Научная статья на тему 'СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРДА ҲАРАКАТЧАН ШАКЛДАГИ МИКРОЭЛЕМЕНТЛАР МИҚДОРИНИНГ ЎҒИТЛАР ТАЪСИРИДА ЎЗГАРИШИ'

СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРДА ҲАРАКАТЧАН ШАКЛДАГИ МИКРОЭЛЕМЕНТЛАР МИҚДОРИНИНГ ЎҒИТЛАР ТАЪСИРИДА ЎЗГАРИШИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
45
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
суғориладиган тупроқлар / ҳаракатчан шакл / микроэлементлар / ўғит

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Атоев Бахтиёр Қўлдошевич

Микроэлементлар, тупроқдаи кам миқдорда учрасада доимий фаол элементлар ҳисобланади. Тупроқ типи, хоссаларига боғлиқ ҳолда микроэлементлар турлича тарқалган. Экин экиб, ўғитлар қўлланилиши эса тупроқдаги муҳим бўлган мис (Cu), цинк (Zn), марганец (Mn), бор (В) каби микро элементларининг миқдорини ўзгартиради. Ўрганилган (суғориладиган сур тусли қўнғир-ўтлоқи ва суғориладиган ўтлоқи) тупроқларида 5 чи (соф ҳолда) N154P112K35 кг/га ўғит меъёрлари қўлланилган вариантда ҳаракатчан шаклдаги микро(мис, рух, марганец ва бор) элементлар вегетация даври бошидан охирига қадар камайиб борган, айниқса суғориладиган ўтлоқи тупроқларда кўпроқ камайганлиги маълум бўлган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Атоев Бахтиёр Қўлдошевич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРДА ҲАРАКАТЧАН ШАКЛДАГИ МИКРОЭЛЕМЕНТЛАР МИҚДОРИНИНГ ЎҒИТЛАР ТАЪСИРИДА ЎЗГАРИШИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

СУГОРИЛАДИГАН ТУПРОЦЛАРДА ^АРАКАТЧАН ШАКЛДАГИ МИКРОЭЛЕМЕНТЛАР МИЦДОРИНИНГ УГИТЛАР ТАЪСИРИДА УЗГАРИШИ

Атоев Бахтиёр Цулдошевич

Тупрокшунослик ва агрокимё илмий тадкикот институти, кишлок хужалиги фанлари

доктори., катта илмий ходим Email; baxtiyor.atoev@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.8007688

Аннотация. Микроэлементлар, тупроцдаи кам мщдорда учрасада доимий фаол элементлар %исобланади. Тупроц типи, хоссаларига боглиц %олда микроэлементлар турлича тарцалган. Экин экиб, угитлар цулланилиши эса тупроцдаги му%им булган мис (Си), цинк (Zn), марганец (Mn), бор (В) каби микро элементларининг мицдорини узгартиради. Урганилган (сугориладиган сур тусли цунгир-утлоци ва сугориладиган утлоци) тупроцларида 5 чи (соф %олда) N154P112K35 кг/га угит меъёрлари цулланилган вариантда %аракатчан шаклдаги микро- (мис, рух, марганец ва бор) элементлар вегетация даври бошидан охирига цадар камайиб борган, айницса сугориладиган утлоци тупроцларда купроц камайганлиги маълум булган.

Калит сузлар: сугориладиган тупроцлар, %аракатчан шакл, микроэлементлар,

угит.

Кириш. Угитлар узига хос таркибга эга. Тупрокка экин экишда кулланилган угитлар тупрок типи, агрокимвий, сув-физик, механик, биокимёвий, экологик ва бошка жараёнларга таъсир курсатади. Х,озирда микро угитлар кам фойдаланилсада, лекин мухим элементлар хисобланади. Айникса, органик угитлар, масалан компост усулида тайёрланадиган органик угитларда фаоллиги янада ошади. Тупрокнинг хайдалма катламида микроэлементларни етарли булиши экиннинг усиши, ривожланишига ижобий таъсир курсатади. Х,озирда тупрокда харакатчан микроэлементлар микдори камайиб бормокда. Бунинг бир сабаби тупрокка кейинги пайтларда органик угитларни кам тушаётганлигидандир. Бугунги кунда бутун дунёда табиий макро ва микроэлементларга бойитиш максадида органик дехкончиликни ривожлантириш буйича катта амалий ишлар олиб борилмокда, органик ерлар аста-секин кенгаймокда. Тупрокда органикани купайтириш бу келажак учун хам тупрокни табиийлигини саклаб, ошириб беришда асосий замин. Афсуски, кейинги йилларда биз тупрокдан юкори хосил ололмаяпмиз, тупрокни табиий элементлар билан бойитишни бироз эсдан чикаргандаймиз. Органик дехкончиликни ривожлантириш пайти келди. Биз кишлок хужалигида амалга ошириб келган ва келаётган ишларнинг самараси-инсон саломатлиги учун каратилганлигини хисобга олишимиз албатта зарур булмокда. Шунинг учун биз тупрокда табиий озика элементлар билан бойитиш максадида дала тадкикотлари олиб бордик.

