Научная статья на тему 'ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ'

ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
14
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
тупроқ унумдорлиги / деградация / қонун / қарорлар / тадқиқотлар / гумус / азот / фосфор / калий озиқа элементлари / компост / ҳосил.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Атоев Бахтиёр Қўлдошевич

Тадқиқотлар ўтказилган суғориладиган сур тусли қўнғир-ўтлоқи ва суғориладиган ўтлоқи тупроқларда озиқа элементларни кузги буғдой органларида, вегетация даврининг бошланишида таркибидаги озиқа элементлар миқдори камроқ (униб-чиқиш ва майсалаш даврида), вегетация даври ўрталари (тупланиш, найчалаш ва бошоқлаш даврида) кўпроқ камайиши, вегетациянинг охирги (сут-сум ва тўла пишиш) давларида макро, озиқа элементлар ўсимлик органларида камайиб боради. Ўрганилган иккала тупроқлар шароитида ҳам кузги буғдой таркибида вегетациянинг бошидан охиригача азотни ўртача, фосфор ва калийни нисбатан камроқ тўплади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ»

ТУПРОЦ УНУМДОРЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ АМАЛИЙ А^АМИЯТИ

Атоев Бахтиёр ^улдошевич

Тупрокшунослик ва агрокимёвий ТИ, кишлок хужалиги фанлари доктори., катта илмий

ходим

https://doi.org/10.5281/zenodo.10935258

Аннотация. Тадцщотлар утказилган сугориладиган сур тусли цунгир-утлоци ва сугориладиган утлоци тупроцларда озица элементларни кузги бугдой органларида, вегетация даврининг бошланишида таркибидаги озица элементлар мицдори камроц (униб-чициш ва майсалаш даврида), вегетация даври урталари (тупланиш, найчалаш ва бошоцлаш даврида) купроц камайиши, вегетациянинг охирги (сут-сум ва тула пишиш) давларида макро, озица элементлар усимлик органларида камайиб боради. Урганилган иккала тупроцлар шароитида щм кузги бугдой таркибида вегетациянинг бошидан охиригача азотни уртача, фосфор ва калийни нисбатан камроц туплади.

Калит сузлар: тупроц унумдорлиги, деградация, цонун, царорлар, тадцицотлар, гумус, азот, фосфор, калий озица элементлари, компост, %осил.

Кириш. Тупрок -табиий ёки антропоген омиллар таъсирида шаклланган унумдор катлам хисобланади. Озика моддалар, иссиклик, намлик, хаво ва бошка омиллари, тупрок хоссалари, унумдорлигига таъсир курсатади. Тупрокнинг кимёвий таркиби, тузилиши бир-биридан фарк килади. Тупрокнинг унумдор хайдалма катламида усимлик яхши усиб ривожланади. Тупрокдан окилона фойдаланишни тугри ташкил этиш керак булади. Чунки бугунги кунда тупрокларимиз турли сабаблар билан деградациядан, эрозияга учраши кузатилмокда. Бу борада Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 10 июнда «Ерлар деградациясига карши курашишнинг самарали тизимини яратиш чора-тадбирлари тугрисида»ги 277-сонли карорида[1] ёки 2024 йил 13 февралдаги "^ишлок хужалиги ерлари деградациясига карши курашиш, тупрокнинг гумус микдори ва унумдорлигини оширишни куллаб-кувватлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида"ги 71-сон карори[2], хам айнан республикамизнинг тупрокларининг деградация, эрозияга учраган худуларини аниклаш, салбий холатларни олдини олишга каратилган ва бу буйича мухим вазифалар амалга оширилмокда. Узбекистон Республикаси кишлок хужалиги вазирининг якинда 2024 йил 23 февралдаги 50-сон буйруги[3] ижросини таъминлаш максадида, пахта майдонларида тупрок унумдорлигини ва хосилдорликни ошириш учун 2024-2025 йилларда белгиланган худудларда синов тажрибалари олиб бориладиган булди. ^арорга кура, республикада иклим узгариши билан боглик салбий таъсирнинг олдини олиш, кишлок хужалиги ерлари деградациясини камайтириш, тупрокдаги гумус микдорини купайтириш оркали экинлар хосилдорлиги ва тупрок унумдорлигини ошириш кенг камровли амалий ишларни олиб бориш максад килинган. Жумладан тупрокнинг гумус микдорини ошириш буйича агротехник тадбирлар учун ердан фойдаланувчиларга жумладан, кластерларга хар бир гектар майдонга 1 миллион сумдан субсидия ажратилиши алхида ахамият касб этади. Сабаби дехкон, кластер ва фермерларнинг ерга булган муносабати янада ижобий томонга узгаради. Ер эгалари тупрок унумдорлигини кутариш билан бир каторда экин хосилини оширадилар. Соха мутахассилари билан кластер, фермерлар ёки дехконлар хамкорлиги кенгайиб тажриба олмашинади. Фан ва амалиёт хамжихатликда булади. Биргина Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти олимлари, илмий ходимлари томонидан хозирга кадар тупрок хоссалари, унумдорлигини ошириш масаласида куплаб

