Научная статья на тему 'ҚЎНҒИРОТ ТУМАНИ СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРИДА ОҒИР МЕТАЛЛАРНИНГ ТЎПЛАНИШИ'

ҚЎНҒИРОТ ТУМАНИ СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРИДА ОҒИР МЕТАЛЛАРНИНГ ТЎПЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
32
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
суғориладиган ўтлоқи тупроқлар / оғир металлар / озиқа занжири / гумус / озиқа моддалар. / irrigated meadow soils / heavy metals / trophic chain / humus / nutrients.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — S. Nizamov, X. Riskieva, J. Kuziev, M. Mirsodikov

Мақолада оғир металларнинг Қорақалпоғистон Республикаси Қўнғирот туманининг ўтлоқи тупроқларида тўпланиши, рухсат этилган меъёрлардан ортиб бориши келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ACCUMULATION OF HEAVY METALS IN IRRIGATED SOILS OF THE KONROTSKY DISTRICT

The article presents data on the accumulation, exceeding the maximum permissible concentrations of heavy metals in meadow soils of the Kungirat district of the Republic of Karakalpakstan.

Текст научной работы на тему «ҚЎНҒИРОТ ТУМАНИ СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРИДА ОҒИР МЕТАЛЛАРНИНГ ТЎПЛАНИШИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ЦУНГИРОТ ТУМАНИ СУГОРИЛАДИГАН ТУПРОЦЛАРИДА ОГИР МЕТАЛЛАРНИНГ ТУПЛАНИШИ Низамов Собиржон Аълаевич

Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти K^.x^^^.(PhD), катта

илмий ходим Рискиева Хуршида Турсуновна Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти ^.х.ф.д. Кузиев Жохонгир Мадаминович Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти, K^.x^^^.(PhD), катта

илмий ходим

Мирсодиков Миразиз Мирвохидович Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти, к.и.х. https://doi. org/10.5281/zenodo.7423869 Аннотация. Мацолада огир металларнинг Корацалпогистон Республикаси Кунгирот туманининг утлоци тупроцларида тупланиши, рухсат этилган меъёрлардан ортиб бориши келтирилган.

Калит сузлар: сугориладиган утлоци тупроцлар, огир металлар, озица занжири, гумус, озица моддалар.

НАКОПЛЕНИЕ ТЯЖЕЛЫХ МЕТАЛЛОВ В ОРОШАЕМЫХ ПОЧВАХ

КОНРОТСКОГО РАЙОНА Аннотация. В статье приведены данные по накоплению, превышению предельно-допустимых концентраций тяжелых металлов в луговых почвах Кунгиратского района Республики Каракалпакстан.

Ключевые слова: орошаемые луговые почвы, тяжелые металлы, трофическая цепь, гумус, питательные элементы.

ACCUMULATION OF HEAVY METALS IN IRRIGATED SOILS OF THE

KONROTSKY DISTRICT Abstract. The article presents data on the accumulation, exceeding the maximum permissible concentrations of heavy metals in meadow soils of the Kungirat district of the Republic of Karakalpakstan.

Keywords: irrigated meadow soils, heavy metals, trophic chain, humus, nutrients.

Мавзунинг долзарблиги. Таъбир жоиз булса, мехнаткаш халкимиз, бободехконларимиз пешона тери билан етиштирган, бозорларимизни тулдириб турган неъматлари табиийлиги ва сифатини аълолиги билан бошка давлатларникидан ажралиб туради. Аммо, хозирги вактда атроф-мухит билан жамият уртасидаги алокалар мувозанатининг баъзи холатларда бузилиши табиий холатга путур етказаётгани купчиликни ташвишга солмокда. Чунки, ана шу мувозанатнинг бузилиши аста-секинлик билан тупрокларимизнинг табиий унумдорлигига, ичимлик суви, бог-рогларнинг, полиз экинларининг сифатига хам салбий таъсир курсатиши мумкин. Мамлакатимиз тараккиётида Узбекистонда мавжуд булган бой табиий ресурслар мухим ахамиятга эга. Шу боис бугун жамиятдаги хар бир шахсдан табиат конунларига мос турмуш кечириш, нафакат сувни, балки барча табиий бойликларни, богу-роглар, тогу-тошларни, унинг хайвонот ва наботот оламини куз корачигидек асраш талаб этилади. Улардан окилона

