Научная статья на тему 'СИДЕРАТЛАРНИНГ ТУПРОҚ АГРОКИМЁВИЙ ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ'

СИДЕРАТЛАРНИНГ ТУПРОҚ АГРОКИМЁВИЙ ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
174
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сидерат / амарант / кўк нохат / ғўза / омад нави / аммоний азот / нитрат азот / гумус / ҳаракатчан фосфор. / siderat / amaranth / blue peas / cotton / good luck variety / ammonium nitrogen / nitrate nitrogen / humus / mobile phosphorus.

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Эгамбердиев Шердор Камилович, Нематов Хуршид Мамадуллаевич, Тоҳиров Алпомиш Одилбой Ўғли

Ушбу мақолада Самарқанд вилояти типик бўз тупроқлари шароитида сидерат экинларининг тупроқ таркибидаги гумус ва ҳаракатчан озиқ элементлар миқдорига таъсири баён этилган. Олинган натижаларга кўра суғориладиган типик бўз тупроқларда сидерат экинлари сифатида кўк нўхат ва амарант ўсимликларидан фойдаланиш тупроқ таркибидаги гумус ва ҳаракатчан озиқ элемент миқдорига ижобий таъсир кўрсатади ва улар миқдорини оширади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — Эгамбердиев Шердор Камилович, Нематов Хуршид Мамадуллаевич, Тоҳиров Алпомиш Одилбой Ўғли

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EFFECT OF SIDERATES ON SOIL AGROCHEMICAL PROPERTIES

The article describes the influence of green manure of agricultural crops on the amount of humus and mobile nutrients in the soil under the conditions of typical gray soils of the Samarkand region. According to the results obtained, the use of green peas and amaranth plants as green manures on typical irrigated gray soils has a positive effect on the amount of humus and mobile nutrients in the soil and increases their amount.

Текст научной работы на тему «СИДЕРАТЛАРНИНГ ТУПРОҚ АГРОКИМЁВИЙ ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ»

СИДЕРАТЛАРНИНГ ТУПРОЦ АГРОКИМЕВИИ ХОССАЛАРИГА ТАЪСИРИ

Эгамбердиев Шердор Камилович

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети таянч докторанти Нематов Хуршид Мамадуллаевич

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети таянч докторанти

Тох,иров Алпомиш Одилбой ^ли

Шароф Рашидов номидаги Самарканд давлат университети таянч докторанти https:Moi.org/10.5281/zenodo.6678120 Аннотация. Ушбу мацолада Самарканд вилояти типик буз тупроцлари шароитида сидерат экинларининг тупроц таркибидаги гумус ва %аракатчан озиц элементлар мицдорига таъсири баён этилган. Олинган натижаларга кура сугориладиган типик буз тупроцларда сидерат экинлари сифатида кук нухат ва амарант усимликларидан фойдаланиш тупроц таркибидаги гумус ва %аракатчан озиц элемент мицдорига ижобий таъсир курсатади ва улар мицдорини оширади.

Калит сузлар: сидерат, амарант, кук нохат, гуза, омад нави, аммоний азот, нитрат азот, гумус, %аракатчан фосфор.

ВЛИЯНИЕ СИДЕРАТОВ НА АГРОХИМИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ПОЧВЫ Аннотация. В статье описано влияние сидератов сельскохозяйственных культур на количество гумуса и подвижных элементов питания в почве в условиях типичных серых почв Самаркандской области. Согласно полученным результатам, использование зеленого горошка и растений амаранта в качестве сидератов на типичных орошаемых серых почвах положительно влияет на количество гумуса и подвижных элементов питания в почве и увеличивает их количество.

Ключевые слова: сидерат, амарант, горошек синий, хлопчатник, сорт удачи, аммонийный азот, нитратный азот, гумус, подвижный фосфор.

EFFECT OF SIDERATES ON SOIL AGROCHEMICAL PROPERTIES Abstract. The article describes the influence of green manure of agricultural crops on the amount of humus and mobile nutrients in the soil under the conditions of typical gray soils of the Samarkand region. According to the results obtained, the use of green peas and amaranth plants as green manures on typical irrigated gray soils has a positive effect on the amount of humus and mobile nutrients in the soil and increases their amount.

