Научная статья на тему 'СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ АЛЛЮВИАЛ ТУПРОҚЛАРИНИНГ АСОСИЙ ҲОССАЛАРИНИ ҚЎЛЛАНИЛГАН АГРОТЕХНОЛОГИЯ ТАЪСИРИДА ЎЗГАРИШИ'

СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ АЛЛЮВИАЛ ТУПРОҚЛАРИНИНГ АСОСИЙ ҲОССАЛАРИНИ ҚЎЛЛАНИЛГАН АГРОТЕХНОЛОГИЯ ТАЪСИРИДА ЎЗГАРИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
17
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тупроқ / ғўза / гумус / биогумус / BMG / NPK / тупроқ механик таркиби / суғориш / ўғит.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Тошқўзиев Маруф Мансурович, Шадиева Нилуфар Искандаровна, Атамуратов Жанабай Азатбаевич

Мақолада Тошкент вилоятида тарқалган суғориладиган ўтлоқи-аллювиал тупроқларининг физик ва агрокимёвий ҳоссаларини қўлланилган агротехнология таъсирида ўзгаришига оид маълумотлар келтирилган Тажриба олиб борилган ўтлоқи аллювиал тупроқларни механик таркиби ўрта қумоқли, енгил қумоқлидан ва қумлигача ўзгаради, шўрланмаган, ўртача карбонатлашган. Тажриба вариантлари кесимида ҳаракатчан озиқа элементлари (азот, фосфор, калий) миқдори билан тупроқни 0-30 см қатламлари ўртача ва 30-50 см қатламлари кам ва жуда кам таминланганлик даражаси аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ АЛЛЮВИАЛ ТУПРОҚЛАРИНИНГ АСОСИЙ ҲОССАЛАРИНИ ҚЎЛЛАНИЛГАН АГРОТЕХНОЛОГИЯ ТАЪСИРИДА ЎЗГАРИШИ»

СУГОРИЛАДИГАН УТЛОЦИ АЛЛЮВИАЛ ТУПРОЦЛАРИНИНГ АСОСИЙ

^ОССАЛАРИНИ ЦУЛЛАНИЛГАН АГРОТЕХНОЛОГИЯ ТАЪСИРИДА

УЗГАРИШИ

хТошкузиев Маруф Мансурович 2Шадиева Нилуфар Искандаровна 3Атамуратов

Жанабай Азатбаевич

^упрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти, бош илмий ходими, б.ф.д, профессор, Узбекистан 2Тошкент давлат аграр университети, профессор б.ф.д. , Узбекистан 3Тошкент давлат аграр университети, таянч докторант, Узбекистан

https://doi.org/10.5281/zenodo.10084021

Аннотация. Мацолада Тошкент вилоятида тарцалган сугориладиган утлоци-аллювиал тупроцларининг физик ва агрокимёвий %оссаларини цулланилган агротехнология таъсирида узгаришига оид маълумотлар келтирилган Тажриба олиб борилган утлоци аллювиал тупроцларни механик таркиби урта цумоцли, енгил цумоцлидан ва цумлигача узгаради, шурланмаган, уртача карбонатлашган. Тажриба вариантлари кесимида %аракатчан озица элементлари (азот, фосфор, калий) мицдори билан тупроцни 0-30 см цатламлари уртача ва 30-50 см цатламлари кам ва жуда кам таминланганлик даражаси аницланган.

Калит сузлар: Тупроц, гуза, гумус, биогумус, BMG, NPK, тупроц механик таркиби, сугориш, угит.

Аннотaция. В статье приведены сведения об изменении физических и агрохимических свойств орошаемых лугово-аллювиальных почв, распространенных на территории Ташкентской области, под влиянием применяемой агротехнологии. На участке опытных вариантов степень обеспеченности почвы количеством подвижных элементов питания (азот, фосфор, калий) в слоях 0-30 см и низкий и в слоях 30-50 см очень низкий.

Ключевые слова: Почва, хлопок, гумус, биогумус, BMG, NPK, механический состав почвы, орошение, удобрение.

Abstract. The article contains information on changes in the physical and agrochemical properties of irrigated meadow-alluvial soils in Tashkent region under the influence of applied agrotechnology. The mechanical composition of the experimented meadow-alluvial soils varies from medium sandy, light sandy and sandy, unsalted, moderately carbonated. In the section of experimental options, the level of soil enrichment with the amount of mobile nutrients (nitrogen, phosphorus, potassium) was determined to be moderate in the 0-30 cm layers and low and very low in the 30-50 cm layers.

