Научная статья на тему 'ПОЧВЫ, ПОДВЕРГШИЕСЯ ЭРОЗИИ И УВЕЛИЧЕНИЕ ИХ ПЛОДОРОДИЯ'

ПОЧВЫ, ПОДВЕРГШИЕСЯ ЭРОЗИИ И УВЕЛИЧЕНИЕ ИХ ПЛОДОРОДИЯ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
65
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИРРИГАЦИОННАЯ ЭРОЗИЯ

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Салимова Х.Х.

В статье приведены материалы, о видах и состоянии почв подвергшихся к почвенной эрозии, о мерах борбы против почвенной эрозии и повышения плодородия почв.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

KINDS OF RADIATE SORE FNL CFUSE TO RISE THEIR PRODUCTIVITY

The article deals with erosion types of the soil and their condition and the efficient methods of improving soil fertility.

Текст научной работы на тему «ПОЧВЫ, ПОДВЕРГШИЕСЯ ЭРОЗИИ И УВЕЛИЧЕНИЕ ИХ ПЛОДОРОДИЯ»

Ученый XXI века • 2016 • № 5-1 (18) Науки о Земле

УДК 631.4

ЭРОЗИЯГА УЧРАГАН ТУПРОЦ ТУРЛАРИ ВА УЛАРНИ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШ

Х.Х. Салимова1

Аннотация

Ушбу маколада эрозияга учраган тупроклар, турлари, холатлари ва унга карши курашиш чоралари, шунингдек эрозияга учраган тупрокларнинг унум-дорлигини ошириш чора-тадбирлари хакида ёзилган.

Таянч сузлар: ирригацион эрозия, жар эрозияси, лалми эрозияси, шамол эрозия-си, автоморф тупроклар.

Узбекистан Республикаси кишлок хужалигида фойдаланиладиган ерлар 25477,7 минг гектарни ёки умумий майдоннинг 57,4% ини, шундан 4278,8 минг га ёки умумий майдоннинг 9,6% ини сугориладиган ерлар ташкил этади. Ушбу сугориладиган ерлар республикамиз «олтин фонди» хисобланиб, кишлок хужалигида олинадиган махсулотларнинг карийб 90 фоизини етказиб беради. Бу ерлар асосан текислик минтакаларида, табиий окимга эга булмаган, сизот сувлари чикиб кетиши чекланган худудларда таркалган. Бундай ерлардан инсоннинг нотугри ташкил этилган турли хил фаолияти таъсири остида тупрок катлами емирилади. Эрозия тупрокка мана шундай таъсир утказилишининг гоят кенг таркалган ва халокатли окибатидир [1].

Тупрокни эрозиядан саклаш муаммоси дунёнинг арид иклими минтакасида жойлашган купгина мамлакатлар учун, шу жумладан Узбекистон худуди учун хам долзарб муаммодир. Жумладан, республикада эрозияга учраган ер майдонлари 1772,3 минг гектарни ёки хайдаладиган ерлар умумий майдонининг 40% ташкил этади. Шулардан 721,9 минг гектари ирригацион эрозияга [4,5] салкам 50 минг гектари жар эрозиясига [4,5] 700,4 минг гектари лалми эрозиясига [4,5] ва 300 минг гектари шамол эрозиясига дучор булган. Олимларнинг малумотларига кура, Узбекистонда фойдаланиш учун ярокли булган 3 миллион гектардан купрок лалми ерлар мавжуд, шулардан таъминланган ва ярим таъминланган лалми ерлар хиссасига салкам 1 миллион гектари тугри келади. Узбекистонда эрозияга учраган тупрокларнинг таснифи ишлаб чикилган ва республикадаги эрозия хавф солаётган ерларнинг харитаси тузилган. Эрозия холатларининг таъсири остида бироз ювилган, уртача ювилган, кучли ювилган тупроклар хосил буладики, улар тупрок катламининг калинлиги, гумус, озика элементлари макро ва микро элементлар захираси ва таркиби, микроорганизмлар микдори ва сифати, кимёвий ва физикавий хоссалари, биоэнергетика курсаткичлари узгариши туфайли унумдорлик даражалари турлича эканлигидан далолат беради.