Key words: siderat, amaranth, blue peas, cotton, good luck variety, ammonium nitrogen, nitrate nitrogen, humus, mobile phosphorus.

Кириш. Республикамизда кейинги йилларда кишлок хужалигининг бозор муносабатларига мослаштирилиши натижасида янги дехкончилик тизими вужудга келмокда. Шу кунгача пахтачиликда амалда кулланилиб келинган алмашлаб экишлар урнига киска муддатли навбатли алмашлаб экиш тартиби жорий этилмокда. Бу уз навбатида сохада тупрок унумдорлиги муоммосини ечиш масаласининг долзарблигини янада оширмокда.

Х,озирги даврда республикамизда асосан гуза-галла навбатлаб экиш тизими кулланилиб келинмокда. Мазкур навбатлаб экишга сидерация, яъни кукат угитларни киритиш хозирги кун учун давр талаби булиб колмокда. Яъни тупрокдаги озика

элементлар етишмовчилигини тиклашда органик угитлардан фойдаланиш хамиша муаммо булиб келган, чунки унинг асосини ташкил этувчи гунг доимо етишмайди. Шу сабабли сугориладиган дехкончилик юритишда сидератлардан фойдаланиш биринчидан -тупрокда етишмаётган органик моддалар урнини коплайди, иккинчидан - тупрокнинг физикавий, кимёвий, биологик хоссаларига ижобий таъсир курсатади.

Шу сабабли, биз Зарафшон вохаси типик буз тупроклари шароитида

сидератларнинг тупрок таркибидаги гумус хамда усимликлар учун зарур булган харакатчан озик элементлар ( NPK ) микдорига таъсирини урганишни уз олдимизга максад килиб олдик.

Материаллар ва методлар: Тадкикотлар Самарканд вилояти Пайарик тумани "Акбар" фермер хужалиги далаларидаги типик буз тупроклар шароитида УзПИТИ томонидан яратилган услублари буйича олиб борилди. Тажрибада гузанинг "Омад" нави экилди. Дала тажрибалари 6 вариантда утказилди. Вариантларда кайтариклар сони 4 тани, пайкаллар эса 24 тани ташкил этди. Олиб борилган тажрибаларимизда куйидаги вариантлар кулланилди: 1.Угитсиз вариант (назорат); 2.Р140К100-Фон; 3.Фон+N200; 4.Фон+Кук нухат; 5.Фон+Амарант; 6.Фон+Кук нухат+амарант

Дала тажрибаси утказилган фермер хужалиги типик буз тупрокларининг таркибида 1,10% гумус, 0,114% ялпи азот, 0,19 % ялпи фосфор, 2,5% ялпи калий, 21,65 мгкг N-N№4, 30,5% N-N03, 28,8 мг/кг харакатчан фосфор, 250 мг/кг алмашинувчан калий борлиги аникланди.

Тажрибаларда, тупрок таркибидаги гумус микдори - Тюрин усулида, ялпи №К -Мальцев Гриценко усулида, N-N№4 - ФЭК да Несслер реактиви ёрдамида, N-N03 -Грандвалд-Ляжу усулида, хдракатчан фосфор- ФЭК да Мачигин усулида, алмашинувчан калий - алангали фотометрда Мачигин -Протасов усулида, мухит реакцияси (рН) -иономерда потенциометрик усулида аникланди. Олинган маълумотлар дисперцион анализ йули билан математик статистик тахлил килинди

Натижалар ва уларнинг тах,лили: Маълумки, сидератлар бир йиллик усимликлар хисобланиб, асосан маданий усимликлар билан банд булмаган далаларда вактинчалик етиштирилади. Сидератлар экилганда даладаги бегона утлар нисбатан камаяди, тупрок структура тузилиши яхшиланади, хамда ерни азот билан бойитади. Шунинг учун ушбу экинлар энг арзон ва экологик тоза органик угит хисобланади. Уларни эрта бахордан кеч кузгача экиш мумкин. Ушбу экинлар сифатида кук нухат (горох) сули, жавдар, вика, мойли турп, себарга, кашкарбеда, эспарцет, соя, бир йиллик райграс, арпа, сули, тритикале, гречиха, кунгабокар, беда, рапс, мош ва бошка экинлардан фойдаланиш мумкин.