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

фойдаланиш ва келгуси авлод учун табиий соф атроф-мухитни асраб-авайлаш ва етказиш сиз билан бизнинг вазифамиз эканини чукур англашимиз керак. Бу мамлакатимиз ахолисининг маънан бой ва соглом хаётини таъминлашдаги асосий шарт ва омиллардандир. Хозирги кунда Республикамизда атроф мухитни ва сугориладиган тупрокларини экологик холатига токсик таъсир этувчи токсикантларни таъсирини камайтириш учун биологик усуллардан фойдаланиш ва тупрок унумдорлигини ошириш буйича кенг камровли илмий-тадкикотлар олиб борилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг 01 апрель 2021 йилдаги "Илмий ва инновацион фаолиятни ривожлантириш буйича давлат бошкаруви тизимини такомиллаштириш тугрисида"ги ПФ-6198-сон Фармонида Инновацион ривожланиш вазирлигининг 2021-2022 йиллардаги устувор фаолият йуналишларини амалга ошириш буйича амалий чора-тадбирлар дастури 1-иловасида "^оракалпогистон Республикаси, Наманган, Фаргона, Сурхондарё ва Тошкент вилоятларида танлаб олинган пилот ер майдонларида тупрокларнинг согломлик даражасини бахоловчи тупрок-экологик хариталарини ишлаб чикиш" [1] буйича вазифалар белгилаб берилган. Мамлакатимизда кабул килинаётган конун, фармон ва карорлар токсик таъсир этувчи токсикантларни инсон хаётига ва соглигига, атроф-мухитга зарарли таъсирининг олдини олиш каратилгани билан ахамиятлидир. Тупрок таркибида тупланиб бораётган токсик элементларнинг микдорини, токсикантларни тупрок микроорганизмларига таъсирини аниклаш, шунингдек, токсикантларни камайтиришга каратилган ишланмаларни амалиётга жорий этиш мухим ахамият касб этади.

Мавзунинг урганилганлик даражаси. Табиий ресурслар ичида ер алохида, узига хос хукукий макомга эга булиб, ундан окилона, илмий асосланган тарзда тугри фойдаланишни ташкил этиш ернинг унумдор катлами булган тупрок мухофазасини таъминлашни такозо этади. Ер кишлок хужалигида асосий ишлаб чикариш воситаси булиб, ундан фойдаланишни тугри ташкил этиш айнан тупрок мухофазасини иктисодий -хукукий, ташкилий жихатдан таъминлашни англатади. Айникса, ерларнинг мелиоратив холатини яхшилашга, тупрок унумдорлигини оширишга давлат сиёсати даражасида эътибор берилаётган, уз иктисодиёти ривожланишини агро-индустриал йуналишда ташкил этаётган хозирги Узбекистон шароитида тупрок унумдорлигини мухофаза килишнинг хукукий муаммоларини урганиш, уларнинг ечимини топишда амалиёт материаллари асосида чукур илмий-назарий мушохадага асосланган таклифлар ишлаб чикиш, хулосалар бериш заруратини вужудга келтиради. Бугунги кунда тупрок унумдорлигини саклаб колиш ва ошириш масаласи тобора уткир муаммога айланиб бормокда. Шу сабабли хукукий нуктаи назардан тупрок унумдорлигини оширишнинг хукукий асосларини янада чукуррок урганиш, бугунги кундаги холатини яна бир бора илмий ва амалий томонларини тахлил этиш ва энг асосийси уларни янада такомиллаштириш масалаларига хам жиддий эътибор каратиш лозим булади [2].

