Научная статья на тему 'ОРГАНИК ЎҒИТЛАР ВА СИДЕРАТ ЭКИНЛАРНИНГ ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШДАГИ САМАРАДОРЛИГИ'

ОРГАНИК ЎҒИТЛАР ВА СИДЕРАТ ЭКИНЛАРНИНГ ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШДАГИ САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
327
66
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тупроқ унумдорлиги / азот / фосфор / калий / гўнг / сидерат экинлари / плодородие почвы / азот / фосфор / калий / навоз / сидератные культуры

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Ганиев С.Э.

Мақолада 1,0:0,7:0,5 ва 1,0:0,5: 0,3 нисбатда минерал ўғитлар нормаларини (NPK) қўллаш фонида органик ўғитлар ва сидерат экинларининг тупроқдаги озуқа моддаларининг таркиби ва таъсири ҳақида маълумот берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Ганиев С.Э.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В статье приведены сведения о влиянии органических удобрений и сидератных культур на содержание и влияние питательных элементов в почве на фоне применения норм минеральных удобрений (NPK) в соотношении 1,0:0,7:0,5 и 1,0:0,5:0,3.

Текст научной работы на тему «ОРГАНИК ЎҒИТЛАР ВА СИДЕРАТ ЭКИНЛАРНИНГ ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШДАГИ САМАРАДОРЛИГИ»

УУТ: 631.411.6: 633.51: 631.8

Ганиев С.Э.

ОРГАНИК УГИТЛАР ВА СИДЕРАТ ЭКИНЛАРНИНГ ТУПРОЦ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШДАГИ САМАРАДОРЛИГИ

Ганиев С.Э. - тадкикотчи (Тошкент давлат аграр университети)

В статье приведены сведения о влиянии органических удобрений и сидератных культур на содержание и влияние питательных элементов в почве на фоне применения норм минеральных удобрений (NPK) в соотношении 1,0:0,7:0,5 и 1,0:0,5:0,3.

Ключевые слова: плодородие почвы, азот, фосфор, калий, навоз, сидератные культуры

The article illustrates that the effect of nutrients in the soil when used organic fertilizer as well as siderate crops mineral fertilizers standards (NPK) in the ratio of 1,0:0,7:0,5 and 1,0:0,5:0,3.

Key words: soil fertility, nitrogen, phosphorus, potassium, manure, siderate crops.

Маълумки, хдроратнинг юкори булиши, сунъий сугориш, экинларга ишлов бериш сонининг куплиги тупрокдаги микробиологик жараёнларнинг фаол кечишига олиб келади. Бу эса уз навбатида тупрокдаги чириндини киска муддатларда минераллашувига олиб келади. Тупрок унумдорлигини ошириш ундаги чиринди микдорини кутариш билан богли; булганлиги сабабли органик угитлар ва сидерат экинлардан фойдаланишни такозо этади.

Тадкикотлардан олинган маълумотларга кура, кишлок хужалик экинлари далага солинган гунгнинг 60 фоизини биринчи йили, 30 фоизини иккинчи йили ва колган 10 фоизини учинчи йили узлаштиради. Шунингдек, кулланилган фосфорли угитларнинг 55 фоизини биринчи йили, 30 фоизини иккинчи йили, 15 фоизини эса учинчи йили узлаштирса, калийли угитларнинг 70 фоизини биринчи йили ва 30 фоизини иккинчи йили узлаштиради. Азотли угитларнинг барчасини биринчи йилдаёк узлаштиради [5].

^ишлок хужалик экинларини озиклантиришда биринчи уринни минерал угитлар эгаллайди, тупрокда азот элементи етишмаса усимликнинг усиши ва ривожланиши секинлашади, барглари майдалашиб, оч яшил тусга киради. Бу х,олатда поялар х,ам ингичка булиб, мева тугиши секинлашади. Усимлик азот билан яхши таъминланганда поя ва барглари тук яшил ранг олади, генератив органлари шаклланиши яхшиланади, натижада х,осилдорлик ортади, колаверса азот тупрок унумдорлиги ва экинлардан юкори х,осил олишнинг асосий манбаи булган гумус таркибига киради. Азотли угитларнинг макбул меъёрлари турли омилларга, фосфор ва калийга х,ам богликдир [2, 3, 5].

Оч тусли буз тупроклар шароитида утказган тажрибаларида нисбатан юкори пахта х,осили кузги бугдойда маъдан угитларнинг N-180, Р2О5-125, К20-90 кг/га меъёри + 15 т/га органо-маъдан компост кулланилиб, сунгра такрорий экин сифатида соя экилган вариантда, гузада маъдан угитларнинг N-150, Р205-100, К2О-75 кг/га меъёри кулланилганда олинган ва 3 йилда уртача 39,8 ц/га ни ташкил этиб, соянинг

таъсиридан 6,4 ц/га, компостнинг сунгги таъсиридан 2,0 ц/га, компост билан соянинг биргаликдаги таъсиридан эса 8,4 ц/га кушимча пахта х,осили олинган[1, 5].