Олиб борган тадкикотларимизнинг курсатишича, Пайарик тумани сугориладиган типик буз тупрокларида сидератларни куллаш тупрок таркибидаги гумус микдорига ижобий таъсир курсатди (1 - жадвал).

Тажрибаларимизнинг курсатишича барча вариантларда гумус микдори тажриба куйишдан олдин 1,1 % ни ташкил этган булса, тажриба охирига бориб фосфорли ва калийли угитлар фонида узгармасидан колди.

1 - жадвал

SCIENCE AND INNOVATION 2022

№ 3

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Сидерациянинг тупрок гумус микдорига таьсири, %

Фосфорли ва калийли угитларни гектарига 200 кг азотли угитлар билан куллаш натижасида гумус микдори 1,05 % га камайди. Бу холни азотли угитлар таъсирида тупрок таркибидаги органик моддаларнинг минералланиш жараёнининг тезлашиши билан изохлаш мумкин. Фосфорли ва калийли угитлар фонида кук нухат ва амарант усимлигини сидерат сифатида фойдаланиш натижасида тупрок таркибидаги гумус микдори сезиларли ошишини кузатиш мумкин. Минерал угитлар билан кук нухат ва амарантни биргаликда сидерат сифатида куллаш гумус микдорини янада оширди.

Самарканд вилояти Пайарик тумани сугориладиган типик буз тупрокларида олиб борилган тажриба натижаларининг курсатишича сидератлар тупрок озика режимига ижобий таъсир курсатган (2,3,4- жадваллар).

Маълумки, тупрок таркибида умумий ва х,аракатчан озик моддаларнинг (^Р,К) куп ёки кам булиши тупрок пайдо килувчи жинслар, минерал ва тоF жинслари, тупрокнинг микробиологик фаоллиги шунингдек гумуснинг куп ёки кам булишига боFлик.

Тупрокдаги азот асосан куйидаги бирикмалар: гумусдаги азот, аммонийли (МН4+) ва нитрат (NОз- ) тузларидаги азот, оксиллардаги органик азот ва уларнинг парчаланиш махсулотларидаги аминокислоталар, пептидлар, амидлар ва аминлар холида булади. Тупрокдаги азотнинг асосий кисми органик моддалар таркибида сакланганидан, азот микдори хам органик бирикмалар, жумладан гумус микдорига боглик. Купчилик тупрокларда азот гумуснинг 1/40 ва 1/20 кисмини ташкил этади. Азотнинг биологик йул билан атмосферадан тупланишида микроорганизмларнинг роли катта. Тупрок она жинсларида азот жуда кам булади.

Тупрокдаги мураккаб органик бирикмалар (гумус) таркибидаги азот минераллашгандан кейин аммоний ва нитрат бирикмалари холида усимликларга утади. Бу жараён нам етарли булган ва хаво кириб турадиган шароитда яхши кечади. Аммоний ионлари алмашинадиган ва кисман алмашинмайдиган (фиксацияланган) холда тупрокка яхши сингдирилади. Нитрат иони асосан тупрок эритмасида булиб, усимликлар уни осон узлаштиради. Нам куп булган шароитда нитратлар ювилиб кетади. Азот тирик организмлар хаётида асосий роль уйнайди. Азот барча оксил моддалар таркибига киради.

Хлорофиллда, нуклеин кислоталари, фосфатидлар ва бошка куплаб органик моддалар таркибида булади. Шунинг учун азотнинг тупрокдаги захираси ерга минерал ва органик угитлар солиш, беда алмашлаб экиш йули билан купайтириб борилади.

Тупроклардаги азот микдори 0,3-0,4 фоиз атрофида булиб, купинча 0,1 фоиздан ошмайди.Урта Осиёнинг айрим тупрокларида азот микдори куйидагича: оч тусли буз тупрок хайдалма катламида - 0,04-0,07, кадимдан су^ориладиган типик буз тупрокларда 0,08-0,12, кадимдан сугориладиган утлок тупрокларда 0,10-0,15 ва тук тусли буз тупрокларда 0,20-0,50 фоиз булади. Ерга азотли минерал угитлар кулланиш билан бирга гуза-беда алмашлаб экишни йулга куйиш кушимча равишда 400-600 кг/га биологик азот туплаш имконини беради. Бу эса усимликларнинг азот билан самарали озикланишини ва улардан юкори хосил олишни таъминлайди.