Keywords: Soil, cotton, humus, biohumus, BMG, NPK, soil mechanical composition, irrigation, fertilizer

Кириш. Ушбу маколада тадкикотлар олиб борилган сугориладиган утлоки аллювиал тупрокларининг агрокимёвий ^оссаларини кулланилган агротехнология таъсирида узгаришига оид маълумотлар келтирилган. Тажриба олиб борилган утлоки аллювиал тупрокларни механик таркиби урта кумокли, енгил кумоклидан ва кумлигача узгаради, шурланмаган, уртача карбонатлашган. Тажриба вариантлари кесимида хдракатчан озика элементлари (азот, фосфор, калий) микдори билан тупрокни 0-30 см катламлари уртача ва 30-50 см катламлари кам ва жуда кам таминланганлик даражаси аникланган.

Бугунги кунда жах,онда энг долзарб булиб турган муаммоларидан бири экологик ва озик хдвфсизлигидир. Ернинг унумдорликка эга булган энг устки юпка тупрок катлами чегараланган булиб, инсон учун зарур булган озик-овкат мах,сулотининг 93,9 фоиздан ошикроги ана шу ерлардан олинади. Бугунги кунда тупрок унумдорлигини саклаш ва кайта тиклашдан кура, уни йукотиш тезлашиб бормокда. Шу боис, сунгги йилларда мамлакатимизда бу борада изчил ислохдтлар амалга оширилмокда.

Республика сугориладиган тупроклари асосан кам гумусли булишига карамасдан, макбул шароит яратилганда, унда янги органик модда тупланиб боради, озика режими яхшиланиб, усимликларни зарур озика моддалари билан таъминлаш кобиляти юкори булиб, кишлок хужалиги экинларининг нормал усиши ва ривожланиши натижасида етиштирилаётган экинлардан юкори ва сифатли х,осил олишни таъминлайди [1, 2, 3.].

Тупрокларда макбул шароит яратишда уларга етарли микдорда органик угитлар кулланилиши, экинларни тугри жойлаштириш, навбатлаб, алмашлаб экишни тугри ташкил килиш, сидерация кабилар х,исобга олинади.

^ишлок хужалигини органик угитларга булган талабини кондириш учун барча жойларда органик угитлар тупланиши, сакланиши ва кулланилишига амал килмок зарур. Бунда асосий х,исобланади чорвачилик ва парандачиликни ривожлантириш агрорудалардан органик, органоминерал угитлар, компостлар тайёрлаш, биотехнологиялар асосида биологик, микробиологик угитлар олиш ва самарали куллаш агротехнологиясини йулга куйиш ва юритиш [4, 5].

Бугунги кунда дунёда иклим узгариши натижасида сугориладиган ерларда содир буладиган турли табиий жараёнлар (деградация, гумус моддаларини камайиши, шурланиш, эрозия ва бошкалар)ни олдини олиш, тупроклар унумдорлигини, экинлар мах,сулдорлигини муттасил ошириб бориш мух,им вазифалардан х,исобланади [6, 7].

Тадкикот услублари. Тадкикотларни бажаришда тупрок - морфологик, дала -тажрибавий, кимёвий - аналитик усуллардан фойдаланилган. Дала - тадкикот ишлари, дала тажрибаларини утказиш усуллари ТАИТИ, ПСУЕАТИ ларда ишлаб чикилган ва умумкабул килинган услублар жумладан: "Методика полевый опытов с хлопчатником", "Методы агрохимических анализов почвы и растений" услублари асосида бажарилган [2, 3.].

Тадкикот обьекти. Тажрибалар типик буз тупроклар минтакаси, сугориладиган утлоки аллювиал тупрокларида олиб борилди. Дала тажрибавий тадкикотлар Тошкент вилояти ^уйи Чирчик тумани Гулистон массиви "TCT AGRO CLUSTER" МЧЖ худуди дала майдонида 2 йил давомида утказилиши режалаштирилди. Тажриба гуза - кузги бугдой етиштириш борасида такрорий экин - мош ва оралик экин - тритикале экинлари етиштирилиб, факат органик угитлар ва биоорганик угитлар кулланилиб тадкикот ишлари олиб борилади. Майдони 0,56 минг.км2.

Тажриба схемаси

1. Угитсиз назорат

2. 10 т/га Биогумус

3. 10 т/га BMG - (биогаз олиш технологияси каттик чикиндиси)

4. 2 т/га Микробиологик штамли угит, бактериал ишлов берилган

5. 40 т/га Гунг (чириган)

4. N200 Pi40 K100 - Назорат, (тавсиялар асосида)

Олинган натижалар тах,лили.

