерларида тупрок; мелиоратив ва экологик х,олатини яхшилашга каратилган чора тадбирлар комплексини ишлаб чи;иш зарурати пайдо булмокда.

Илмий-тадки;от ишимизда олиб борилган тажрибалар тупро;лари кадимдан сугориб келинаётган, утло;лашиб бораётган та;ирсимон ва уртача шурланган та;ирсимон тупро;лар булиб, х,айдов (0-30 см) ва х,айдов ости (30-50 см) катларида гумус микдори 0,888-0,700%, умумий азот 0,086-0,070%, умумий фосфор 0,141-0,115%, нитрат шаклидаги азот 18,7-12,1, х,аракатчан фосфор 27,7-14,0 ва алмашинувчи калий эса 200-160 мг/кг ни ташкил ;илиб, озика унсурлари билан кам таъминланган.

Ноанъанавий органо-минерал

компостларнинг тупрокнинг

агрофизикавий

хусусиятларигатаъсири, тупрок ;ажм массаси ва Fоваклигининг узгариши

Тупро; унумдорлигини

белгиловчи асосий омиллардан бири унинг агрофизик хусусиятидир. Жумладан, тупрокнинг механик таркиби, донадорлиги, х,ажм массаси, говаклиги, унинг сув утказувчанлиги, сувни ушлаб туриш кобилияти ва бош;алар.

Усимликнинг илдиз тизими яхши ривожланиши, модда алмашинуви тупрокдаги газ алмашинуви

микробиологик жараёнларининг макбул утиши учун тупрок нам сигими, сувни ушлаб колиш кобилияти яхши булиши керак.

Купчилик олимлар томонидан исботланганидек, тупрок х,айдов катлами нам, х,аво, озика унсурлари билан яхши таъминланса, микробиологик жараёнлар х,ам фаол кечади. Колаверса, турли

таъсирлар туфайли тупрокнинг х,ажм массаси узига хос равишда узгариб туради.

Н.А.Качинский [1; 236-318-б]. механик таркиби огир тупрокларни урганиш жараёнида, тупрокнинг унумдорлик хусусияти унинг механик таркибига боглик, соз механик таркибли тупрокларда кишлок хужалиги экинлари ривожланиши доимо яхши булади деган хулосага келган.

М.Белоусов [2; 186-б], С.Н.Рыжов, Саакянц [3; 25-26-б] ва бошкалар шундай хулосага келишганки, сугориш тупрокнинг х,ажм массасини ошириб, кимёвий таркибий кисмига х,ам таъсир этади, тупрокдаги маълум микдорда озик элементлар - азот, фосфор, калий, углерод ва микро унсурларнинг ювилиб камайиб кетишига сабаб булади. Ф.М.Х,асанова, М.Тожиев, А.Содиков. [4; 237-241-б] лар сугориладиган ерларда тупрокка

ишлов берувчи техника воситаларининг тупрок зичлашиши ва гуза х,осилдорлигига таъсирини урганиб, огир тракторлар ва занжирли тракторларнинг ишлаш давридаги тупрокка курсатадиган таъсири турлича эканлиги тах,лил этганлар.

Б.М.Холиков, Р.Тиллаев,

С.Чолдонбоевлар [5; 67-70-б, 94; 67-70-б]утказган куплаб илмий

тадкикотларидан олинган

маълумотларга кура, агротехник тадбирлар тупрокнинг х,ажм массаси ошиши, макбул х,ажм массаси усимликнинг я^ши ривожланишига тупрокнинг гидрометрик, аэрация, микробиология ва озика режимининг х,ам яхшиланишига сабаб булишини аниклаганлар.

Л.А.Спижевская [6; 24-б.] нинг илмий кузатув натижасига кура, барча турдаги зироатлар узининг усув даври давомида тупрок х,ажм массасини

купайиши ва унинг зичлашишига сабаб булиб, экин майдонлари шудгор килингандан сунг колдирган илдиз ва ангизлар х,исобига тупрок х,ажм массасининг камайишини аниклаган.

Жумладан, бедада амал даврида тупрок х,айдов катламида х,ажм массаси 1,38 г/см3 ни ташкил этган булса, х,айдалгандан сунг бу курсаткич 1,27 г/см3 га тенг булганлиги аникланган.

Тупрокнинг зичлиги 1,1-1,3 г/см3 атрофида булганда гузанинг ма;бул усиши ва ривожланиши учун шароит яратилади. Бундай зичликда тупрокда етарли х,аво алмашиши, биологик активлик юзага келади ва ози;а элементларининг ю;ори даражада сурилиши таъминланади, усимлик ;ийин узлаштирадиган ози;а унсурларининг капилляр сурилиши осонлашади.

Ю;орида баён ;илинган адабиётлар тах,лилига кура, тупрок унумдорлигини са;лаш ва уни ошириб боришда замонавий ресурстежамкор технологиялардан фойдаланишнинг ах,амияти катталиги англатилган.

Ноанъанавий агрорудалардан бентонитни куллаш самарадорлигини янада ошириш ма;садида мах,аллий угитлар билан аралаштириб, компост тайёрлаб уни тупро;;а кушимча ози;а сифатида куллаш борасида илмий изланишлар утказилмаган.

Шуларни х,исобга олган х,олда Сурхондарё вилоятининг утло;лашиб бораётган такирсимон х,амда уртача шурланган та;ир утло;и тупро;лари шароитида ноанъанавий органо-минерал компостларни гуза ва гуза мажмуидаги экинларда куллашнинг самарадорлигини ошириш ма;садида илмий тад;и;от ишлари олиб борилди.

Бизнинг изланишларимизда

Х,овдак бентонити билан турли хил гунглар асосида тайёрланган компост меъёрларининг тупрок; х,ажм массасининг

узгаришига таъсири 2006-2016 йиллар давомида турли меъёр ва муддатларда гуза ва гуза мажмуидаги зироатларда урганилди.