Юкорида келтирилган маълумотлар асосида биз сидератларнинг тупрок таркибидаги аммоний ва нитрат шаклдаги азот микдорига таъсирини урганишни режалаштирдик.

Утказилган тажрибаларнинг курсатишича хеч кандай угит берилмаган ва сидерат экинлардан фойдаланилмаган вариантда тупрок таркибидаги аммонийли азот микдори гуза 3-4 чинбарг даврда 1 кг тупрокда 20,1 мг ни такил этган булса, шоналаш фазасида 18,6; гуллаш фазасида 11,8; кусак туплаш фазасида 10,5 мг ни ташкил этди (2- жадвал).

Сидератлар экилмай гектарига 140 кг фосфорли ва 100 кг калийли угитлар кулланилган фонда тупрокдаги аммоний шаклдаги азот мос равишда 22,0; 20,0; 16,1; 17,4 мг/кг ни ташкил этди. Гектарига 140 кг фосфорли ва 100 кг калийли угитларни 200 кг азотли угитлар билан бирга куллаш хамда азотли угитлар кулланилмай сидерат сифатида кук нухат, амарант экинларидан фойдаланиш, шунингдек фосфорли ва калийли угитларни кук нухат ва амарант экинлари билан бирга кулланилган вариантларда аммоний шаклдаги азот микдори янада ошди.

2 - жадвал

Сидерациянинг тупрокдаги аммоний азоти динамикасига таьсири, мг/кг КШ(уртача 2 йиллик)

Тажрибаларимизнинг курсатишича, сидерат экини сифатида кук нухат экилган вариантда амарант экилган вариантга нисбатан аммоний шаклдаги азот микдори куп булди ва унинг энг куп микдори гузанинг шоналаш фазасида кузатилди (27,7 мг/кг). Кук нухатни сидерат сифатида амарант билан бирга экиш натижасида эса типик буз тупроклардаги аммоний шаклдаги азот микдори гектарига 28,5 мг гача ошди. Яъни РК фонида амарант ва кук нухатни аралашмаси кулланилиши тупрок таркибидаги аммонийли азот микдорини ошириш буйича яккол устунликни таъминлади.

Шундай булсада, гуза усув даврининг барча фазаларида сидератлар минерал угитлар тулик меьёрга якин булган аммонийли азот микдорини хосил килиши аникланди.

Типик буз тупроклар шароитида сидерат экинларидан амарант ва кук нухатни алохида хамда биргаликда фосфорли ва калийли угитлар билан биргаликда экиш тупрок таркибидаги нитрат шаклдаги азот микдорига хам ижобий таъсир курсатди.

Утказилган тажрибаларнинг курсатишича нитрат шаклдаги азотнинг энг куп микдори минерал угитларни гектарига Р140К100 фонида 200 кг азотли угитлар билан бирга кулланилган вариантда эришилди. Ушбу вариантда тупрокдаги нитрат шаклдаги азот микдори бошка вариантларга нисбатан куп булди. Яъни нитрат шаклдаги азотринг микдори ушбу вариантда 1 кг тупрокда гузанинг 3-4 чинбарг чикариш фазасида 27,8 шоналаш фазасида 30,0; гуллаш фазасида 33,0; кусак туплаш фазасида эса 28,6 мг ни ташкил этди. Бошка вариантларга нисбатан ушбу вариантда нитрат шаклдаги азотнинг куп булиши бу кулланилган азотли угит хисобига тугри келади.

3 - жадвал

Сидерациянинг тупрокдаги нитрат азоти динамикасига таьсири,мг/кг NОз(уртача 2 йиллик)

Азотли угитларни кулламасдан фосорли ва калийли угитлар фонида сидерат экинлари кулланилган вариантларда хам нитрат шаклдаги азот микдори ошди, лэкин азотли угитлар кулланилган вариантга нисбатан бирмунча кам булди. кулланилган сидерат экинлардан кук нухат экилган вариантда амарант экилган вариантга нисбатан

нитратли азот микдори куп булди. Бу холатни кук нухат амарантга нисбатан азотни куп туплаши билан изохлаш мумкин.

