Научная статья на тему 'ЛАЛМИКОР БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРИШ ВА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ КУЗГИ БУҒДОЙ БИОМЕТРИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ'

ЛАЛМИКОР БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРИШ ВА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ КУЗГИ БУҒДОЙ БИОМЕТРИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
50
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кузги буғдой / аънанавий технология / ”О” (No-till) технология / биометрик кўрсаткичлар / минерал ўғитлар / типик бўз тупроқлар / ўсимлик / 1000 дона дон вазни / бошоқ узунлиги / ҳосилдорлик / winter wheat / traditional technology / "O" (No-till) technology / biometric indicators / mineral fertilizers / typical serezem soils / vegetation / 1000 grain weight / ear length / yield.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Нишанов Жавлон Абдурахманович, Юсупов Ҳасан

Мақолада лалмикор ерларнинг ёғингарчилик билан ярим таъминланган текислик қир-адирлик минтақасида бошоқли дон экинлардан барқарор юқори ва сифатли ҳосил етиштиришда ғалла-шудгор алмашлаб экиш тизимида “Истиқлол-6”кузги буғдой навини тупроққа ишлов бермасдан (No-tiil) технология бўйича экиш ҳамда анъанавий технология билан қиёсий солиштириш ва минерал ўғитлар билан озиқлантириш тартибида ўсимлик туп сони, ўсиши, ривожланиши ҳамда ҳосилдорлигининг ўзгаришини ўрганиш бўйича ўтказилган тажрибалар натижалари баён этилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Нишанов Жавлон Абдурахманович, Юсупов Ҳасан

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the results of experiments conducted on how to grow a variety of winter wheat “Istiklol-6” in the system of grain crop rotation using technology without tillage (No-tiil) when growing consistently high and high-quality yields of grain crops in the semi-arid plain steppe zone of rain-fed lands in comparison with traditional technology and in the order of fertilizing with mineral fertilizers are described the results of experiments on the study of changes in abundance, growth, development and yield.

Текст научной работы на тему «ЛАЛМИКОР БЎЗ ТУПРОҚЛАР ШАРОИТИДА ТУПРОҚҚА ИШЛОВ БЕРИШ ВА МИНЕРАЛ ЎҒИТЛАРНИНГ КУЗГИ БУҒДОЙ БИОМЕТРИК КЎРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

УУТ: 631.816.458.

ЛАЛМИКОР БУЗ ТУПРОЦЛАР ШАРОИТИДА ТУПРОВДА ИШЛОВ БЕРИШ ВА МИНЕРАЛ УГИТЛАРНИНГ КУЗГИ БУГДОЙ БИОМЕТРИК КУРСАТКИЧЛАРИГА ТАЪСИРИ Нишанов Жавлон Абдурахманович

таянч докторант Юсупов Х,асан к.х.ф.н.

Лалмикор дехдончилик илмий-тадкикот институти https://doi. org/10.5281/zenodo.7361679

Аннотация. Мацолада лалмикор ерларнинг ёгингарчилик билан ярим таъминланган текислик цир-адирлик минтацасида бошоцли дон экинлардан барцарор юцори ва сифатли %осил етиштиришда галла-шудгор алмашлаб экиш тизимида "Истицлол-6"кузги бугдой навини тупроцца ишлов бермасдан (No-tiil) технология буйича экиш %амда анъанавий технология билан циёсий солиштириш ва минерал угитлар билан озицлантириш тартибида усимлик туп сони, усиши, ривожланиши %амда %осилдорлигининг узгаришини урганиш буйича утказилган тажрибалар натижалари баён этилади.

Калит сузлар: кузги бугдой, аънанавий технология, "О" (No-till) технология, биометрик курсаткичлар, минерал угитлар, типик буз тупроцлар, усимлик, 1000 дона дон вазни, бошоц узунлиги, %осилдорлик.

Аннотация. В статье представлены результаты проведенных агротехнических приёмов по выращиванию сорта озимой пшеницы "Истиклол-6"в системе зернового севооборота по технологии без обработки почвы (No-tiil), при выращивании стабильно высоких и качественных урожаев колосовых зерновых культур в полузасушливой равнинной степной зоне богарных земель по сравнению с традиционной технологией и в порядке подкормки минеральными удобрениями описываются результаты экспериментов по изучению изменчивости роста растений, развития и урожайности.