Тупрок таркибидаги кургошин микдори купайиб кетса улар эритмадан усимлик илдизлари оркали ассимиляция килиниб физиологик ва биокимёвий жараёнларга салбий таьсир килиб, озука занжири оркали тупрок-усимлик-жониворлар ва одам организмга утиб турли паталогик касалликларни келтириб чикариши мумкин. Шунинг учун тупрок таркибидаги умумий кургошин микдорини, зарарлилик даражасини, ифлослантирувчи манбаларни ва атроф мухит экологиясига таьсирини урганишдан иборат. Тошкент шахар Олмазор туманида жойлашган турли ерларни тупрокларини тахлил килинганда. Туманда

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

типик буз тупрокларда умумий кургошин чим катламида 20,0 мг\кг ошмайди унинг микдори кесманинг пастки катламларида 16,0 мг\кг гача камайиб кетганлиги аникланган. Туман тупроклари ичида Узбекистан Миллий Университетининг Ботаника тажриба участкаси жойлашган сугориладиган буз тупрокларнинг хайдалма катламида умумий кургошин 15,0 мг\кг булиб кесманинг пастки кисмларида 11,0 мг\кг га камайиб боради. Илмий тадкикот ишлари шуни курсатдики УзМУ, Тошкент Техника ва Тиббиёт Университети ва Талабалар шахарчаси жойлашган худудлар умумий кургошин билан ифлосланмаган, яъни кабул килинган меъёрдан ошмайди [3].

Тадкикотнинг максади сугориладиган тупрокларда токсик элементларнинг микдори ва уларнинг тупрок мухитига, экологик ва агрокимёвий холатига таъсирини аниклаш.

Тадкикотнинг объекти сифатида ^оракалпогистон Республикаси кунгирот туманида таркалган утлоки тупроклар танланган.

Тадкикотнинг предмети сугориладиган тупроклар, озика моддалар, кимёвий элементлар, тупрокнинг экологик холати хисобланади.

Тадкикот усуллари. Тадкикотлар дала ва лаборатория шароитида олиб борилди. Бунда «Методы агрохимических анализов почв и растений», «Методы агрофизических исследований» услубий кулланмалар асосида олиб борилди. Гумус Тюрин усулида, азот Кьельдал усулида, умумий шаклдаги фосфор Гинзбург усулида, калий Смитт усулида, харакатчан шакллардаги нитрат азоти ионоселектив усулида, аммоний азот Несслер реактиви билан, фосфор Мачигин усулида, калий оловли фотометрик хроматография усулида, огир металлар атом-абсорбцион усули билан аникланган.

Тадкикот натижалари. ^оракалпогистон Республикаси кунгирот тумани "Мехнатобод" массиви утлоки тупроклари механик таркибига кура асосан урта ва енгил кумокли булиб, гумус билан кам (0,5-1,0%) таъминланган гурухни ташкил этади. Тупрокларнинг хайдов катламидаги ялпи азот микдори 0,032% булиб, тупрок кесмаси буйлаб бир текис таркалган. Ялпи азотнинг энг куп микдори 0,035%. Фосфорнинг хайдов катламидаги харакатчан микдори 75,2 мг/кг ни ташкил этиб, хайдов ости катламларда харакатчан фосфор микдори камайиб бориб, 40,64-7,04 мг/кг оралигида учрайди. Ушбу катламлар харакатчан фосфор билан урта ва кам хамда жуда кам таъминланган гурухларни ташкил этади. Бу тупрокларда усимлик узлаштира оладиган калий микдорига кура жуда кам (0-100 мг/кг) ва кам (100-200 мг/кг) ва урта (200-300 мг/кг) таъминланган гурухларни ташкил этади. Ушбу тупроклар хайдалма катламида алмашинувчан калий микдори 273 мг/кг ни ташкил этиб, кейинги катламларга пасайиб боради. Энг куйи катламда алмашинувчи калий микдори 150 мг/кг ни ташкил этади.