Тадкикотнинг объекти сифатида Маликчул худудидаги сугориладиган сур тусли кунгир утлоки ва сугориладиган утлоки тупроклар хисобланади.

Тадкикотнинг усуллари. Дала тадкикотлари утказиш, тупрок ва усимлик намуналарини олиш, агрокимёвий тахлиллар, фенологик кузатувлар умумий кабул килинган «Дала тажрибаларини утказиш услублари», «Методика полевого опыта» (Б.А.Доспехов, 1985) [3, 248-255 б] услубий кулланмаси асосида, тупрок намуналарининг

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

кимёвий тахлиллари «Методы агрохимических анализов почв и растений Средней Азии», [4, 12-18 б].

Тадкикот натижалари: дала тадкикотлари утказилаётган жой Навоий вилояти ^изилтепа тумани Тошработ массивининг сугориладиган тупроклари яъни Маликчул худудида таркалган тупроклардир. У чул минтакасида жойлашган булиб, Зарафшон водийсининг гарбий кисми паст текисликларини хамда ^изилкум чулининг шаркий кисмидаги худудларигача эгаллаган. Сугориладиган сур тусли кунгир утлоки ёки сугориладиган утлоки тупроклар жуда куп олимлар томонидан урганилган булсада, айнан шу худуд учун улар генетик-географик ва экологик мелиоратив жихатдан ёки микро элементларни таркалиши буйича хали хам атрофлича тахлил этилмаган.

Маликчул иклими шароитларига кура чул минтакаси иклимидан субтропик иклим минтакасига утиш чегарасида жойлашган. Маликчулнинг иклим жихатидан бундай узгаришига унинг географик урни, яъни тог олди туманларида жойлашиши катта таъсир курсатади. Умуман, Маликчулнинг иклими ёзда курук субтропик хаво. ^ишда эса шамолдан, муътадил кенгликлардан келадиган совук хаво, таъсирида булиб, Турон тупрок-иклим провинциясига киради [1, 5; 2, 36 б; 5, 4-9 б.].

Бугунги кунда тупрокларимизга эътибор анча пасайиб кетаётганлиги хеч кимга сир эмас, сабаби тупроклар борган сайин кам унумли органика ва озика элементларга камбагал тупроклар хисобланади. Бундан ташкари баъзан шурланган, турли хил кимёвий моддалар билан ифлосланган, саноат корхоналари зарарли чикиндилар (газлар, чанглар, курум, каттик моддалар) ва кишлок хужалигида хозирда кенг кулланилаётган факат минерал угитларни, пестицидларни хаддан ташкари куп ишлатиши -тупрокнинг экологик холатини тобора бузилишига олиб келаётган бир пайтда, биз янги-янги агротехнологияларни синаб куриш, куллашни жорий этишимиз керак булади. Чунки республикамизнинг чул минтака тупроклари кейинги 25-30 йилда тупрокларида озика элементларнинг борган сари камайиб бораётганлигига органик угитлар кам кулланилиши ва бошка сабаблар булиши мумкин.

Микро элементлар кам микдорда тупрокда учрасада, лекин экин хосилини оширишда асосий восита хисобланади. Тупрокда микро элементлар канчалик бой булса, экинлар хам яхши униб-чикиб, усади ва ривожланади. Бунинг учун усимлик озика оладиган тупрокнинг асосий хайдалма катлами микро элементлар билан таъминланган булиши лозим. Биз тадкикотларда сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупроклар мисолида куриб чикамиз:

Мис (Cu) элементи, кузги бугдойни тупланиш даврида хайдалма ва хайдалма катламларида сезиларли 2,02-2,5 баробар купайгани аникланди ва 0,95-0,97 мл/кг.ни ташкил этади. Ушбу даврда уни энг юкори микдори 2-вариант тупрокларида (2 т/га гунг ва (N220P160K50) кузатилди ва хайдалма ва хайдалма ости катламларида мос равишда, 1,66 мл/кг ва 1,9 мл/кг ни ташкил этди. 3-вариантда 7 т/га чикинди ва колдиклар N154P112K35 кулланилганда харакатчан мис микдори 0-50 см ли катламда 0,93-0,95 мл/кг ни ташкил этди. 4-вариант тупрокларининг 10 т/га чикинди ва колдиклар N154P112K35 кулланилганда мис микдори камайган ва хайдалма ва хайдалма ости катламларда мос равишда 0,72 мл/кг-0,53 мл/кг да аникланди. 15 т/га чикинди ва колдиклар кулланилганда (5-вариант) тупрокларда 0,94-0,92 мл/кг мис аникланди ва аввалги микдорга нисбатан бироз ошган, харакатчан мисни энг юкори микдори 2-вариант тупрокларда аникланди. Вариантлар

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

буйича олинган натижаларга кура харакатчан мис микдори асосан харакатчан сонлар (0,40,8) атрафида аникланди.

Цинк (Zn). Сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупрокларни назорат вариантида хайдалма катламида харакатчан рух микдори 1,19 мл/кг ни ташкил этиб пастки хайдалма ости катламида 0,84 мл/кг гача камайган ва аввалги униб чикиш давридаги микдордан бироз ортган. 2-вариантда т/га гунг билан минерал угитлар кулланилганда N220P160K50 харакатчан рух микдори назорат вариантига нисбатан ортган ва 0-50 см катламда 1,26 мл/кг гача купайган, лекин аввалги фазадаги микдордан камайгани аникланди. Минерал угитлар (N154P112K35) биргаликда 7 т/га чикинди ва колдиклар кулланилганда (3-вариант) харакатчан рух микдори хайдов ва хайдов ости котламларда мос равишда 1,54 мл/кг ва 1,38 мл/кг; ташкил этиб аввалги униб-чикиш давридаги микдордан пасайиши кузатилди. Минерал угитлар билан гектарига 10 т/чикинди ва колдиклар кулланилганда (4-вариант) харакатчан рух микдори юкори катламларда (0-30 см ва 30-50 см) 2,18 мл/кг ва 1,95 мл/кг ни ташкил этди ва бу микдор аввалги даврдаги микдордан юкори булганлиги аникланди. Харакатчан рухни энг юкори микдори 15 т/га чикинди ва колдиклар (5-вариант) кулланилган вариантда кузатилди ва униниг микдори хайдов катламда 2,62 мл/кг, хайдов катлам остида 2,08 мл/кг аникланди. Олинган натижаларга кура (3.2.7-жадвал)харакатчан рух микдори тупрокларни хайдов катламида чегараланган сонлар атрофида кузатилди (1,5-2,5 мл/кг) харакатчан рухни энг юкори микдори 15т/га чикинди ва колдиклар кулланилган 5-вариантида (2,62мм/кг) кузатилди.

Марганец (Mn). Сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупроклар харакатчан марганец билан бойитилгани кузатилди ва уни микдори вариантлар буйича чегараланган сонлардаги 1,1-1,6 баробар юкори. Харакатчан марганец энг кам микдори назорат вариантини тупрокларида 0-50 см катламда 110,0-112,0 мл/кг ни ташкил этди. Минерал угитлар (N220P160K50) билан биргаликда кулланилган 2 т/га гунгли 2-вариантда харакатчан марганец микдори хайдов ва хайдов ости катламларида 136,4-132,0мл/кг ни ташкиил этди ва бу чегараланган сонлардан (80-100 мл/кг) бироз юкори. Минерал угитлар N154P112K35 билан 7 т/га чикинди ва колдиклар кулланилганда тупрокларни 0-50 см катламда марганец микдори 156,2-146,3 мл/кг ни ташкил этди. 4-вариант тупроклардаги 10 т/га чикинди ва колдиклар кулланилганда марганец микдори 3-вариантдаги микдордан сезиларли фарк килмайди (154,0-148,5 мм/кг), 15 т/га чикинди ва колдиклар кулланилган 5-вариант тупрокларда марганец микдори 3-4 вариантларга нисбатан кам булиб хайдалма катламида 143,0 мл/кг ва хайдов ости катламида 111,1 мл/кг гача камайган булиб аввалги униб-чикиш давридаги микдордан хайдов катламида сезиларли узгармаган.