Ключевая слова: озимая пшеница, традиционная технология, "О" (No-till) технология, биометрические показатели, минеральные удобрения, типичный серозем, вегетация, масса 1000 зерен, длина колоса, урожайность.

Abstract. The article describes the results of experiments conducted on how to grow a variety of winter wheat "Istiklol-6" in the system of grain crop rotation using technology without tillage (No-tiil) when growing consistently high and high-quality yields of grain crops in the semi-arid plain steppe zone of rain-fed lands in comparison with traditional technology and in the order of fertilizing with mineral fertilizers are described the results of experiments on the study of changes in abundance, growth, development and yield.

Keywords: winter wheat, traditional technology, "O" (No-till) technology, biometric indicators, mineral fertilizers, typical serezem soils, vegetation, 1000 grain weight, ear length, yield.

Х,озирги вактда Республиканинг узига хос тупрок ва об-хдво шароитларига эга лалмикор майдонларида асосий муаммо ва вазифалардан бири тупроги кучли деградацияга учраган тупроклар унумдорлигини тиклаш ва ошириш хдмда атмосфера ёгингарчиликларидан самарали фойдаланишни таъминлайдиган агротехнологик чора-тадбирлар мажмуини ишлаб чи;иш ва такомиллаштириш х,исобланади.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Лалмикор майдонларнинг ёгин-сочин билан ярим таъминланган минтакаларида галла, дуккакли, ем-хашак, мойли ва полиз экинлари хосилдорлигини 30-50 % оширишни, тупрокдаги намликдан самарали фойдаланишни, уни сув ва шамол эрозияларидан зарарланишини камайтириш оркали тупрок унумдорлигини саклаш ва оширишни таъминлайдиган тупрокка ишлов беришнинг ресурстежамкор технологияларини (No-till) такомиллаштириш хозирги кунда мухим ахамият касб этади.

Бугунги кунда жахонда тупрокка ишлов бермасдан тугридан-тугри экишга катта эътибор берилмокда. Охирги 25 йил ичида, яъни 1997 йилда 5 млн/ га дан 2012 йилга кадар 73 млн гектар майдонга ишлов бермасдан тугридан-тугри экиш тизими кулланилган булса, сунгги йилларда бу курсаткич 180 млн/га дан ошди. Жумладан, Америка ^ушма Штатларида тупрокка ишлов берладиган 113700 минг гектар майдондан 23700 минг гектар (20,8 %) майдонга, Бразилияда 38400 минг/га дан, 21863 минг/га (56,9 %), Аргентинада 29000 минг/ га дан, 16000 минг/ га (55,2 %), Канадада 235000 минг/га дан 13400 минг/га (57,0 %), Австралияда 72000 минг/га дан 9000 минг/га (12,5 %) Парагвайда 2200 минг/га дан 1500 минг/га (68,2 %) ва бошка мамлакатларда 579000 минг/га дан 4630 минг/га (0,8 %) ишлов бермасдан тугридан -тугри экиш тизими кулланилмокда.

Тупрокка аънанавий технология буйича кулланиладиган отвалли плуглардан кисман ёки бутунлай воз кечиш тупрокдаги эрозия жараёнларининг 50-90 % га камайишига имкон беради.

Х,озирги пайтда Республикамизда тупрокка ишлов бермасдан экиш технологияси (No-till) сугориладиган майдонларда кисман лекин лалмикор майдонларда мутлако урганилмаган. Шу нуктаи-назардан 2021-22 кишлок хужалиги йилида дала тажрибалари Лалмикор дехкончилик илмий тадкикот институти марказий тажриба участкасининг уртача кумокли, эрозияга уртача чалинган, гумус, азот ва фосфор билан кам таъминланган типик лалмикор буз тупроклар шароитида олиб борилди.

Тажриба утказиш услуби ва шароитлари. Тажрибага экилган "Истиклол-6" кузги бугдой навини етиштиришда Галла ИИЧБ да ишлаб чикилган агротавсиялардан фойдаланилди. Тажриба схемасига мувофик Лалмикор майдонларда кузги бугдой "Истиклол-6" навининг уруги анъанавий ва "No-till" технологияси буйича экилди ва дон хосилдорлигига хамда тупрок унумдорлигига таъсири киёсий равишда урганилди:

Анънавий технология -тупрок К-150 хайдов тракторига тиркалган ПЛН-8-35 русумли отвалли плуглар билан 20-22 см чукурликда хайдалди., экиш олдидан дискали огир боронани (БДТ-3/5), дискали лущилник (ЛДГ-10), хамда тишли борона+мола билан юза ишлов берилди. Кузги бугдой уруги СЗС-3,6 галла сеялкаси билан экилди.