Таъкидлаш жоизки, компост меъёрлари тупро;;а кузги шудгор олдидан солиниб, уларнинг сунгги таъсирлари йиллардавомида урганилди.

Олиб борилган дала тажрибасида маъдан угитларнинг йиллик меъёрлари N-150, Р-105, К-75 кг/га булган вариантда бах,орда тупрокнинг 0-10; 10-20 ва 20-30 см катламларида х,ажм массаси мутаносиб равишда 1,30; 1,32 ва 1,34 г/см3 ни ташкил килган х,олда, 0-30 ва 3050 см да бу курсаткичлар 1,32 ва 1,39 г/см3 га тенг булди.

Ушбу курсаткичлар назорат сифатида дастлабки курсаткичлардир.

Гуза амал даври охирига келиб берилган ишловлар ва мавсумий сугоришларнинг таъсирида тупрокнинг 0-10, 10-20 ва 20-30 см ли катламларидаги х,ажм массаси дастлабки курсаткичлардан 0,03 ва 0,04 г/см3 га, 030 ва 30-50 см катламда 0,03 ва 0,04 г/см3 га ортганлиги кузатилди.

Тажрибада маъдан угитларининг йиллик меъёрлари N-200, Р-140 ва К-100 кг/га булган вариантда амал даври бошида тупрокнинг 0-10; 10-20 ва 20-30 см катламларида, х,ажм масса 1-вариант курсаткичларига якин булди (чунки бу даврда х,али угитларнинг йиллик меъёрлари тула кулланилмаган эди). Амал даври охирида юкоридаги тупрок катламларида мутаносиб равишда х,ажм массалари 1,33; 1,35 ва 1,37 г/см3 х,амда 1,35 ва 1,42 г/см3 ни ташкил килди ёки 1-вариантга нисбатан 0,1; 0,01; 0,01 ва 0,01; 0,01 г/см3 га камрок булганлиги аникланди 1-расм.

Илмий адабиётлардан маълумки, маъдан угитлар меъёрларининг ортиши тупрокнинг х,ажм масасининг бироз булсада камайишига олиб келади.

Маъдан угитларнинг N-150, Р-105, К-75 кг/га фонида кушимча 15 т/га гунг шудгордан аввал кулланилганда чигит экиш олдидан тупрокнинг х,ажм массаси 0-10; 10-20; 20-30 ва 0-30; 30-50 см ли катламларида мутаносиб равишда 1,29; 1,30; 1,31 ва 1,30; 1,37 г/см3 ни ташкил килган булса, маъдан угитлар шу меъёрларда булган (гунг кулланилмаган) вариантга нисбатан 0,01; 0,02; 0,03 ва 0,02; 0,02 г/см3 га камрок булди.

Бу камайиш маъдан угитлар N-200, Р205-140, К20-100 кг/га меъёрда кулланилган вариантга нисбатан х,ам шундай даражада булганлиги аникланди. Айтиш керакки, бентонит ва гунг асосида тайёрланган компостларнинг

кулланилган меъёрларидан катъий назар назорат вариантига нисбатан тупрокнинг х,ажм массасининг чигитни экиш олдидан

х,ам амал даври охирида х,ам камайганлиги кузатилди.

Лекин, компостларнинг 16,5 т/га ва 18,0 т/га меъёрларининг тупрокнинг х,ажм массасининг узгаришига булган таъсири назоратга нисбатан юкори 15 т/га гунг кулланилган вариантга нисбатан х,ам 0,02 ва 0,01 г/см3 га камайишига сабаб булди.

Компостларнинг нисбатан юкори таъсири уларнинг 21,0 т/га меъёрда кулланилганда кузатилиб, чигит экиш олдидан тупрокнинг 0-10; 10-20; 20-30 ва 0-30; 30-50 см ли катламларида х,ажм массаси мутаносиб равишда 1,25; 1,26; 1,28 ва 1,26; 1,37 г/см3 ни ташкил килди.

Бу курсаткичлар маъдан угитлар N-150, Р205-105, К2О-75 ва N-200, рзоб-140, К2О-100 кг/га меъёрларда кулланилган вариантларга нисбатан 0,05; 0,06; 0,06 ва 0,06; 0,02 г/см3 камровдир.

1-расм. Компост меъёрлари таъсирида тупрок ;ажм массаси ва Fоваклигининг

корреляцион боFликлиги, 2006 йил.

Шунингдек, тадкикотларда компост, боглик аникланиб, r=-1,0 га тенглиги

гунг ва бентонит таъсирида тупрок исботланди.

говаклиги ва унинг х,ажм массаси орасида Гузанинг амал даври охирига келиб

юкори даражада тескари корреляцион вариантлар уртасидаги фарклар

сакланиб колган х,олда тупрокнинг барча катламларида х,ажм массаси 0,05; 0,04; 0,03 ва 0,04; 0,02 г/см3 га ортганлиги аникланди.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Маъдан угитларнинг N-150, Р-105, К-75 кг/га меъёрлари фонида 9,0 т/га бентонитнинг узи кулланилган вариантда тупрокнинг х,ажм массаси чигит экиш даврида назорат курсаткичларига якин булса х,ам амал даври охирида 0-30 ва 30-50 см ли катламларда 1,34 ва 1,42 г/см3 ни ташкил килиб, назоратга нисбатан 0,01 ва 0,02 г/см3 га камрок булди, лекин, компостни макбул меъёрининг таъсиридан 0,02-0,03 г/см3 га купрок булгани аникланди.

Изланишларнинг кейинги иккинчи, учунчи йилларида кулланилган компостларнинг сунги таъсирида, колаверса факат маъдан угитлари ва бентонит (9,0 т/га) кулланилган вариантларда х,ам тупрокнинг х,ажм массаси йилдан йилга оз булсада ортиб борганлиги кузатилди.