Сувда эрувчан бор (В). Кузги бугдойни тупланиш даврида, сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупрокларда вариантлар буйича бор микдори чегараланган сонлар (0,8-1,2 мм/кг) атрофида аникланди. Назорат вариантидаги тупрокларида бор микдори хайдалма катламида 0,7 мл/кг ни хайдалма ости катламида эса 0,5 мл/кг ни ташкил этди. Угитланган вариантларда сувда эрувчан бор микдори назорат вариантига нисбатин бироз юкори булиб, 2-5 вариантларда хайдалма ва хайдалма ости катламларда мос равишда 0,9 мл/кг; 1,0 мл/кг; 1,2 мл/кг 0,8 мл/кг ва 0,7 мл/кг; 0,8мл/кг 0,9 мл/кг ва 1,1мл/кг ни ташкил этди ва харакатчан борни микдори ушбу даврда тупрокларда камайгани бахорда пастга ювилиб кетиши билан изохлаш мумкин (1-жадвал).

1-жадвал

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Ky3ru GyrgoHHH Tyn.naHHm aaBpuga o.nuHraH TynpoK;.nap TapKuGuga x,apaKaTnaH rnaK^garu мнкpoэ.пемент.пap MHKgopu, Mr/Kr (2021-2022 HH^^ap ypTanacu)

Угитларнинг ^ат лам Мис (Cu) Рух (Zn) Марганец (Mn) Бор (B)

№ йиллик чукур харакатчан, харакатчан, харакатчан, харакат

меъёри, кг/га лиги, см мг/кг мг/кг мг/кг чан, мг/кг

сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупрок

1 N-0 P-0 K-0 0-30 0,95 1,19 112,0 0,7

30-50 0,97 0,84 110,0 0,5

2 т/га гунглар 0-30 1,66 1,26 136,0 0,9

2 + N-220 P-160 K-50 30-50 0,93 1,20 132,0 0,7

7 т/га чикинди ва 0-30 0,95 1,54 156,2 1,0

3 колдиклар

+ N-154 P-112 K-35 30-50 0,72 1,38 146,3 0,8

10 т/га чикинди 0-30 0,53 2,18 154,0 1,2

4 ва колдиклар

+ N-154 P-112 K-35 30-50 0,94 1,95 148,5 0,9

5 15 т/га чикинди 0-30 0,92 2,62 143,0 0,8

ва колдиклар 30-50 2,08 111,1 1,1

Хулоса. Хулоса килиб айтганда, кузги бугдойнинг тупланиш даврида олинган натижаларга кура, сугориладиган сур тусли кунгир утлоки тупрокларида етиштираётган харакатчан мисни энг юкори микдори 2-вариант тупрокларида аникланди, харакатчан рух 15 т/га чикинди ва колдиклар кулланилган 5-вариантда, харакатчан марганец ва сувда эрувчан бор 7 т/га ва 10 т/га чикинди ва колдиклар билан минерал угитлар кулланилганда (3-4 вариант) кузатилди. Бундан куринадики, озика элементларни масалан 4 чи ёки 5 -вариантда камайиши усимлик истеъмоли билан тушунтириш мумкин. Шу туфайли камайган, аммо вегетация даврида юкори булганлиги аникланган, вегетация даври давомида камайиб бориши маълум булди.

REFERENCES

1. Мнатсаканян А.А. совершенствование технологии возделывания озимой пшеницы с исполизованием регуляторов роста и водорастворимых микробиоудобрений при различном уровне азотного питания в условия центральной зоны Краснодарского края. Дисс. к.с/х.и. Краснодар, 2018- c.5.

2. Мухаммаджонов А.Р. ^уйи Зарафшон водийсининг сугориш тарихи. ^адимги даврдан то ХХ-аср бошларида. -Тошкент: 1994. -36 б.

3. Доспехов Б.А.Методика полевого опыта. М.: 1985 Агропромиздат.- С. 248-255.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

4. Методы агрохимических анализов почв и растений Средней Азии Издание 5-е. -Тошкент. 1977. 12-18 б.

5. А.Ж. ^ушшоков. Маликчул тог олди текисликларини сугориладиган сур тусли кунгир тупрокларидаги шурланиш жараёнлари ва шакллари. Автореферат. дис.б.ф.н. -Тошкент. 2007. 4-9 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.