Тадкикотларимиз 2016-2018 йиллар мобайнида Жиззах вилоятининг Мирзачул туманидаги "Бахмал АГРО" фермер хужалигининг буз-утлоки тупроклари шароитида олиб борилган булиб, минерал ва органик угитларни куллаш хдмда сидерат экинлардан фойдаланишнинг тупрок унумдорлигига таъсири урганилди. Тажрибада х,ар бир вариантнинг умумий майдони 480 м2ни ташкил этиб, шундан х,исобга олинадиган майдон 240 м2. Тадкикотлар 4-такрорлашда утказилиб, вариантлар (13 та) схематик усулда бир ярусда жойлаштирилди.

Тупрок таркибидаги гумус микдори-И.В.Тюрин усулида (усул чириндили углеродни сулфат кислотадаги хром ангидрид эритмаси билан оксидлаш ва фойдаланилмаган хром ангидридни Мор тузи билан титрлашга асосланган), умумий NPK битта тупрок

намунасида И.М.Мальцев, Л.П.Гриценко буйича, азот нитрат (К-КОз)-ионоселектив усулида, харакатчан фосфор (Р205)-Б.П.Мачигин буйича (карбонатли тупрокларда фосфатлар 1% аммоний карбонат билан 18-20 соат суспензия инфузиони билан ажралиб чикади ва тупрокнинг эритмага нисбати 1:20 ни ташкил килади), алмашинувчан калий (К20) - П.В.Пратасов усулида (пахта майдонларининг карбонатли тупрокларида алмашинувчан калий аммоний карбонат билан алмаштирилади), хлор-иони - Мор усулида (аниклаш индикатор сифатида хлоридларни кумуш нитрат эритмаси билан уртача калий хром кислотасининг 10% эритмаси иштирокида титрлашдан иборат), курук колдик, сульфат аниони-тарозида тортиш (весовой метод) усулида аникланди [4].

Дала тажрибаларида минерал угитлардан азотни (К) -160, 200, 240; фосфорни (Р205) - 112, 140, 168 ва калийни (К2О) -80, 100, 120 кг/га, гунгни (КРС) -10, 20 т/га меъёрлари ва оралик экин (сидерат учун) сифатида рапс, перко экинлари синаб курилди. Тажрибада фосфорли угитларнинг йиллик меъёрини 60 фоизи, калийни 50 фоизи ва гунгни 100 фоизи шудгор остига, фосфор ва калийни колган 40 фоиз ва 50 фоиз азотли угитлар билан биргаликда гузани озиклантиришда (2-4 чинбарг чикарганда ва шоналаш даврларида) катор ораларига берилди. Оралик экин (сидерат учун) сифатида рапс ва перко (хитой карами) экинлари сентябрь ойининг охирги ун кунлигида гектарига 8-10 кг меъёрида 2-3 см чукурликка экилиб, март ойининг учинчи ун кунлигида барча кук массаси КИР - 1,5 билан майдаланиб, 28-32 см чукурликда шудгор килинди.

Илмий-тадкикотлар утказилган буз-утлоки тупрокларнинг хайдалма (0-30 см) катламида гумус микдори 1,08%, умумий азот микдори 0,098 %, фосфор микдори 0,215 % ва калий микдори 2,325 фоизни ташкил этган булса, уларнинг хдракатчан шакллари мос равишда, нитратли азот 16,3 мг/кг, харакатчан фосфор (Р205)-21,6 мг/кг ва алмашинувчан калий (К20)-276-293 мг/кг ни ташкил этди. Сизот сувлари юза жойлашган (1,5-2,0 м ) ушбу шароитда тупроклар шурланишга мойил булади. Тажриба даласи майдони тупрогининг 0-100 см катламидаги зарарли тузлардан каттик колдик микдори 0,329-

0,341, хлор иони 0,015-0,023, сульфат 0,318-0,326% ни ташкил этганлиги

аникланди.

Гузанинг амал даврини охирида олинган маълумотларга кура, минерал угитлар меъёрлари (КЫРК)1,0:0,7:0,5 нисбатда кулланилган фонда минерал угитларнинг К200 Р140 К100 кг/га меъёри кулланилган вариантда тупрокдаги гумус микдори 0-30 см катламда 1,04 фоизни ташкил этган булса, умумий азот микдори 0,092 фоизни, умумий фосфор микдори эса 0,211 фоизни ташкил этганлиги аникланди. Гузада минерал угитлар меъёрига кушимча равишда ярим чириган кора мол гунги ва сидерат экинларни кулланилиши тупрокнинг таркибидаги озука моддалар микдорларига ижобий таъсир этганлиги аникланди. Гузани экиш олдидан кузги шудгор остига 10 т/га ярим чириган кора мол тунги кулланилган 6-вариантда тупрокдаги гумус микдори дастлабки курсаткичга нисбатан 0,014 фоизга, умумий азот микдори 0,003 фоизга, умумий фосфор микдори эса 0,006 фоизга ортганлиги аникланган булса, минерал угитлар меъёрига кушимча равишда 20 т/га гунг кулланилган вариантда ушбу курсаткичлар тегишли равишда 0,031, 0,006, 0,010 фоизга ортганлиги аникланди.