Лекин, тупрок х,ажм массасининг ортиб бориши сунгги таъсирларида х,ам гунг ва компостлар кулланилган вариантларда назоратга нисбатан камрок эканлиги аникланди. Х,аттоки компостларнинг таъсирининг учунчи йилда чигит экиш даврида маъдан угитлар N-150, Р2О5-Ю5, КзО-75 кг/га меъёрларда угитлар фонида (15 т/га) гунг кулланилган вариантда бу курсаткичлар 0,03 г/см3 га, компостларни макбул меъёрлари (21,0 т/га) кулланилган вариантда х,ам 0,02 г/см3 га ортганлиги кузатилдики, бу х,олат кулланилган гунг ва компостларни сунги таъсирларининг 3-йилида камайиб боришидан далолат беради.

Демак, маъдан угитлар

меъёрларининг N-150, Р-105, К-75 кг/га дан N-200, Р-140, К-100 кг/га гача, компост меъёрлари 16,5 т/га дан - 21,0 т/га гача ва 15 т/га гунг кулланилган

биринчи йилида, улар таъсиридан тупрокнинг х,ажм массаси 0,01-0,03 г/см3 га камайганлиги кузатилди.

Компостларнинг сунгги таъсирлари камайиб бориши, х,атто 9,0 т/га бентонитнинг учинчи йилги сунгги таъсири деярли назорат вариант курсаткичларига тенг булиб колиши кузатилди.

Утлоклашиб бораётган такирсимон тупрокларда, турли меъёрларда сугориш натижасида тупрокнинг агрегат х,олати тез узгаради ва физик х,олатининг ёмонлашишига олиб келиши мумкин.

Хажм масса ва ундан келиб чикадиган говаклик тупрокдаги гумуснинг микдорига боглик булиб, тупрокнинг сингдириш кобилиятига х,ам таъсир этади.

Бизнинг тадкикотда утлоклашиб бораётган такирсимон тупроклар говаклигининг узгаришига кулланилган компост меъёрларининг таъсири аникланди.

Маъдан угитларининг N-150, Р-105, К-75 кг/га фонида 15 т/га гунг ва бентонитларнинг1,5; 3,0; 6,0 ва 9,0 т/га меъёрлари асосида тайёрланган компостларни куллашда тупрок говаклиги нафакат маъдан угитлар, колаверса гунг кулланилган

вариантларга нисбатан х,ам ошганлиги кузатилди.

Тажрибада кулланилган компост меъёрларининг нисбатан юкори таъсири уларнинг 21 т/га (15+6,0) меъёрида булиб, бу вариантда чигитни экиш олдидан тупрокнинг 0-10; 10-20; 20-30 ва 0-30; 30-50 см ли катламларида говаклиги мутаносиб равишда 51,9; 51,5; 50,8 ва 51,8; 47,3% ни ташкил килган х,олда назорат вариантдан 1,9 ва 2,3; 2,3 ва 2,2; 0,8% га, 15 т/га гунг кулланилган андоза вариантга нисбатан эса 1,5; 1,5; 1,2 ва 1,4% га юкори булди.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, утлоклашиб бораётган такирсимон тупроклар шароитида тупркнинг физик холатларидан говаклигини яхшилаш учун маъдан угитларнинг N-150, Р-105, К-75 кг/га меъёрларида 15 т/га гунг ва 6,0 т/га бентонит лойкаси асосида тайёрланган 21,0 т органо-минерал компостларни куллаш максадга мувофикдир.

Чунки тупрок говаклигининг ошиши хам иссиклик, сув, хаво, микробиологик жараёнларга ижобий таъсир курсатиб, усимликни озика режимини яхшилашга олиб келади.

Кулланилган органо-минерал компостларнинг тупрокнинг сув утказувчанлиги ва нам сиFимига таъсири

Тупрокнинг сув-физик

хусусиятларидан яна бири унинг сув утказувчанлиги булиб, сугориш технологияси элементларини белгиловчи асосий курсаткичлардан биридир. Жумладан, сув утказувчанлик оптимал булганда тупрокнинг намланиши керак булган катлами тез намланади ва эгатларда сув сатхини ошириш имкониятини беради.

Шу сабабли сувнинг оковага чикиши камаяди, укариклар орасидаги масофани тугри белгилаш, далани бир текис сугориш ва сувдан фойдаланиш коэффициентини ошириш имкони яратилади.

Таъкидлаш жоизки, маданий холатига караб, бир типга мансуб тупрокларда хам турли сабаблар таъсирида сув утказувчанлик

фаркланиши мумкин М.М.Саримсоков [7; 57-59-б].

Умуман олганда эса, тупрокнинг сув утказувчанлиги сувни сингдириб олиши, сунгра катламларининг пастки кисмига утказиши билан белгиланади. Агар тупрокнинг хажм массаси ортиб,

говаклиги камайса, пастки катламларга фильтрацияси (шимилиши) хам пасаяди. Колаверса, тупрокнинг сув

утказувчанлигига кулланилган барча агротехник тадбирлар таъсир курсатади.

Бизнинг изланишларимизда эса бентонит ва гунг асосида тайёрланган компост меъёрларининг тупрок сув утказувчанлигига таъсири урганилди (1-жадвал ).

Изланишларнинг иккинчи йилида, яъни компостларнинг 1-чи йил сунги таъсирида назорат вариантида (N-150, Р-105, К-75 кг/га), амал даври бошида тупрок сув утказувчанлиги кузатув соатларининг бошида 1 соатда 330 м3/га тенг булган булса, бу курсаткич 6 соатда 723 м3/га ни ташкил килди.

Бу курсаткичлар биринчи йилдагига нисбатан 8,0 м3/га фаркланади холос, чунки бу вариантда факат маъдан угитлари назорат сифатида кулланилган эди. Амал даврининг охирида минерал угитларнинг нафакат N-150, Р-105, К-75 кг/га кулланилган (1) вариантда, колаверса N-200, Р-140, К-100 кг/га меъёрларининг таъсирида хам тупрокнинг сув утказувчанлиги узгармаганлиги аникланди ва вариантларда (1 ва 2) мутаносиб равишда амал даври охирида 6 соатда 516-521 м3/га ни ташкил килди.