тавсиялари амалиётга жорий этилган ва этилмокда. Булар уз самарасини бермокда. Лекин турли сабаблар, глобал иклим узгаришлар ва бошка омиллар таъсирида тупрокка салбий узгаришлар юз юермокда. Тупрок табиий озика элементларга камбагаллашиб, деградацияга, эрозияга учрамокда. Тупроклар турли даражада шурланмокда. Буни олдини олиш борасида изланишлар давом этттириш лозим булмокда.

Жумладан, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2024 йил 20-февралдаги "^ишлок хужалиги ерлари унумдорлигини ошириш кушимча чора тадбирлар тугриси" даги 97-сонли карорига[4] мувофик Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институтида юкоридаги карорни ижросини таъминлаш максадида белгиланган 13 та (Элликкала, Улугнор, Вобкент, Шароф Рашидов, ^арши, Навбах,ор, Поп, Нарпай, Жаркургон, Сайхунобод, ^уйичирчик, Бешарик ва ^ушкупир) туманларда тупрок унумдорлигини ошириш буйича доимий мониторинг ишлари амалга оширилиши бежизга эмас. Бунда бир катор мух,им вазифалар: пахта майдонларида тупрок унумдорлиги ва х,осилдорликни оширишга каратилган илмий асосланган агротехника тадбирларини амалга ошириш буйича "йул харита" ларни ишлаб чикиш; хужаликда кулланиладиган угитларга куйилган стандарт талабларини ишлаб чикиш; гумусга бой оддий суперфосфат угитини ишлаб чикариш ва куллаш (муддати ва меъёрлари) буйича кулланма тайёрлаш; экин майдонларида тупрокнинг агрокимёвий тах,лиллари асосида минерал угитларни куллаш нисбатларини (1:0,7:0,5) саклаб туриш, тупрокнинг хайдов катламидаги озика элементларини аниклаш; агрохимкартограммалар тузиш, угитларга булган талабини белгилаш; мавжуд услубиёт, кулланмалар асосида, чорвачилик хужаликларида юкоридаги хом-ашёлардан фойдаланиб махсус хандаклар казиш, гумусга бой компост тайёрлаш, техника воситалари, маъсул ишчи-ходимларни тайинланишини; угитни саклаш омборларининг назорати этиш; пахта майдонлари тупрокдарида содир буладиган гумификация ва дегумификация жараёнларини тах,лил килиш, гумуссизланиш жараёнини олдини олиш чора-тадбирларини ишлаб чикиш; пахта майдонларида тупрокларни органик моддалар (гумус) билан бойитишга каратилган замонавий агротехника тадбирларни ердан фойдаланувчиларга тушунтириш, ургатиш, гумус микдори кам булган тупроклар учун алохида мониторинг майдонларни белгилаш; агрокластерлар, пахта ва галла етиштирувчи фермер хужаликлари рахбарлари ва масъул ходимлари иштирокида чорвачилик хужаликларида (гунг, усимлик колдиклари, органик чикиндилар, фосфорит асосида) гумусга бой угитлар тайёрлаш ва куллаш, ахдмияти буйича семинар ташкил этиш; тупрок унумдорлиги паст булган ер майдонларини аниклаш, оралик экин сифатида сидерат экинларни турли муддатларида экиш, яшил биомасса туплашини тах,лил килиш, назорат этиш каби мух,им ишлар амалга оширилмокда. Шу уринда айтиш жоиз, Институтда куп йиллик тадкикотларнинг натижалари солиштириб урганилганда тупрокда фосфор ва калий озика элементлар тупрокда 10-15 фоизга камайиб кетганлиги аникланган. Шу нуктаи назардан 2020-2023 йилларга № АМ-ФЗ-201908128. "Экин далаларининг узида чикинди ва колдиклар х,исобидан органика, макро ва микро элементларни купайтириш агротехнологиясини яратиш" мавзусида натижадорликка эришилган амалий лойихд доирасида бажарилган булиб, ушбу лойихдда тупрок унумдорлиги ва кузги бугдой дон х,осилини оширадиган агротехнология ишлаб чикилган.