Пахтачилик алмашлаб экишда оралик экинлардан кенг фойдаланиш оркали дехкончиликдаги купгина масалаларни хал этиш мумкин, энг аввало экин турининг навбатлашуви тупрокдаги микроорганизмлар тури ва сонининг бошкарилишида мухим урин тутади. Оралик экинлар экиш туфайли органик модда ва илдиз ажратмалари натижасида микробиологик жараёнлар тезлашиб, тупрок унумдорлиги ортади. Шунингдек, оралик экинлар тупрокдаги айни бир микроорганизмлар гурухига ижобий таъсири натижасида тупрокда усимлик учун узлаштириладиган фосфат бирикмалар захираси вужудга келади.

Узбекистонда таркалган асосий тупрок типлари таркибидаги умумий фосфор микдори 0,08-0,3 фоизгача булади. Сугориладиган оч тусли буз тупрокларнинг хайдалма катламида 0,4 фоиз ялпи фосфор булса, бу курсаткич 30 йилдан бери узлаштирилган ва сугорилиб келинаётган оч тусли буз тупрокларда - 0,19; хакикий буз тупрокларда - 0,21; эскидан сугорилиб келинаётган утлоки тупрокларда 0,8; утлоки боткок тупрокларда -0,14- 0,17 ва тук тусли буз тупрокларда 0,15-0,17 фоизни ташкил килади.

Агарда фосфорнинг умумий микдорини 100 фоиз деб олинса, шундан 10-20 фоизи органик фосфор булса, колган кисмини (80-90 фоизи) минерал фосфор ташкил килади. Усимликларни озикланишида тупрокдаги органик фосфорнинг ахамияти катта. Лекин бундай фосфор факатгина минерал холга утгандан кейингина усимлик томонидан узлаштирилади.

Тупроклар таркибидаги фосфор органик ва минерал бирикмалар таркибида учрайди. Бу бирикмалар сувда эримайдиган ва усимлик кийин узлаштирадиган шаклларда булади.Органик бирикмалар таркибидаги фосфор микдори минерал бирикмалардаги фосфорга караганда анча кам булади

Самарканд вилояти Пайарик тумани сугориладиган типик буз тупрокларининг хайдов катламидаги олиб борилган тажрибаларимизда кулланилган сидерат экинлар харакатчан фосфор микдорига ижобий таъсир курсатиши аникланди. Тадкикотларда тупрокдаги харакачан фосфор микдори тажриба куйишдан олдин 1 кг тупрокда 22,5-23,2 мг эканлиги аникланди.

Гузанинг шоналаш фазасида тупрокдаги харакатчан фосфор микдори вариатлар ва сидератлар турлари буйича фаркланиши кузатилди ва энг юкори курсаткич тулик минерал угитлаш фонида кузатилди ва 32,1 мг/кг ни ташкил килди.

Урганилган сидератли вариантлар буйича харакатчан фосфорнинг энг юкори микдори 30,1 мг/кг амарант ва кук нухат аралашмаси вариантида кузатилди. Кусак туплаш фазасига келиб тупрокдаги харакатчан фосфор микдори сидератлар экилган вариантларда минерал угитлар кулланилган вариантлардан куп булди. Бундай харакат тупрокда органик моддаларнинг парчаланиши хамда тупрокдаги кимёвий жараёнлар кечиши билан боглик деб хисоблаймиз.

4 - жадвал

Сидерациянинг тупрокдаги харакатчан фосфор микдорига таьсири, мг/кг (уртача 2 йиллик) (0-30см)

Хулоса. Умуман олганда сидерат сифатида кук нухат ва амарант экинларидан фойдаланиш тупрокдаги гумус ва харакатчан озик элементлар микдорига ижобий таъсир курсатади ва улар микдорини сезиларли микдорда оширади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Дала тажрибаларини утказиш услублари. -Т.: 2007. -146 б. 2. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. -М.: Колос, 1985. - 350 с.

2. Мирзажонов Кук угит нима ? // Узбекистан кишлок хужалиги. -Тшкент, 2008. -№ 4. - Б. 32.

3. Мухаммаджанов М. Беречь землю приумножать ее плодородия// Ж.Узб биол журнал.1985.- №6. -С.12-15.

4. Орипов Р.О. Зимние промежуточные культуры в земледелие Узбекистана, их влияние на плодородие почвы, урожайность хлопчатника и других культур: Автореф. дисс. на соис.уч. степ. док. с-х. наук.- Омск: 1983. -27 с

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.