Маъдан угитларнинг N-150, Р-105, К-75 кг/га меъёрлари фонида 15 т/га гунг кулланилган вариантда, иккинчи йил шароитида кузатувнинг 1-соатида 337 м3/га, 6 соатда 730 м3/га сувни сингдирган холда (экиш олдидан) сунги таъсири биринчи йилига нисбатан бу курсаткичлар 13,0 ва 33,0 м3/га камайганлиги аникланди.

Бу вариантда амал даври охирида кузатувнинг 1-соатида 231 м3/га, 6 соатда эса 526 м3/га сув сингдирилган холда биринчи йили бу курсаткичлар 240 ва 567 м3/га тенг булган эди, сунги таъсири

йилида сув утказувчанлик 9,0 ва 41,0 м3/га камайгани кузатилди. Лекин, таъкидлаш жоизки, гунг (15 т/га) кулланилган вариантда унинг таъсиридан иккинчи йил х,ам, сунги таъсиридан учунчи йилда х,ам тупрокнинг сув утказувчанлиги назорат вариантига (1) нисбатан амал даври охирида 16 ва 10 м3/га ортганлиги аникланди.

Демак, утлоклашиб бораётган такирсимон тупроклар шароитида гектарига 15 тонна гунг кулланилганда тупрокнинг нафакат агрофизик хусусиятлари, колаверса сув-физик хусусиятлари х,ам яхшиланиши кузатилди.

Кулланилган компост

меъёрларининг 16,5 т/га дан 18,0; 21,0 т/га гача ортиши билан тупрокнинг сув-физик хоссаларидан сув утказувчанлиги назоратга ва гунг кулланилган вариантга нисбатан х,ам янада яхшиланганлиги аникланди.

Нисбатан юкори курсаткичлар компостнинг 21,0 т/га меъёрида олиниб, чигит экиш олдидан кузатув соатларига мутаносиб равишда тупрокнинг сув утказувчанлиги 352; 534; 671; 715; 737 ва 746 м3/га ни, амал даври охирида эса 248; 374; 485; 513; 533 ва 543 м3/га ни ташкил килди.

Барча вариантларда

кузатилганидек, бунда х,ам кузатувнинг 1-соатидан 6-соатига томон тупрокнинг сув сингдириш кобилияти пасайиб бориши аникланди. Кузатувнинг охирги соатидаги курсаткичлар назорат вариантига нисбатан 23 ва 27 м3/га, маъдан угитлари N-200, рз0б-140, кзо-100 кг/га кулланилган вариантга нисбатан 22 м3/га, 3-вариантга нисбатан эса 16 ва 17 м3/га ортикча булганлиги аникланди. Макбул х,исобланган 6-вариантда кулланилган компостнинг (21,0 т/га) сунгги таъсири, унинг таъсирига

нисбатан 36 ва 45 м3/га камрок булди. Бу эса тупрокнинг сув утказувчанлигига кулланилган компост меъёрларининг 1-чи йилдаги таъсири нисбатан юкори булганлигидан далолат беради.

Компост меъёрларини янада, 24,0 т/га купайтириш натижасида тупрок сув утказувчанлиги курсаткичлари унинг макбул меъёрига (21,0 т/га) нисбатан кузатувнинг охирги соатларида деярли фаркланмади.

Маъдан угитлар фонида (N-150, Р2О5-Ю5, К2О-75 кг/га) 9,0 т/га бентонит кулланилган вариантда курсаткичлар назоратдан юкори (8-11 м3/га) булган х,олда гунг ва компост меъёрлари кулланилган вариантларга нисбатан кам булганлиги кузатилди.

Изланишларнинг 3 йилида х,ам вариантлар орасида юкоридагидек конуниятлар асосида курсаткичлар олинди, лекин уларда компостларнинг таъсири биринчи йилги ва сунги таъсирини 1 йилига нисбатан камайиб борганлиги аникланди.

Кулланилган ноанъанавий органо-минерал компостлар меъёрининг тупрокнинг чекланган нам сигимига нисбатан юкори (22,0%) курсаткичи компост меъёрлари 21,0 т/га кулланилганда (0-50 см да) булиб, бу курсаткич назоратдан 0,5% куп булганлиги аникланди. Тупрокнинг пастки катламларида эса дала нам сигимининг фарки назоратга нисбатан 0,1% га тенг булди.

Факат бентонит (9,0 т/га) кулланилган вариантда тупрокнинг 0-50; 0-70 ва 0-100 см ли катламларида чекланган дала нам сигими 21,6; 21,4 ва 21,4% ни ташкил килган х,олда назоратдан 0,1-0,2% (0-50 см да) га фаркланди. Изланишларнинг 3-йилида кулланилган компостларнинг турли меъёрларида сунги таъсири барча вариантларда ЧДНС деярли назорат

BapuaHTHra ak;hh öy.uö ^O^raH^u™, öupO; Ma;6y. Me^ëp.apuga 6y KypcaTKHHHHHr Ha3OpaTgaH ce3H^ap^u öy^raH^uru aHuK^aHgu.