Тадкикот усуллари. Дала тадкикотлари, тупрок ва усимлик намуналарини олиш, агрокимёвий тах,лиллар, фенологик кузатувлар «Дала тажрибаларини утказиш услублари»[5], тупрок ва усимлик намуналарининг кимёвий тах,лиллари «Методы

агрохимических анализов почв и растений Средней Азии» [6]. Тажриба натижаларини ишончлилик даражаси Б.А.Доспеховнинг "Методика полевых опытов" китобида берилган математик усул билан аникланди [7].

Натижалар ва уларнинг тахлили. Тадкикотлар, Маликчул худудида таркалган Навоий вилояти ^изилтепа туманидаги сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки ва сугориладиган тупроклар шароитида дала тадкикотлари олиб борилди.

Сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки утлоки тупроклар механик таркиби буйича енгил кумокли. Тупроклар кам гумусли тупроклар каторига киради. Тупрокда умумий гумус микдори 0,27-1,09 % гача, азот микдори 0,032-0,093 % гача, фосфор микдори 0,0960,132 % гача ва калий микдори 0,8-1,2 % гача тебранади. Азот билан уртача, фосфор ва калий билан уртачадан паст таъминланган. Сизот сувлар сатхини 1,6-2,0 метр атрофида кутарилган. ^урук колдик микдори 3,700 г/л. Тупрок ва ер ости суви хлорид-сулъфатли тузлар билан уртача даражада шурланганлиги аникланган булса, сугориладиган утлоки тупроклар механик таркиби буйича урта кумокли. Тупрокда умумий гумус микдори 0,401,20 % гача, азот микдори 0,11-0,16 % гача, фосфор микдори 0,098-0,162 % гача, калий микдори 0,9-1,8 % гача тебранади. Азот, фосфор ва калий билан уртача таъминланган. Сизот сувлар сатхини 2,0-2,5 метр атрофида. ^урук колдик микдори 1,900 г/л. Тупрок ва ер ости суви хлорид-сулъфатли тузлар билан кучсиз даражада шурланганлиги маълум булди.

Тадкикотлар утказиш жойи, Навоий вилояти ^изилтепа туманининг Тошработ массиви булиб, 2020-2022 йиллари сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки ("Окработ юлдузи" фермер хужалида) ва сугориладиган утлоки тупрокларда ("Шахзод келажаги" фермер хужаликда) кузги бугдойнинг "Васса" нави билан, тажрибаси 5 вариант, 3 кайтарикда дала тажрибаси хамда 2022-2023 йили ишлаб чикариш тажрибаси куйилди.

Тажрибада урганилувчи хар бир вариантнинг катори оралиги 0,6 метр, бир кайтарик эни (40 та катор) 24 метр, узунлиги 11,875 метр, бир кайтарик 285,0 м2, 3 кайтарик 855,0 м2. 5 вариант билан хисоблаш майдончаси 4275 м2.