Ирригация эрозияси натижасида тупрок ювилиши хар йили гектарига 100-150 тоннагача ва ундан хам ошиб кетиши мумкин, нишаблиги 500 дан купрок булган кияликларда гектарига 500 тоннага кадар боради, ана шу тупрок билан бирга гумуснинг йиллик нобудгарчилиги гектарига 500-800 кг, азот-гектарига 100-120 кг, фосфар 75-100 ва ундан купрок килограммни ташкил этиши мумкин. Шуни кайд этиш керакки, эрозия жараёнлари тупрокдаги экосистемалар биомассасига фойдаланилган куёш энергияси микдорига хам таъсир утказади.

Ерозия жараёнлари натижасида тупрокда содир буладиган биологик, тупрок жараёнларининг интенсивлиги асосан куёш энергиясининг захиралари

1 Салимова Хилола Хамроевна - преподаватель, Бухарский государственный университет, Узбекистан.

Науки о Земле

ва у сочаётган нур куринишининг узгаришлари билан боглик эканлигини эътиборга олганда эрозия томонидан экосистемага етказиладиган зарар микёсларини тасаввур этиш мумкин.

Нураб емирилган ва эрозияга учраб турадиган ерларда дехкончилик билан шугулланиш: ерларга ишлов бериш, экин экиш, хосилни йигиштириб олиш, угит солиш жуда кимматга тушади, эрозия натижасида улар ювиб кетилиши мумкин. Х,осил оз ва сифати паст, чорвачилик махсулотлари хам кам булади ва хоказо.[2] Озик - овкат махсулотлари етиштиришнинг имконияти камайиши давлат учун энг катта зарар хисобланади. Масалан, олимларнинг хисоб - китобларига кура, эрозияга учраган ерларда хар йили ялпи дехкончилик махсулотининг 20 фоизга кадар нобуд булмокда, республикада етиштирилаётган пахта ва бошка кишлок хужалик махсулотларининг 200 минг тоннага якин кисми нобуд булмокда. Эрозия авж олишининг юкори даражадаги хавф - хатари мавжуд булган янги ерларни жадал узлаштириш ва сугориш жараёнлари хисобга олинадиган булса, якин келажакда нобудгарчиликлар анча купайиши мумкин.

Эрозиянинг кишлок хужалик экинлари хосилдорлигига таъсири жуда катта. Олимларнинг куп йиллик тадкикотлари шуни курсатдики, ювиб кетиладиган тупрокда бош поянинг баландлиги ювиб кетилмаган тупрокдагига нисбатан пасаяди, чукинди тупрокда эса буйи яна хам баланд булган. Ювиб кетилган тупрокда гунча, гул ва кусаклар сони энг кам, хосил нишоналарининг тукилиши эса энг куп булган.

Узбекистонда эрозияга учраган ерлар 30,9 млн. гектарни ёки республика худудининг 70 фоизини ташкил этади - дехкончилик маданияти даражасини юксалтириш уларни эрозиядан, пахта якка хокимлигининг таъсиридан кейин тупрок унумдорлигининг пасайишидан химоя килиш кишлок хужалик экинлари хосилини тубдан купайтириш ва баркарорлаштиришнинг энг арзон хамда самарали йули хисобланади. Янги серхосил навларнинг агроэкологик талаблари хам ана шу чора - тадбирлар билан таъминланиб кондирилади. Бундай навлар ювиб кетилган, таркиби камбагаллашган, сув - физик хоссаларини йукотган ерларда самараси жуда паст булади [2].

1мм тупрок катламини кайта тиклаш учун усимлик коплами яхши булган такдирда 100-200 йилдан 1000 йил ва ундан хам купрок вакт талаб этилиши мумкин, яъни кейинги 70-100 йиллар мобайнида ердан нотугри фойдаланиш окибатида кейинги камида 1000 йиллар ва хатто 10000 йиллар мобайнида табиат томонидан яратилган жамиики ишларнинг натижаси йукка чикарилиши мумкин. Шу тарика тупрок унумдорлигидан фойдаланишдаги окилона илмий экологик принципларнинг купол равишда бузилиши канчадан-канча маблаг, мехнат сарфланишига карамай хосилнинг ошишига олиб келмайди.