M3.aHum.apga 15 TOHHa ;OpaMO.

ryHrru Ba 6 TOHHa öeHTOHuT .Ofirçacu aœcuga Tafiëp.aHraH HoaH^aHaBHH opraHO-MHHepa^ KOMnOcT.apHuHr Ma;6y. Me^ëpu 21,0 TOHHa Ky^aHRflraHga Tynpo;HuHr cyB-^u3uK Ba arpo$u3uK xycycuHT^apu Ha3opaTra HucöaTaH Hxmu^aHraH^uru Ky3aTu^gu. Typ.u Me^ëp.apga ;ymuMHa O3u;a cu^araga Ky^aHRflraH OpraHO-MuHepa. KOMnocT^apHuHr Tynpo; arpo^u3uK xycycuHT^apura cyHrru Ta^cup^apuHuHr KaMafiuö öopumu Ky3aTu^gu, .eKuH

;y^^aHu^raH HOaH^aHaBuH opraHO-MuHepa. KOMnOcT^apHuHr Ma;6y. Me^ëpuga y.apHuHr cyHrru

Ta^cup^apuHuHr KaMaHuö ÖOpumu Ta^puöagaru ÖOm;a BapuaHT.apra HucöaTaH ce3u^ap^u gapa^aga KaM öy^raH^uru Ky3aTu^Magu.

0praHO-MuHepa.fi KOMnOcT.apHuHr Ma;6y. 21,0 t Me^ëpuHu yT.O;.amuö ÔOpaëTraH Ta;upcuMOH TynpO;.aga Ky3ru mygrOpgaH aBBa. KymuMHa O3u;a cu^araga ;y..am TynpO;HuHr cyB yткaзyвнaн.нгн Ba HaM cuFuMuHuHr Hxmu.aHumura öy.raH Ta^cupu y.apHuHr cyHrru yHyHHu Hu.uga x,aM u^oöuh öy.raH.uru aHu;.aHgu.

1-^agBa^

BapuaHT Tapraöu MatgaH yFuraapuHuHr Hu^fluK Metëp.apu, Kr/ra KOMnOOT, ryHr Ba öeHTOHuTH u 3 ku^UK Me'bëp.apu, T/ra Экнmgaн O.guH AMa. gaBpu Oxupuga

N P2O5 K2O Ky3aTyB.ap gaBOMuga (cOaT) cuHruraH cyB MungOpu (M3/ra)

1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6

1 15 0 105 75 - 33 5 51 5 65 7 69 9 71 8 73 1 23 0 36 3 47 8 50 8 52 7 541

2 20 0 140 100 - 33 9 52 4 67 0 71 7 74 0 75 8 23 6 37 2 49 0 52 4 54 5 562

3 15 0 105 75 15 (ryHr) 35 0 53 0 67 6 72 2 74 6 76 3 24 0 37 7 49 4 52 9 55 0 567

4 15 0 105 75 15+1,5(16,5 ) 36 0 53 6 68 0 72 5 75 2 77 0 24 5 38 2 50 0 53 4 55 6 574

5 15 0 105 75 15+3,0(18,0 ) 36 7 54 1 68 6 73 1 76 0 77 3 25 1 38 6 50 6 54 1 56 2 581

6 15 0 105 75 15+6,0(21,0 ) 38 1 55 1 69 3 73 8 76 7 78 2 25 8 39 3 51 4 54 9 57 1 588

7 15 0 105 75 15+9,0(24,0 ) 38 8 55 0 69 0 73 6 76 5 78 0 25 6 39 2 51 2 54 7 57 0 586

8 15 0 105 75 9,0(öeHTOH ut) 35 7 53 4 67 7 72 7 74 8 76 5 24 0 37 6 49 6 53 1 55 0 566

Ky..aHu.raH OpraHO-MuHepa.

KOMnOcT.apHuHr TynpO;garu HupuHgu, fl.nu a3OT Ba x,apaKaTHaH O3u;a yHcyp.apuHuHr y3rapumura Ta'bcupu x,a;uga

экнн.apннннг Ma^cy.gOp.uru Ba

cu^araHu Omupum yHyH a.öaTTa TynpO; yHyMgOp.uruHu TuK.am Ba axmu.am энг gO.3apö Ba3u^a ^ucOÖ.aHagu.

Ma^.yMKu, ;y..aHu.raH Ma^gaH yFuT.ap (NPK) TynpO;garu HupuHgu Mu;gOpuHu OmupMaHgu, öa.Ku yHuHr

зах,ирасининг парчаланиши ва сакланишига ижобий таъсир этади.

Д.В.Харьков, Ф.Е.Кольясева [8; 4-11-б] ларнинг маълумотларига кура, тупрокка бериладиган йиллик маьдан угитларнинг меъёрини ошириб бориш х,осилдорликнинг ошишига ижобий таъсир этади, азотли угитлар меъёрини мавсумда 90 кг/га дан 240 кг/га купайтириш ижобий натижалар берганлиги исботланган.

Кишлок хужалиги экинлари парваришида тупрокка маъдан угитларга кушимча органик угитларни куллаш минерал озикалар самарасини оширади.

Тупрок унумдорлигини оширишда ортикча минерал угитлардан

фойдаланиш етиштирилаётган кишлок хужалиги мах,сулотларининг

таннархининг ошиб кетишига ва минерал угитлар самарасининг кескин

камайишига сабаб булади А.Т.Азизов [9; 35-39-б].

Тупрокдаги чиринди (гумус) микдорини оширувчи омилларнинг асосийси, бу органик угитлар ва компостлардан фойдаланиш, экинларни алмашлаб, навбатлаб ва такрорий экишдир.

Тажрибада кулланилган бентонит лойкалари ярим чириган гунг билан компост тайёрлаш учун макбул хомашё х,исобланади. Умуман олганда эса чириндининг куп булиши тупрок унумдорлигини белгилайди, чунки унинг таркибида умумий азот, фосфор, калий, карбонат ангидридлардан ташкари, гумин, улмин ва фульво ва крен кислоталар борки, булар тупрокнинг сувга чидамли макро ва

микроструктурасини яхшилайди

Р.Мусаев [10; 16-17-б].

Тадкикотларимизда, бентонит ва гунг асосида тайёрланган компост меъёрларининг тупрок унумдорлигига ундаги умумий чиринди, азот ва фосфор

ва х,аракатчан озика унсурларининг микдорларига таъсири аникланди.

Тадкикотларнинг биринчи йилида кулланилган компостларнинг тупрок унумидорлигининг узгаришига булган таъсири ва сунгги таъсирлари (2-жадвал) урганилди.