Тупрокка ишлов бермасдан "О" технология буйича (No-till) (Бразилия) сеялкаси билан кузги бугдойнинг»Тезпишар»нави октябрнинг охири, ноябр ойларининг дастлабки ун кунлигида гектарига 3, млн дона/га тулик унувчан уруг хисобида, 3-5 см чукурликда экилди.

Тажриба булакчалари хажми 400 м2 (4х100) ни ташкил этди. Вариантлар уч кайтарикда такрорланди.

Тажриба утказилган 2021-22 кишлок хужалиги йилида жами ёгингарчилик микдори куп йиллик уртача меъёрдан купрок (395,3 мм) булди, бахор ойлари анча серёгин келди. 2021 йилдаги об-хаво шароитлари бошокли дон экинлари учун кулай келди: йиллик ёгин-сочин микдори куп йиллик меъёрдан 33,6 мм купрокни ташкил этди.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Кузги бошокли дон экинларининг бошоклаш ва дон туплаш даврида об-хавонинг куп йиллик уртача курсаткичга нисбатан анча серёгин ва илик келиши тупрокда намликнинг етарли микдорда булишини таъминлади.

Лекин, 2022 йилда бахор ойларининг серёгин ва илик келиши кузги бошокли дон экинларининг касалликлар, айникса сарик занг касаллиги билан кучли даражада зарарланишига хамда хосилдорликнинг пасайишига олиб келди.

Олинган натижалар. Куп йиллик тажриба ва кузатишларнинг курсатишича лалмикор майдонларда кузги бошокли дон экинларининг 1 м2 даги туп сони, уларнинг кишки тиним даврини беталофат утказиш ва биологик яшовчанлиги мухим ахамият касб этади. Бу майдонларда усимлик туп сонининг камайиб кетиши ёки меъёрдан ортикча булиши хам хосилдорликнинг пасайишига олиб келади.

Тажриба утказилган йилларда тупрокка ишлов бериш усулининг Анъанавий ва "No-till" технологиялари буйича куз ва урим-йигим олдидан кузги бугдойнинг туп сонига таъсири урганилди

Жадвалдаги маълумотлардан куриниб турибдики, 2022 йилда "Истиклол-6" кузги бугдойнинг 1м2 даги туп сонига вариантлар буйича кузда Анъанавий технологияда 86,4102,3 донани, урим йигим олдидан эса 86,3-100 донани ва "О" технология "No till" буйича 113-143 донани, урим йигим олдидан эса 111-138 донани ташкил этди.

Кузги бугдой бошоклаш пайтига келиб барча вариантларда бугдой туп сонининг бироз купайганлиги кайд этилди. Бу курсаткич ангизга нисбатан плуглар билан 20-22 см чукурликда хайдалган вариантларда (анъанавий технология) уртача 99,1 дона/м2ни (87,2110,4 дона). "О" технология буйича Бразилиянинг "No till" сеялкаси билан бугдой уруги экилган вариантларда анъанавий технологияга нисбатан уртача 32,7 дона/м2 куплиги аникланди.

1-жадвал

Тупрокка ишлов бериш технологияси ва ^итлар меёрининг "Истиклол-6" буFдой навининг дала унувчанлиги х,амда умумий биологик яшовчанлигига таъсири,

Утмишдош - тоза шудгордан сунг 2-йил буFдой Галлаорол 2022 й

№ Вариантлар Назари й дона/м2 Х,акика тда дона/м2 Дала унувчан лиги % Урим-й^им олдидан дона/м2 Умумий биологи к яшовчан лик %

Анъанавий технология (назорат)