Тажрибавий-тадкикотларда органик угитлар - колифорния чувалчанги асосида олинган биогумус, махаллий мол ва куй гунги асосида тайёрланган чириган гунг таркиби, меъёри аникланди ва тажриба вариантларида кулланилди. Ушбу органик угитларнинг озика элементларини микдор курсатгичлари ва шунинг асосида ушбу угитларни тажрибада куллаш меъёрлари белгиланди.Уларни харакатчан шакллардаги озика элементлари билан ута юкори, жуда юкори таъминланган, мухит курсатгичи кучсиз ишкорийлиги (7,1-7,5) аникланди.

1-жадвал.Тадкикотда кулланилган органик ^итлар таркиби

№ Угит номи Гумус % Азот Фосфор Калий Нам лиги pH

% N-NH4 мг/кг N-NO3 мг/кг % мг/кг % мг/кг %

1. Гунг 51,79 0,40 467,40 156,38 5,40 344,00 4,89 423,5 4,65 7,3

2. Биогумус 25,52 0,80 270,50 167,60 1,10 340,00 1,50 405,6 9,9 7,5

3. Биогумус (гранула) 38,27 0,57 166,33 50,57 2,12 130,67 5,70 431,0 0,0 0,0

Ушбу озика элементларни микдорлар буйича умумий гумус курсатгичи ута юкори, хдракатчан азот ва фосфор жуда юкори хамда калий юкори таъминланган хисобланади. Угит намлиги 5,4 %, рН-курсатгичи 7,1 булиб, кучсиз ишкорий мухитни ташкил килади.

Дала тажрибасини тупроклари утлоки аллювиал тупроклари хисобланиб, ушбу тупрокларни хайдов, хайдов остки катламларида гумус микдори 1,320-1,210%, урта катламларида 0,556-0,945% хамда она жинсида 0,250% ни ташкил килади. Гумус курсатгичлари буйича юкори катламлари уртача, урта катламлари кам ва она жинси жуда кам таъминланган хисобланади. Генетик катламлар буйича умумий озика элементларидан азот микдорлари 0,010-0,065%, фосфор 0,04-0,19%, калий 0,120-0,903% ни ташкил килади. Ушбу озика элементларни харакатчан шаклларидан минерал азот микдори юкори катламлари 49,80-38,72 мг/кг (юкори ва уртача), урта катламларида 13,40-19,37 мг/кг (кам), она жинсида 8,82 мг/кг (жуда кам), фосфор микдори 24,0-28,0 мг/кг (кам), 10,0-14,0 мг/кг (жуда кам), 4,0 мг/кг (жуда кам) хамда алмашинувчан калий микдори 139,0-161,0 мг/кг (кам), 44,0-134,0 мг/кг (жуда кам) ва 24,0 мг/кг (жуда кам) ташкил этади (2-жадвал).

2-жадвал. СуFориладиган утлоки аллювиал тупрокларнинг агрокимёвий хоссалари

№ Кесма ^атлам, см Гумус, % Азот Фосфор Калий

% N-NH4 мг/кг N-NO3 мг/кг % мг/кг % мг/кг

1 0-35 1,320 0,065 39,4 10,40 0,19 28,0 0,903 161,0

35-46 1,210 0,053 32,0 6,72 0,12 24,0 0,794 139,0

46-61 0,975 0,041 14,5 4,87 0,13 14,0 0,660 134,0

61-84 0,650 0,031 14,5 4,03 0,07 12,0 0,650 100,0

84-117 0,556 0,022 10,6 2,80 0,05 10,0 0,645 68,0

117-135 0,250 0,010 7,7 1,12 0,04 4,0 0,640 50,0

Механик таркиб - тупрокнинг энг асосий курсатгичи. Тупрокнинг жуда куп хоссалари ва унумдорлиги унга боглик. Механик таркиб тупрокда - гумус, сингидириш кобилияти, физик-механик, сув-физик, хдво, иссиклик, оксидланиш-кайтарилиш, кул элементлари ва азотнинг тупланишга сезиларли таъсир этади.

Ушбу утлоки аллювиал тупроклар она жинс ёткизикларига хдмда тупрок минерологик таркибига боглик х,олда, профил буйича 0-61 см гача булган катламлар алох,ида ажралган х,олда, майда кум (0,1-0,05 мм) фракцияси 3,7 - 10,3% оралигида, чанг фракцияларидан йирик чанг (0,05-0,01 мм) фракцияси 36,1-40,3 % гача узгариб, ил (<0,001 мм) фракция микдори 8,3 - 10,3 %, физик лой микдори 36,7 - 41,9% оралигида булиб, ушбу катламлар механик таркиби урта кумокли х,исобланади. Пастки генетик катламларида физик кум фракциялари устунлик килиб, фракциялар буйича яккол ажаралади, унда майда кум (>0,25 мм) фракцияси 34,0 - 38,0%, чанг фракцияларидан йирик чанг (0,05-0,01 мм) фракцияси 19,0 - 42,7%, физик лой микдори 8,4 - 20,7% булиб, механик таркиби енгил кумокдан кумгача узгаради (3-жадвал).