Оралик экин (сидерат учун) сифатида рапс, перко экинларидан сунг гуза экилган 5-вариантда тупрокдаги гумус микдори дастлабки курсаткичга нисбатан 0,025 фоизга, умумий азот микдори 0,004 фоизга, умумий фосфор микдори эса 0,008 фоизга ортганлиги аникланди.

Минерал угитлар меъёрлари (КРК)1,0:0,7:0,5 нисбатда кулланилган фонда минерал угитларнинг К160 Р112К80 кг/га меъёри кулланилган 4-вариантда тупрокдаги гумус микдори 0-30 см катламда 1,01 фоизни ташкил этган булса, умумий азот микдори 0,091 фоизни, умумий фосфор микдори эса 0,209 фоизни ташкил этганлиги аникланди.

Минерал угитлар меъёрлари (КРК)1,0:0,5:0,3 нисбатда кулланилган фонларда минерал угитларнинг К200 Р100 К60 кг/га меъёри кулланилган вариантда тупрокдаги гумус микдори 0-30 см катламда 1,02 фоизни ташкил этган булса, умумий азот микдори

0.090.фоизни, умумий фосфор микдори эса 0,204 фоизни ташкил этганлиги аникланди. Минерал угитлар меъёрларини (NPK) 1,0:0,5:0,3 нисбатда кулланилган фонларда хам гузада минерал угитлар меъёрига кушимча равишда ярим чириган кора мол гунги ва сидерат экинларни кулланилиши тупрокнинг таркибидаги озука моддалар микдорларига ижобий таъсир этганлиги аникланди. Минерал угитларнинг Ni60 Р80 К48кг/га меъёрига кушимча равишда 10 т/га ярим чириган кора мол гунги кулланилган 12-вариантда тупрокдаги гумус микдори дастлабки курсаткичга нисбатан 0,007 фоизга, умумий азот микдори 0,001 фоизга, умумий фосфор микдори эса 0,003 фоизга ортганлиги аникланган булса, ушбу минерал угитлар меъёрига кушимча равишда 20 т/га гунг кулланилган вариантда ушбу курсаткичлар тегишли равишда 0,019, 0,004, 0,006 фоизга ортганлиги аникланди.

Минерал угитлар меъёрлари (NPK)1,0:0,5:0,3 нисбатда кулланилган фонда оралик экин (сидерат учун) сифатида рапс, перко экинларидан сунг гуза экилган 11-вариантда тупрокдаги гумус микдори дастлабки курсаткичга нисбатан 0,012 фоизга, умумий азот микдори 0,002 фоизга, умумий фосфор микдори эса 0,004 фоизга ортганлиги аникланди.

Тупрокнинг таркибидаги озика моддаларнинг х,аракатчан шакллари буйича олинган маълумотлар тахлил килинганда юкоридаги конуниятлар сакланиб колди.

Юкорида келтириб утилган маълумотларга асосланган холда хулосага келиш мумкинки, тупрокнинг таркибидаги озука моддалар микдорининг ижобий томонга узгаришида органик угитлар ва сидерат экинларнинг самарадорлиги юкори булиб, минерал угитлар (NPK) меъёрларининг турли нисбатларда кулланилиши хам тупрокнинг таркибидаги озука моддалар микдорларини узгаришига таъсир курсатиши аникланди.

АДАБИЁТЛАР

1. Иминов А.А., Хатамов С.Р. "Тупрок унумдорлиги, кузги бугдой ва такрорий экин соянинг хосилдорлигига органо-маъдан компостнинг таъсири". "Экология хабарномаси", Узбекистон Республикаси Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш давлат кумитаси журнали. Тошкент, 2018. №4(205)-сон. Б.32-33.

2. Иминов А.А., Мирзаев Ш.Ф. "Кузги бугдойда махаллий ва минерал угитлар куллашнинг тупрок унумдорлигига таъсири. " Узбекистон кишлок ва сув хужалиги Агро-илм иловаси, № 3 [66] 2020 йил 22-23 бетлар.

3. Iminov A.A.,MirzaevSh.F. "The effect of winter wheat applied compost and mung bean as a second crop on soil productivity" ACADEMICIA : International Multidisciplinary Research Journal, Indiya. ISSN: 2249-7137 Vol. 10, Issue 6, June 2020 Impact Factor: SJIF 2020 = 7.13, PP. 1231-123 6.

4. Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных хлопковых районах. -Ташкент, 1963. 435 с.

5. Хатамов С.Р. «Оч тусли буз тупроклар унумдорлиги ва экинлар хосилдорлигига органо-маъдан компост хамда угитлар меъёрларининг таъсири (Андижон вилояти шароитида)» кишлок хужалиги фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун тайёрланган диссертация. Ташкент. 2018. 120 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.