Умумий каторлар узунлиги 218 та (130,8 метр), эни 42,225 (вариантлар ораси 39,225) метр булиб, умумий майдони 5523,03 м2.

Кузги бугдой усиши ва ривожланишининг хар хил фазаларида фенологик кузатувлар олиб борилади, озиклантирилади ва сугорилади ва тупрок ва усимлик намуналари олиниб, кимёвий тахлиллар килинди.

Тажрибада куйидаги вариантларда:

1. N-0 P-0 K-0 кг/га минерал угит меъёрлари;

2. Фермерларнинг минерал угит меъёрлари: 2 т/га гунглар + N-220 P-160 K-50 кг/га;

3. 7 тонна/га чикинди ва колдиклар (усимлик колдиклари-1 т/га, лойкалар-3 т/га, гунглар-3 т/га) + N-154 P-112 K-35 кг/га минерал угит меъёрлари;

4. 10 тонна/га чикинди ва колдиклар (усимлик колдиклари-1 т/га, лойкалар-5 т/га, гунглар-4 т/га) + N-154 P-112 K-35 кг/га кг/га минерал угит меъёрлари;

5. 15 тонна/га чикинди ва колдиклар (усимлик колдиклари-1 т/га, лойкалар-10 т/га, гунглар-4 т/га) фонида дала тажриба куйилди (1 -жадвал).

Дала тажриба майдонларида, чикинди (корамол ва товук гунглари ва чучук сув лойкаси), колдиклар (бугдой сомони), минерал угитлардан: карбамид (N-46 %), аммофос (N-11 %, P-46 %) ва калий хлор (K-60 %) ва «Микрозим-1» биопрепаратидан фойдаланилди.

Хулоса килиб айтганда, тадкиккотлар урганилган хар иккала тупроклар Маликчул худудида булиб, озикка элементларга камбагал, шуни хисобга олиб дала тажрибаси кузги бугдойдан бушаган майдонда яъни сомон ;олди;лари устига чучук сув лойккаси тукилган, кейин корамол ва товук гунглари «Микрозим-1» биопрепарати билан бирга кулланилган ва минерал угитлар: карбамид (N-46 %), аммофос (N-11 %, Р-46 %) ва калий хлор (К-60 %) дан фойдаланиш оркали тупрокнинг хайдалма 0-30 см катламида компост тайёрланиб тупро; хоссалари яхшиланди.

Кузги бугдой хосили ва дон сифатини оширишга каратилган макбул угит куллаш (соф холда) Nl54Pll2Kз5 кг/га угит меъёрлари хамда микдорлари ва муддатлари (10 т/га чикинди ва колдиклар шудгор остида, азотли угитни йиллик меъёрининг 20 % и экишдан кейин, 25 % и тупланиш даврида ва 35 % и найчалаш даврида ва 20 % и бошоклаш даврида; фосфорли угитни йиллик меъёрининг 60 % и экишдан олдин, 20 % и экишдан кейин, 15 % и тупланиш даврида, 5 % и найчалаш даврида; калийли угитни йиллик меъёрининг 60 % и экишдан олдин, 20 % и экишдан кейин, 15 % и тупланиш даврида ва 5 % и найчалаш даврида куллаш) амалиётга тавсия этилган.

1-жадвал. Кузги буFдойнинг озиклантириш тизимини амалга ошириш агротехнологияси

Угктлар нинг ■Экпшдак jt14 'iirfv Чсттгтгт;у еейнн ТЧттеншп лаг^нза Найчалаш даврида Еапкж IUQ даьрлда

№ НПЛ1ШЕ зг?ъёгн. Ег'га чуууу""тл s3 цатдиклар. т"гя '"тттгар. ш га mnrw—w El гпплит.'тл р- I га IIHHKE. ч^игглар . ег га ТУ\—П:—У га уутппгтд р- г га j^ietjt. пугнтяяр ег га чууууу га };адпЕклзр тЪа = гт кг га ттнт.п^р. мизерен ittrmip, кг- га