Сугорилиб дехкончилик килинадиган худудларда ирригацион эрозия асосан паст-баланд релъефли, хар хил нишабли кияликларга эга булган тогли ва тог олди худудларда хам эрозияга учраган, уртача эрозияла учраган ва кучли эрозияга учраган тупрокларга ажратилади. К^ияликлар пастида ювилмали тупроклар пайдо булади - бу тупроклар юкоридан ювилиб тушган мелкозем заррачаларидан пайдо булади.

Ирригацион эрозияга учраган тупрокларда сугориш ишлари алохида усулда булиши зарур. Бундай ерларни кам микдордаги сув билан тез-тез сугориб туриш лозим. Нишаблиги 20-30 ва эгат узунлиги 150 м. булганда сугориш суви микдорини 0,07 л/сек купайтириш, аста 0,10 л/сек купайтириш. Нишаблиги 40-гача ва эгат узунлиги 100 м. булганда сув харакати эгат ичида 0,15-0,10 л/сек нишаблик 30-60 булганда эса 0,10 дан 0,05 л/сек булиши зарур. Яссисимон нишабликлар 30-40 булиб эгат узунлиги 150 м булганда сугоришни 0,06 дан 0,08 л/секдан бошлаш зарур [3]. Тик нишаблик 40-50 ерларда хар кайси эгатни сугориш, яссимон нишабликларда эса эгат утказиб сугорилса тупрокнинг бир хил намланишига эришилади. Сугориладиган эгатлар имкони-ят борича кам киялик килиниб олиниши зарур. Эрозияга учраган тупрокларга солинадиган минерал угитлар микдори 25-30% дан куп булиши лозим.

Эрозияга учраган тупрокларнинг гумусли катламни тиклаш, органик моддаларнинг микдорини купайтириш, биологик фаоллигини ошириш лозим,

Ученый XXI века • 2016 • № 5-1 (18)

бундай тупрокларда сув сингдириш кобилияти юкори булиб, илдиз озуклашувчи катлами озука элементларининг биологик фаол элементларни куп булишини таъминлайди. Бу максадларни амалга ошириш учун сидерат экин-ларни экиш, бедазорларни хайдаш, гунг ва бошка органик угитлар солиш, гузапояни майдалаб солиш, хлореллани куллаш ва бошка тадбирлар бажариш зарур, шундагина кутуладиган натижаларга эришишимиз ва самарасини куришимиз мумкин.

Адабиётлар:

1. Абдуллаев Х.А. - "Узбекистан тупроклари". - Т.: 1973. 26-28 б.

2. Еафурова Л.А., С.Абдуллаев, Х.Номозов. - Мелиоратив тупрокшунослик.

3. Уз. М Э, 2003. 582-584 б.

4. Еафурова Л.А., Махсудов Х.М., Адел М.Ю. - "Эрозияга учраган

5. неоген ёткизикларда шаклланган буз тупрокларнинг биологик фаоллиги".

6. Узбекистан" - Т.: 1998. 12 б.

7. Махсудов Х,М - "Эрозия почв аридной зоны". "Фан". 1982. 92 б.

8. Махсудов Х.М., Адилов А.А. «Эрозияшунослик» Тошкент. 1998. 8 б.

© Х.Х. Салимова, 2016.

УДК 631.4

ПОЧВЫ ПОДВЕРГШИЕСЯ ЭРОЗИИ И УВЕЛИЧЕНИЕ ИХ ПЛОДОРОДИЯ

Х.Х. Салимова

Аннотация: В статье приведены материалы, о видах и состоянии почв подвергшихся к почвенной эрозии, о мерах борбы против почвенной эрозии и повышения плодородия почв.

Ключевые слова: ирригационная эрозия, обрывная эрозия, эрозия богаря, ветренная эрозия, автоморфные почвы.

© Х.Х. Салимова, 2016

UDC 631.4

KINDS OF RADIATE SORE FNL CFUSE TO RISE THEIR PRODUCTIVITY

Kh.Kh. Salimova

Abstract. The article deals with erosion types of the soil and their condition and the efficient methods of improving soil fertility.

Keywords: erosion of irrigation, wind erosion, erosion of pasture soils, avtomorf soils.

© Kh.Kh. Salimova, 2016.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.