1 Угитсиз - назорат 300,0 86,4 28,8 82,8 27,6

2 P40K40 N20 туплаш (st) 300,0 102,3 34,0 92,2 30,7

3 P20K20+N20 300,0 98,2 32,7 92,8 30,8

4 P4oK4oNo-кузда 300,0 88,0 29,3 81,4 27,1

5 Р40К40-кузда+ №0туплаш+РГ-2,5 л/га бошоклаш 300,0 96,6 32,2 100,4 33,5

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

6 Р40К40-кузда+ №0туплаш+НК-100 мл/га бошоклаш 300,0 94,7 31,6 89,9 30,0

"О" технология "No till", Бразилия

1 Угитсиз - назорат 300,0 113,5 37,8 111,4 37,1

2 Р40К40 N20 туплаш (st) 300,0 143,2 47,7 143,9 48,0

3 P20K20+N20 300,0 138,4 46,1 134,5 44,8

4 Р40К40^-кузда 300,0 118,4 39,5 120,0 40,0

5 Р40К40-кузда+ N2oтуплаш+РГ-2,5 л/га бошоклаш 300,0 115,5 38,5 115,3 38,4

6 Р40К40-кузда+ N2oтуплаш+НК-100 мл/га бошоклаш 300,0 128,4 42,8 127,7 42,5

1-жадвалдан куриниб турибдики, "Истиклол 6" кузги бугдой навининг туп сони, дала унувчанлиги ва вегетация давомида узгариши, яъни умумий биологик яшовчанлиги утмишдошлар, тупрокка ишлов бериш технологияси хамда маъданли угитлар меъёрига караб кенг диапазонда узгариб борди.

Вегетация охирига келиб урим-йигим олдидан бугдойнинг 1 кв/м даги туп сони анъанавий технология буйича экилган вариантларга нисбатан уртача 89,9 донани, "No till" билан экилган вариантларда эса 118,4 донани ташкил этди ва уртадаги фарк 28,5 донани ташкил этди.

Дунёнинг турли тупрок-иклим шароитида (Россия, ^озогистон) утказилган тажрибаларда "О" технология буйича бошокли дон ва бошка кишлок хужалик экинлари экилганда усимлик туп сонининг плуглар билан 20-22 смга агдариб хайдалган далаларга нисбатан юкорилиги куплаб адабиётларда келтирилади. Бунинг сабаби шундаки, куз ойларида (октябр, ноябр) курук ва ута каттик кесакли майдонга анъанавий технология буйича СЗТ-3,6 галла сеялкаси (Россия) билан экилганда уругнинг асосий кисми тупрок юзасига экилиши ёки чукур тушиб кетиши натижасида майсаларнинг сийракланишига олиб келди. Бундай холат айникса сунгги йилларда ангизга сурункасига бугдой экилган далаларда куплаб кузатилмокда.

2021-2022 к/х йилида "No till" билан кузги бугдой экилган вариантларда уругнинг нисбатан кесаксиз катламга бир хил чукурликка (3-4 см) экилиши хдмда зичлашиб кетилиши натижасида уругнинг тезрок ва туликрок униб чикишига олиб келди.

^исоб-китобларга кура куз ойлари курук келиши сабабли "Истиклол 6" кузги бугдой уругининг дала шароитида унувчанлиги анъанавий технология буйича тупрокка ишлов берилган вариантларда уртача 31,5 %, "О" (No-till) технология буйича эса 42,1 %ни ташкил этди.

Шуни таъкидлаш зарурки, тажрибаларда турли усул меъёрда берилган маъданли угитларнинг униб чиккан бугдой майсалари туп сонига таъсири деярли кузатилмади. Бирок кузги бугдойнинг бошоклаш боскичига келиб тупрокнинг барча катламларида намликнинг макбул режими юзага келиши муносабати билан тупрокка берилган озика моддаларнинг интенсив узлаштирилиши бугдойнинг усиши ва ривожланишига, жумладан унинг умумий биологик яшовчанлигига хам ижобий таъсир этди.

Лалмикор майдонларда бошокли дон экинлари хосилдорлиги асосан унинг структурасига, яъни 1 м2 даги махсулдор поялар сонига, 1 та бошокдаги дон огирлиги,

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

1000 та дон вазни ва бошка биометрик курсаткичларига караб узгарди. Куп сонли тажрибаларнинг курсатишича, кузги бугдойнинг структураси навнинг генетипик хусусиятларига, агротехникасига, тупрок унумдорлигига, об-хаво шароитларига ва бошка куплаб омилларга боглик холда узгаради.

Тупрокка ишлов бериш технологияси ва угитларга караб "Истиклол-6" кузги бугдой навининг хосилдорлиги ва биометрик курсаткичларига таъсирини урганиш куйидаги натижаларни курсатди (2-жадвал).