3-жадвал. СуFориладиган утлоки аллювиал тупрокларнинг механик таркиби,

%

Кес ма № Чукур лик, см >0,25 0,250,1 0,10,05 0,050,01 0,010,005 0,0050,001 <0,001 Физик лой Механик номи

Чирчик дарёсининг I-II сох,ил усти терассаси, аллювиал-пролювиал ёткизиклардан ташкил топган. ^уйи Чирчик тумани Гулистон массиви

1 0-35 14,0 3,5 9,7 36,1 13,3 15,1 8,3 36,7 Урта кумок

35-46 12,0 3,0 3,7 40,3 14,3 17,0 9,7 41,0 Урта кумок

46-61 6,8 1,7 10,3 39,3 17,1 14,5 10,3 41,9 Урта кумок

61-84 9,6 2,4 24,6 42,7 6,1 8,8 5,8 20,7 Енгил кумок

84-117 38,0 9,5 22,7 21,4 3,0 2,2 3,2 8,4 ^ум

117135 34,0 10,0 27,0 19,0 5,4 1,2 3,4 10,0 ^ум

Хулоса. Гуза экини билан олиб борилган тадкикотларда усимликнинг усиши, буйини узунлиги, х,осил шохи, х,осил элементларини туплаши буйича, энг юкори курастгичлар органик угитлар кулланилган вариантларда кузатилди. Тула меъёрда минерал угитлар кулланилган назорат вариантига нисбатан органик угитлардан 10 т/га х,исобида биогумус кулланилган вариантларда усимликнинг буйи, х,осил шохлари ва х,осил элементлари якин булганлиги х,олда, кусаклар сони буйича уртача бир усимликда 0,6-1,0 та куплиги билан фаркланади. Органик угит 40 т/га х,исобида гунг кулланилган вариантда назорат вариантидан гузанинг буйини узунлиги буйича 16,5 см, х,осил шохларининг сони буйича 2,0 та ва кусаклар сони буйича 3,7 та юкори эканлиги аникланди.

Гузани гуллаш фазасида, угит кулланилмаган назорат-1 вариантида 39,5 г, факат минерал угитлар кулланилган назорат-6 вариантида 41,2 г булган. Органик угитлар кулланилган 2-5 вариантларда усимликларни умумий уртача огирлиги куйидагича: 2-вариантда 56,1 г ва 5-вариантда 63,5 г. ^урук моддани умумий огирлиги буйича энг юкори курсатгичлар 10 т/га хисобида биогумус кулланилаган 2-вариантда ва 40 т/га хисобида гунг кулланилган 5 вариантларга тугри келади. Уларда назорат-1 вариантга нисбатан мос равишда уртача 16,6 г ва 24,0 г куп органик модда тупланган булса, бу курсатгич назорат-6 вариантга нисбатан эса 14,9 г ва 22,3 г юкори эканлиги аникланди.

REFERENCES

1. Аллахвердиев, С.Р., Ерошенко В.И. Современные технологии в органическом земледелии //Международный журнал фундаментальных и прикладных исследований, 2017.№1-1. С. 76-79.

2. Аринушкина Е.В. Руководство по химичекскому анализу почв /Москва МГУ, 1970 -487 с.

3. Гуза ва кузги бугдойда угитларни куллаш буйича тавсиялар /ПСУЕАИТИ, Тошкент, 2019 - Б.16

4. ^узиев Р.К. Исманов А.Ж., ^аландаров Н.Н., Халилова Н.Ж., Тошкент вохдси сугориладиган тупрокларининг тавсифи /Узбекистон Замини илмий-амалий ва инновацион журнал.,1/2019, Б. 3-5.

5. Тешаев Ш., Холиков Б, ^узиев Р, Абдурахмонов Н, Тошкузиев М, Тешаев Ф, Намазов Ф, Хакимов Р, Саимназаров Ю, Сатторов М. Тошкент вилояти тупроклари х,олати хамда унумдорлиги паст ерларда кишлок хужалиги экинларини жойлаштириш ва етиштириш агротехнологиялари буйича тавсиялар. ТАИТИ, Тошкент, 2017. - Б. 4-5.

6. Тошкузиев М.М. Тупрокда умумий гумус ва харакатчан гумус моддалари микдоридан унинг унумдорлиги курсатгичи сифатида фойдаланишга доир услубий курсатмалар / Меъёрий хужжат, Тошкент, 2006. - 47 б.

7. Узбекистон Республикаси тупрок копламлари Атласи. Тошкент, 2010. - Б. 38-39.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.