Тажрибани бошлашдан олдин х,али компостлар кулланмасдан аввал олинган тупрок намуналарида умумий чиринди микдори 0-30 ва 30-50 см ли катламларда мутаносиб равишда 0,888 ва 0,700% ни ташкил килган х,олда, 2006-йилда, гузани амал даври охирида маъдан угитлар N-150, Р-105, К-75 кг/га меъёрларда кулланилган назорат вариантда юкоридаги тупрок катламларидаги гумус микдори 0,890 ва 0,700% га тенг булганлиги аникланди.

Шунингдек, бу вариантда ялпи азот ва фосфорнинг дастлабки микдорлари тупрок катламларига мутаносиб равишда 0,086-0,070 ва 0,141-0,115% ни ташкил килган х,олда, 2006-йилнинг кузида бу курсаткичлар 0,089-0,073 ва 0,142 ва 0,117% га тенг булди.

Демак, назорат вариантида умумий чиринди, азот ва фосфорнинг микдорлари биринчи йилдан сунг деярли узгармаганлиги кузатилди.

Маъдан угитлар N-200, Р-140, К-100 кг/га меъёрларда кулланилган иккинчи вариантда, тупрокнинг юкоридаги катламларида, умумий чиринди, азот ва фосфор микдорлари мутаносиб равишда 0,898-0,711; 0,094-0,074 ва 0,149-0,119% ни ташкил килди. Бу вариантда х,ам, тажрибанинг биринчи йилдан сунг тупрокда чиринди микдори кам узгарган х,олда умумий азот, фосфор микдори 0,005-0,007% га ошганлиги аникланди. Бу х,олатни кулланилган азот угитларининг усимлик ривожланиши учун х,ам сарфлангани билан ифодалаш мумкин.

Маъдан угитларининг N-150, Р-105, К-75 кг/га меъёрлари фонида 15 т/га

гунг кулланилган вариантда, 2006 йилнинг кузига келиб (гуза амал даври охирида) тупрокнинг 0-30 ва 30-50 см катламларида чиринди микдори, 0,980 ва 0,708% ни ташкил килиб, дастлабки х,олатига нисбатан 0-30 см да 0,092% га ортганлиги аникланди.

Кулланилган гунгнинг биринчи йили минераллашуви натижасида тупрокнинг х,айдов (0-30) катламида чиринди микдори нисбатан ортганлиги кузатилди. Шунингдек, бу вариантда умумий азот микдори х,ам 0,007% га ортганлиги, колаверса умумий азот тупрокдаги чиринди таркибига богликдир. Тупрокнинг х,айдов катламида умумий фосфор микдори 0,005% га узгаргани, х,айдов остки катламида эса бу курсаткичлар деярли узгармаганлиги аникланди.

Изланишларининг биринчи йилида бентонит ва гунг асосида тайёрланган компост меъёрининг таъсири тупрокдаги чиринди, умумий азот микдорининг факат (15 т/га) гунг кулланилган вариантга нисбатан бирмунча ошганлиги кузатилди.

Бу х,олатни компостларни тайёрлашда маълум муддатда етарли намлик ва х,арорат остида бентонит билан аралаштирилган гунгнинг сифати яхшиланганлиги, унинг таркибидаги озика элементларининг ошганлиги ва таъсири х,ам ортганлиги билан ифодалаш мумкин булади.

Бу вариантларда компост меъёрлари (16,5; 18,0; 21,0 ва 24,0 т/га) га мутаносиб равишда тупрокнинг 0-30 ва 30-50 см ли катламларида чиринди микдори 0,990-0,710; 0,990-0,710; 1,0100,715; 1,000-0,710% ни, умумий азот -0,090-0,070; 0,090-0,069; 0,096-0,076 ва 0,095-0,071% ни ташкил килди.

Компост меъёрларининг тупрокдаги чиринди, умумий азот ва фосфор микдорларининг узгаришига макбул

таъсири 21,0 т/га кулланилганда кузатилиб, чиринди микдори назоратга нисбатан 0,12-0,015% га, умумий азот 0,006% га ортди.

Тажрибада N-150, Р-105, К-75 кг/га угит меъёрлари фонида факат (9,0 т/га) бентонит кулланилган вариантда тупрокдаги умумий азот микдорининг назоратга нисбатан ортиши кузатилмади, бирок умумий фосфор микдори тупрокнинг х,айдов катламида 0,006% га юкори булганлиги аникланди.

Изланишларнинг иккинчи йилида (кулланилган компостларнинг 1-йил сунги таъсири йилида) барча вариантларда (шу жумладан назоратда х,ам) умумий чиринди, азот ва фосфор микдорларининг биринчи йилга нисбатан камайгани кузатилдики, бу тупрокда кечадиган микробиологик, агрокимёвий узгаришларга, колаверса усимликларнинг озика унсурларини узлаштиришига богликдир.

Ноанъанавий агрорудаларнинг факат узини ишлатгандан кура, уларни гунг билан аралаштириб компост сифатида кулланилса тупрок

унумдорлигининг яхшиланишига ижобий таъсир курсатиши нисбатан юкори булиши аникланди.

Тажрибаларнинг учунчи йилига келиб кулланилган компост

меъёрларининг таъсири сусайиб, чиринди, умумий азот ва фосфор микдорлари айрим вариантларда назоратга якин курсаткичга эга булганлиги аникланди.

Ноанъанавий органо-минерал компостларни х,ар уч йилда юкорида таъкидланган меъёрда кузги шудгордан аввал кушимча озика сифатида куллаш уларнинг таъсири ва сунги таъсирларида тупрокдаги озика унсурларининг купайишига ижобий таъсир этиши исботланди.