кунгирот тумани "Кокликол" массиви утлоки тупроклари механик таркибига кура асосан урта ва енгил кумокли булиб, хайдалма катламидаги гумус микдори 0,509% булиб, ушбу тупрокларда гумус билан кам (0,5-1,0%) таъминланган гурухни ташкил этиб, хайдов ости горизонтида гумус микдори камайиб, 0,468% курсаткичида кайд этилди, пастки катламларга караб янада камайиб бориб, кейинги катламларда 0,480, 0,283 ва 0,367% булиб, гумус билан таъминланганлик холатига кура жуда кам ва кам таъминланган гурухларга мансуб. Ялпи азот микдори 0,05% булиб, тупрок кесмаси буйлаб бир текис таркалган. Ялпи азотнинг энг куп микдори 0,05% хайдов катламида аникланди. Ялпи калий микдори 0.44% булиб, бу ушбу тупрокларда ялпи калий кам эканлигини курсатади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Ялпи калий турли катламларда 0,38-0,24 ораликда таксимланган. Умумий фосфор микдори хайдов катламида куп эмас (1,332%). Кейинги катламларда умумий калий микдори камайиб бориб, энг куйи катламда 0,24% ни ташкил этади.

^унгирот тумани "Мехнатобод" ва "Кокликол" массивида таркалган тупроклар таркибидаги кимёвий элементлар микдорлари хам урганилди. Бунга кура "Мехнатобод" массиви тупрокларни хайдов катламида хром элементи беда экилган майдондан олинган тупрок намуналарда 70,0 мг/кг ни, пахта экилган майдондан олинган тупрок намунасида 70,0 мг/кг ни, галла экилган майдондан олинган тупрок намунасида 69,0 мг/кг ни, мойли экин экилган майдонлардан олинган тупрок намунасида 75,0 мг/кг ни, дуккакли экин экилган майдонлардан олинган тупрокларда намунасида 63,0 мг/кг ва ковун экилган майдондан олинган тупрок намунасида 74,0 мг/кг эканлиги аникланди. Кокликол массивида таркалган тупрокларни хайдов катламида хром элементи соя экилган майдондан олинган тупрок намуналарда 70,0 мг/кг ни, ковун экилган майдондан олинган тупрок намунасида 66,0 мг/кг ни, пахта экилган майдондан олинган тупрок намунада 71,0 мг/кг ни, галла экин экилган майдондан олинган тупрок намунасида 69,0 мг/кг ни, озука экин экилган майдондан олинган тупрок намунасида 73,0 мг/кг ни, шоли экилган майдондан олинган тупрок намунасида 70,0 мг/кг ва сабзавот экилган майдондан олинган тупрок намунасида 86,0 мг/кг эканлиги аникланди. Ушбу массивларда таркалган тупрокларда хром элементининг рухсат этилган микдордан (РЭМ 35 мг/кг) 2 баробардан хам юкори курсаткичлар аникланди.

"Мехнатобод" массивида таркалган тупрокларни хайдов катламида марганец элементи беда экилган майдондан олинган тупрок намуналарда 670 мг/кг ни, пахта экилган майдондан олинган тупрок намунасида 620 мг/кг ни, галла экилган майдондан олинган тупрок намунасида 600 мг/кг ни, мойли экин экилган майдонлардан олинган тупрок намунасида 650 мг/кг ни, дуккакли экин экилган майдонлардан олинган тупрокларда намунасида 750 мг/кг ва ковун экилган майдондан олинган тупрок намунасида 670 мг/кг эканлиги аникланди. Кокликол массивида таркалган тупрокларни хайдов катламида марганец элементи соя экилган майдондан олинган тупрок намуналарда 670 мг/кг ни, ковун экилган майдондан олинган тупрок намунасида 660 мг/кг ни, пахта экилган майдондан олинган тупрок намунада 730 мг/кг ни, галла экин экилган майдондан олинган тупрок намунасида 700 мг/кг ни, озука экин экилган майдондан олинган тупрок намунасида 700 мг/кг ни, шоли экилган майдондан олинган тупрок намунасида 690 мг/кг ва сабзавот экилган майдондан олинган тупрок намунасида 650 мг/кг эканлиги аникланди. Ушбу массивларда таркалган тупрокларда марганец элементининг рухсат этилган микдордан (РЭМ 1500 мг/кг) ошмаганлиги аникланди.