2-жадвал

"Истиклол-6" кузги буFдой нави хосили структурасининг тупрокка ишлов бериш технологиясига караб узгариши Биометрик тахлиллар натижалари

Утмишдоши- тоза шудгордан сунг 2-йил бугдой

№ Вариантлар 1 м2 даги поялар сони, дона Усимлик буйи, см Бошок узунлиги, см Бошокчалар сони, дона 1 та бошокдаги дон сони, дона 35 о Ч « дг ы , ои ош иги о ® бл р та и ^ и. 1о 1000 та дон OFирлиги, г

Жами поялар Ш.ж махсул-дорлар

Анъанавий технология

1 О - назорат 62,3 86 73,5 7,6 13,9 21,7 0,8 37,6

2 Р40К40 + N40 81 110 102 782 8,6 16,2 23,7 1,0 39,4

3 Р20К20 + N20 97 91 78,3 8,4 15,0 24,3 0,9 36,3

4 Р40К40 +N0 80,4 75 79,9 8,5 62,5 25,7 1,0 38,5

5 Р40К40 + №0РГ5л/т 80,4 75 79,9 8,5 62,5 25,7 1,0 38,5

6 Р60К40 + N40 Нано кремний 100г/га 111 98 78,9 8,3 15,4 23,3 0,9 39,0

"О" технология

1 О - назорат 93,0 84,0 78,0 8,0 15,0 23,2 0,9 39,3

2 Р40К40 + N40 114,0 103,0 80,0 8,1 15,3 24,3 1,0 38,2

3 Р20К20 + N20 104,0 95,0 78,3 8,3 15,7 25,1 1,0 38,1

4 Р40К40 +N0 99,3 91,0 79,0 8,3 15,6 23,1 0,9 38,5

5 Р40К40 + №0РГ5л/т 102,0 93,0 77,2 8,3 15,5 22,2 0,9 37,4

6 Р60К40 + N40 Нано кремний 100г/га 109,0 101 75,5 8,0 15,1 22,4 0,8 37,0

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

2-жадвалдан куриниб турибдики, лалмикор типик буз тупроклар шароитида "О" технологияни куллаш»Тезпишар»кузги бугдой структурасига сезиларли даражада таъсир курсатди. Тажрибанинг угит берилмаган назорат вариантида 1 кв.метрдаги махсулдор поялар сони уртача 86 донани ташкил этса, Р40К40 + N40 хисобида минерал угит берилганда 102 донани ташкил этди. Рокогумин биологик угит берилган вариантларда усимликнинг буйи 3-5 см га, бошогиники эса 0,7-0,9 см га узунроклиги кайд этилди. Шунингдек 1 та бошокдаги дон огирлиги хам 0,2 г, 1000 та дон огирлигининг эса 0,7-1,3 г куплиги кузатилади.

Тажриба натижаларига кура куйидаги хулосаларга келиши мумкин:

ХУЛОСАЛАР

1.Типик лалмикор буз тупроклар шароитида "О" технологияни ёгингарчиликлар микдори куп йиллик меъёрдан кам булмаган (340-360 мм) йилларда факат галла-шудгор алмашлаб экиш схемаларида куллаш максадга мувофик хисобланади;

2. "О" технологияни куллаганда минерал угитларни экиш билан бирга бериш кузги бугдойнинг намлик ва озикланиш тартиботлари хамда хосилнинг биометрик структурасига ижобий таъсир этади;

3.Лалмикор майдонларда . "О" технологияни самарадорлигини янада ошириш учун унинг хусусиятига эга физиологик фаол кимёвий ва микробиологик препаратларини киритиш лозим.

REFERENCES

1. А.Аманов, Р.Сиддиков, Х.Юсупов. Иклим ва об-хаво узгаришларининг лалмикор экинлар хосилдорлигига таъсири., Галлаорол, 2012, 36 бет.

2. М.Юнусов. Агрохимические свойства типичных богарных сероземов. Дисс. на соискание уч,ст. к.с.х.н. Галляарал, 1973

3. С.М.Маманиязов. Водно-физические свойства и водный режим почв районов богарного земледелия Узбекистана. Автореф. канд. дисс. Ташкент.,1967

4. ^.Эшмирзаев, Юсупов Х., Галладан мул хосил етиштириш омиллари, "Мехнат", Т., 1995, 45 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.