2-pacM KoMnocTflap Taicupuga 03hk; э^емент^арннннг y3rapumH opacugaru

Koppe^^HOH 6oFflH^flHK

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Ky..aHu.raH ryHr, öeHTOHuT Ba KOMnocT.ap Ta^cupuga Tynpo;garu yMyMuH x,aMga x,apaKaTHaH maK.garu O3u; э.eмeнт.apннннr y3rapumu opacuga rorçopu gapa^aga u^^ufi Koppe.^uoH 6of.uk; aHu;.aHu6, Koppe.^un коэ$$нцнeнтн r=0,731 ra TeHr.uru ucöoT.aHgu

Tynpo; yHyMgop.uru Ha$a;aT yMyMuH HupuHgu, a3OT, $oc$op Ba Ka^ufiHuHr Murçgop.apu, ;o.aBepca y.apHuHr ycuM.uK TOMOHugaH ocoh yз.amтнpн.agнraн x,apaKaTHaH maK..apu HuTpaT.u, aMuaK.u a3OT, x,apaKaTHaH $oc$op Ba a.MamuHyBHu Ka.uH öu.aH ;aH gapa^aga Ta^MuH.aHraH.urura x,aM 6oF.u;gup.

Tynpo; Typ.apura 6of.uk; x,o.ga HuTpaT.u a3OT guHaMuKacuHuHr y3rapumu ^yga Kyn u.muh u3.aHum.apga ypraHu.raH H.M.MöparuMOB [11; 46-48-6]. X,O3upga x,aM a3OT.u yFuT Me^ëp.apuHu 200 Kr/ra gaH opTu; ^..aHu^mura

;apaMaH, naxTa Ba Fy3a Ma^Myugaru экнн.ap ^ocu.uHuHr opTumura o.uö Ke.MannTu. HyHKu, a3OT.u yFuT.ap Fy3aga ;y..aHu.raHga y.apHuHr y3.amTupum коэ$$нцнeнтн nacT экaн.нгн

(HumoH.aHraH a3OT) N15 ;y..am op;a.u x,aM aHu;.aHraH.

A3OT.u yFuT.apHuHr ^ofiga.u

коэ$$нцнeнт.apннн omupum Tynpo;;a opraHO-Ma^gaH KOMnocT.apHu Ky..amgup. fflyHuHr yHyH нз.aннm.apнмнзga ;y..aHu.raH (öeHTOHuT Ba ryHr acocuga TaHëp.aHraH) KOMnocT Me^ëp.apuHuHr Tynpo;garu HuTpaT.u a3OT Mu;gopu y3rapumura Ta^cupu Tag;u; ;u.uHgu.

O.uHraH Ma^.yMOT.apHuHr

KypcaTumuHa, Tynpo;ga gacT.aÖKu HuTpaT.u a3OT Mu;gop.apu 0-30 Ba 30-50 cm ga MyTaHocuö paBumga 18,7-12,1 Mr/Kr hu TamKu. ;u.raH x,o.ga

u3.aHum.apHuHr 2-нн.нga Fy3aHuHr aMa. gaBpu oxupuga Ha3opaT BapuaHTuga (N-150, P2O5-105, K2O-75 Kr/ra) Tynpo;HuHr

юкори катламларида нитратли азот микдорлари 19,4-12,4 мг/кг га тенг булди, ёки дастлабки х,олатидан 0,7-0,3 мг/кг га ортганлиги аникланди.

Изланишларнинг 2 йилида тупрокдаги нитратли азот микдори кулланилган маъдан угитларнинг ва компост меъёрларига боглик х,олда ошиб бориши аникланди. Таъкидлаш жоизки, айникса турли меъёрда компост кулланилган вариантларда, иккинчи йили компостларнинг энг макбул таъсири 21,0 т/га 1:04 нисбатда (15 т корамол гунгги+6,0 т бентонит лойкаси) меъёрда кулланилганда тупрокдаги нитратли азот микдори 0-30 ва 30-50 см да мутаносиб равишда 24,2-13,5 мг/кг ни ташкил этиб, андоза вариантга нисбатан 2,0-0,7 мг/кг устун булганлиги кузатилдики, буни эса кулланилган компостларнинг органик кисмининг жадал маъданлашувидан деб х,исоблаш мумкин булади.

Тажрибада изланишларнинг учунчи йилига келиб вариантларда тупрокдаги нитратли азот микдори бироз камайганлиги усимликлар тамонидан узлаштирилганлиги ва компостларнинг сунги таъсирининг камайиб бориши билан ифодаланади.

Кулланилган маъдан угитлар ва компост меъёрларининг ортиб бориши билан тупрокдаги х,аракатчан фосфор микдорларининг йилдан-йилга купайиб бориши кузатилди. Назорат вариантида тупрокнинг 0-30 ва 30-50 см ли катламларида изланиш йилларида мутаносиб равишда гуза амал даври охирида х,аракатчан фосфор микдорлари 28,0-14,0; 28,9-14,0 ва 29,1-14,4 мг/кг ни ташкил килди. Бу курсаткичлар дастлабки х,олатидан 0,3-0,1 мг/кг га ортикдир.

Маъдан угитларнинг N-200, Р2О5-140, К2О-100 кг/га меъёрлари кулланилган вариантда эса бу

курсаткичлар 29,1-14,2; 29,8-14,2 ва 30,014,5 мг/кг ни ташкил килиб, назоратдан 0-30 ва 30-50 см катламларда (охирги йили) 0,9-0,1 мг/кг га юкори булди.

Кулланилган компостларнинг энг макбул таъсири 21,0 т/га (15+6,0) меъёрда тупрокдаги х,аракатчан фосфор микдори изланишларнинг сунгги 3-йилида х,ам юкоридаги катламларда 32,915,8 мг/кг ни ташкил килиб, назорат вариантидан 3,8-1,4 мг/кг, факат 15,0 тонна гунг солинган вариантга нисбатан 1,9 мг/кг ва факат бентонит (9,0 т/га) кулланилганга нисбатан эса 3,3 мг/кг га юкори булганлиги исботланди.