р К К Р К N р К N р к N р К

1 N-0 Р-0 К-0 -

2 2 тоннажа у -N-220 P-16D К-50 - ii 30 - 44 32 1С 1 г га 55 24 - 1 ъ га. п-епщр "" • 3 44 - -

IOECLi Ti

3 кздпнкпар +n-154 Р-112 К-35 ■.о i" 31 - 31 22 35 17 5 - 5А i 2 31 -

10 тоннажа

4 вдлднкгар +n-154 Р-112 К-35 10,0 Г 21 - 31 22 33 1" 5 - 54 6 2 31 -

5 15 говиагл. ЧЫ^КЕДИ ЕЁ. цалднклзр

HlHLUIHK пзнклав тнрнш мнцлорн. ЧЬ 100 W HI 20 20 20 2? И 15 - 3; 5 5 20 -

Лойихани амалга оширишда эришилган амалий натижалар куйидагилардан иборат: сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки тупрокларда хам сугориладиган утлоки тупрокларида хам 10 тонна/га чикинди, колдиклар ва (соф холда) N154P112K35 кг/га угит меъёрлари куллаш буйича агротавсиялар ва иктисодий курсаткичлар ишлаб чикилган; 10 тонна/га чикинди, колдиклар ва (соф холда) N154P112K35 кг/га угит меъёрларини сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки тупрокларда хам сугориладиган утлоки тупрокларида куллаш усуллари ва муддатлари ишлаб чикилган, бунинг натижасида кузги бугдойнинг "Васса" навидан сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки тупроклар шароитида 64,7 ц/га олинган булса, сугориладиган утлоки тупрокларда 67,3 ц/га дон хосили олинди.

Юкоридаги жадвал, кузги бугдойнинг озиклантириш тизимини амалга ошириш агротехнологияси булиб, сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки ва сугориладиган утлоки

тупроклари шароитида макбул угит меъёрлари ва муддатларини куллаган фермер ва кластер хужаликларида тупрок хоссалари яхшиланиб, дон хосилдорлиги ошганлиги аникланди.

Хулоса. Тадкикотлар утказилган сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки ва сугориладиган утлоки тупрокларнинг кимёвий таркибига кулланилган агротехника, агротадбирлар, угитлаш, сугоришлар таъсир курсатган. 10 т/га чикинди ва колдиклар+(соф холда)№154 P-112 K-35 кг/га макбул угит куллаш меъёрлари кулланилганда, тупрокларининг агрокимёвий хусусиятларига хамда кузги бугдойнинг усиб-ривожланиши яхшиланиб, кулланилган угитларнинг самарадорлиги кутарилди. Фермер хужаликлари билан утказилган ишлаб-чикариш тажрибаларда, кузги бугдойдан фермерларнинг угит меъёрларидаги хосилига нисбатан сугориладиган сур тусли кунгир-утлоки тупрокларида уртача кушимча 4,7 ц/га дон хосили, сугориладиган утлоки тупрокларда уртача кушимча 5,9 ц/га дон хосил олинди.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 10 июнда «Ерлар деградациясига карши курашишнинг самарали тизимини яратиш чора-тадбирлари тугрисида»ги 277-сонли карори.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2024 йил 13 февралдаги "^ишлок хужалиги ерлари деградациясига карши курашиш, тупрокнинг гумус микдори ва унумдорлигини оширишни куллаб-кувватлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида"ги 71-сон карори

3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2024 йил 20-февралдаги "^ишлок хужалиги ерлари унумдорлигини ошириш кушимча чора тадбирлар тугриси" даги 97-сонли карори.

4. Узбекистон Республикаси ^ишлок хужалиги вазирининг 2024 йил 23 февралдаги 50-сон буйруги.

5. Дала тажрибаларини утказиш услублари.-Т.:УзПИТИ,2007.4-16, 67-68, 132-139 б.

6. Методы агрохимических анализов почв и растений Средней Азий Издание 5-е.-Т.: 1977. -12-18 б.

7. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.: «Агоропромиздат», 1985. -С. 352.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.