"Мехнатобод" массивида таркалган тупрокларни хайдов катламида кобальт элементи беда экилган майдондан олинган тупрок намуналарда 15,0 мг/кг ни, пахта экилган майдондан олинган тупрок намунасида 14,0 мг/кг ни, галла экилган майдондан олинган тупрок намунасида 14,0 мг/кг ни, мойли экин экилган майдонлардан олинган тупрок намунасида 14,0 мг/кг ни, дуккакли экин экилган майдонлардан олинган тупрокларда намунасида 16,0 мг/кг ва ковун экилган майдондан олинган тупрок намунасида 13,0 мг/кг эканлиги аникланди. Кокликол массивида таркалган тупрокларни хайдов катламида кобальт элементи соя экилган майдондан олинган тупрок намуналарда 13,0 мг/кг ни, ковун экилган майдондан олинган тупрок намунасида 15,0 мг/кг ни, пахта

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

экилган майдондан олинган тупрок намунада 15,0 мг/кг ни, галла экин экилган майдондан олинган тупрок намунасида 13,0 мг/кг ни, озука экин экилган майдондан олинган тупрок намунасида 13,0 мг/кг ни, шоли экилган майдондан олинган тупрок намунасида 13,0 мг/кг ва сабзавот экилган майдондан олинган тупрок намунасида 12,0 мг/кг эканлиги аникланди. Ушбу массивларда таркалган тупрокларда кобальт элементининг рухсат этилган микдордан (РЭМ 5 мг/кг) 3 баробаргача ошганлиги аникланди.

Хулоса

Хулоса килиб айтганда ^унгирот туманидан "Мехнатобод" ва "Кокликол" массивларида таркалган тупроклардаги огир металлар билан ифлосланиш даражасига кура хром элементи рухсат этилган микдордан икки баробар ошган, марганец элементи эса рухсат этилган микдордан ошмаган, лекин кобальт элементининг рухсат этилган микдордан 3 баробаргача ошганлиги аникланди. Бу эса ишлаб чикариш куламининг ортиши билан биргаликда атроф мухитнинг токсик элементлар билан жадал суратларда ифлосланишидан далолат беради.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 01.04.2021 йилдаги ПФ-6198-сон «Илмий ва инновацион фаолиятни ривожлантириш буйича давлат бошкаруви тизимини такомиллаштириш тугрисида»ги Фармони.

2. Х,.Р.Адизова. Тупрок унумдорлиги ва уни мухофаза килиш хусусида // Тупрок унумдорлиги ва кишлок хужалиги экинлар хосилдорлигини оширишнинг замонавий-инновацион технологиялари, муаммо ва ечимлар мавзусидаги Республика микёсидаги илмий-амалий анжуман туплами // Бухоро, 2021 йил 19-20 ноябрь. 117-118 б.

3. Г.Н. Каттаева. Тупрок таркибини умумий кургошин билан ифлосланиши ва мухофаза килиш чоралари // «Инновацион гоялар, ишланмалар амалиётга: муаммолар ва ечимлар» Халкаро илмий-амалий онлайн анжуман // Андижон - 2020 йил, 27-28 май. 41-44 б.

4. С.А.Низамов, Х.Т. Рискиева, М.М. Мирсодиков. Нишон тумани сугориладиган тупрокларининг экологик холатига кургошин элементининг таъсири // Хоразм маъмун академияси ахборотномаси // 2022-5/1 Хива. 80-83 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.