Кушимча озикалар гунг ва турли меъёрдаги компостлар кулланилган вариантларда тупрокда калий мувозанати деярли коникарли булиб, энг макбул х,исобланган яъни 21,0 т компост кулланилганда изланишларнинг 2-йилида амал даври охирида К2О микдори 235-170 мг/кг ни ташкил килиб, тупрокнинг дастлабки х,олатидан 35,0 мг/кг га ортикрок булди. Тадкикотнинг сунгги 3-йилида бу курсаткич назорат вариантга нисбатан 30,0 мг/кг куп эканлиги аникланди.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, кулланилган ноанъанавий органо-минерал компост меъёрларининг тупрокдаги умумий ва х,аракатчан озика унсурларининг купайишига таъсири ва сунгги таъсирлари ижобий булиб, уларнинг сунгги учинчи йилги таъсирининг нисбатан камайиб бориши кузатилди.

Утлоклашиб бораётган такирсимон тупроклар шароитида тупрокнинг унумдорлигини саклаш ва ошириб боришда кушимча озика сифатида компостларни кушимча озика сифатида уч йилда бир марта шудгордан аввал куллаш ижобий самара бериши аникланди.

3-жадвал

Компост меъёрларининг тупрокдаги озика унсурлари ;аракатчан

Вариант тартиби Маъдан угитларининг йиллик меъёрлари, кг/га Компост, гунг ва бентонитнинг 3 йиллик меъёрлари, т/га N-NO3 P2O5 K2O

тупрок катламлари, см

N Р2О5 К2О 0-30 30-50 0-30 30-50 0-30 30-50

1 150 105 75 - 19,4 12,4 28,9 14,0 210 180

2 200 140 100 - 22,2 12,8 29,8 14,2 220 170

3 150 105 75 15 (гунг) 23,1 11,9 30,4 14,5 225 170

4 150 105 75 15+1,5(16,5) 23,5 12,8 31,2 15,0 235 160

5 150 105 75 15+3,0(18,0) 23,5 13,0 31,8 15,1 230 170

6 150 105 75 15+6,0(21,0) 24,2 13,5 32,4 15,4 240 180

7 150 105 75 15+9,0(24,0) 23,8 13,4 31,8 15,3 240 180

8 150 105 75 9,0(бентонит) 20,3 12,2 29,0 11,8 210 160

Олиб борилган куп йиллик тадкикот ишлари натижасида маълум булдики сунгги йилларда тупрок унумдорлигини оширишда ва тупрок таркибида камайиб бораётган озика унсурларининг микдорини ошириб

боришда минерал угитларга кушимча сифатида ноанъанавий органо-минерал компостларни куллаш гумус, умумий ва х,аракатчан шаклдаги озика

унсурларининг купайиши ва

самарасининг ошишига сабаб булади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

1. Качинский Н.А. Структура почвы. // В кн.: Физика почвы, Москва, 1965; С. 236-318.

2. Белоусов М.А.Физиологические основы корневого питания хлопчатника.- Ташкент: Узбекистан, 1964. 186 с.

3. Рыжов С.Н., Саакянц К.Б. Изменение химических и физических свойств сероземов под влиянием окультуривания//Труды САГУ, Вып.138, Ташкент, 1958. -С. 25-26.

4. Х,асанова Ф.М., Тожиев М., Содик;ов А. Сугориладиган ерларда тупрок;к;а ишлов берувчи техника воситаларнинг тупрок; зичлашиши ва гуза х,осилдорлигига таъсири // Хал;аро илмий-амалий конференция маърузалари асосида ма;оллар туплами. 1-;исм. -Тошкент:, Узбекистон, 2007. -Б. 237-241.

5. Спижевская Л.А. Влияние однолетных и многолетных культур на плодородие почвы и урожай хлопка: Автореф.дисс... к-дат.сел. хоз наук.-Ташкент, 1963. -24 с.

6. Саримсо;ов М.М. «Пахтачиликда сув тежамкорлиги». Тупрок; унумдорлигини оширишнинг илмий ва амалий асослари // Хал;ароилмий-амалий конференция маърузалариасосидагима;олалар туплами. -Тошкент: Узбекистон, 2007. -Б. 57-59.

7. Харьков Д.В, Кольясева Ф.Е. Химизация культуры хлопчатника. Потребность среднеазиатских почв в удобрениях. - Ташкент: Госиздат, 1933. - С. 4-11.

8. Азизов А.Т. Влияние разовых норм фосфорных и калийных удобрений на накопление в почве органических остатков люцерны // Труды ин-та СоюзНИХИ. -Ташкент. Вып. 65. 1999. -С.35-39.

9. MycaeB P. OapFOHa BRAOHTuHuHr yT.o;u-co3 Tynpo;.apu mapouTuga Fy3a HaB.apuHu Ma;6y. yFuT Ba cyFopum TapTuö.apu: ;um.o; xy^a.uK ^aH.apu H0M30gu. ^ucc. -TomKeHT, 1997. -128 6.

10. MycaeB P. Э$$eктнвноcтb HopM ygoöpeHufi Ha copTax x.onHaTHuKa B зaвнcнмоcтн ot rycTOTM ctohhuh b yc.OBuHx .yroBMx noHB OepraHcKOH oö.acTu: ABTope^.gucc... K-gaT.ce.. xo3 HayK.-TamKeHT, 1997. -B. 16-17.

11. MöparuMOB H.M. "MuHepa. yFuT Me^ëp.apuHuHr Ky3ru öyFgoH NPK hu yз.amтнpнmн Ba ep ycTu öuoMaccacura Ta^cupu" Tynpo; yнyмgоp.нrннн omupumHuHr uîmum Ba aMa.ufi acoc.apu // Xa.;opo н.мнн-aмa.нн ко^epeнцнн Mabpy3a.apu acocugaru Ma;o.a.ap Tyn.aMu .-TomKeHT: Y36eKucT0H, 2007. -B.46-48.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.