Научная статья на тему 'СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ ТУПРОҚЛАРНИНГ ОЗИҚА МОДДАЛАР МИҚДОРИ'

СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ ТУПРОҚЛАРНИНГ ОЗИҚА МОДДАЛАР МИҚДОРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
110
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
гумус ва озиқа моддалар заҳираси / ялпи ва ҳаракатчан азот / фосфор / калий / суғориладиган ўтлоқи тупроқлар / reserves of humus and nutrient elements / gross and mobile forms of nitrogen / phosphoar / potassium / irrigated meadow soils.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Назарова С.М., З.Р.Авлиёқулов, Н.С.Исломова

Мақолада суғориш даврийлигининг ўтлоқи тупроқлардаги гумус ва озиқа моддаларига таъсири кўрсатилган, тупроқ суғориш даврийлигининг ошиши билан гумус ҳамда озиқа моддалар миқдори тупроқ кесмасининг чуқур қатламларида ҳам бирмунча ошганлигини кўрсатади. Тупроқларда гумус, озиқа моддалари (азот, фосфор, калий) заҳираси бўйича кескин фарқ қилмасада, туман тупроқлари ўртасида бирмунча фарқланиш кузатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Назарова С.М., З.Р.Авлиёқулов, Н.С.Исломова

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

AMOUNT OF NUTRITIONAL ELEMENTS IN IRRIGATED SOILS

The article shows the influence of the prescription of irrigation on the humus state of soils and the amount of nutrients, with an increase in the prescription of irrigation on the deep layers of the soil profile, the amount of humus and nutrients increases. In soils, there were no sharp differences in the reserves of humus, nutrients (nitrogen, phosphorus, potassium), but differences can be noted across regions.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ ТУПРОҚЛАРНИНГ ОЗИҚА МОДДАЛАР МИҚДОРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УУТ. 631.4:631.6

СУГОРИЛАДИГАН УТЛОЦИ ТУПРОЦЛАРНИНГ ОЗЩА МОДДАЛАР

МИВДОРИ Назарова С.М.

Кх.ф.ф.д.,^), БухДУ З.Р.Авлиёкулов

2 босдич магистр талабаси Н.С.Исломова

2 босдич магистр талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.7212299

Аннотация. Мацолада сугориш даврийлигининг утлоци тупроцлардаги гумус ва озица моддаларига таъсири курсатилган, тупроц сугориш даврийлигининг ошиши билан гумус %амда озица моддалар мицдори тупроц кесмасининг чуцур цатламларида %ам бирмунча ошганлигини курсатади. Тупроцларда гумус, озица моддалари (азот, фосфор, калий) за%ираси буйича кескин фарц цилмасада, туман тупроцлари уртасида бирмунча фарцланиш кузатилган.

Калит сузлар: гумус ва озица моддалар за%ираси, ялпи ва %аракатчан азот, фосфор, калий, сугориладиган утлоци тупроцлар.

СОДЕРЖАНИЕ ПИТАТЕЛЬНЫХ ЭЛЕМЕНТОВ В ОРОШАЕМЫХ ПОЧВАХ

Аннотация. В статье показано влияние давности орошения на гумусные состояние почв и содержание питательных веществ, с увеличением давности орошения в глубоких слоях профиля почв, содержание гумуса и питательных элементов повышается. В почвах по запасам гумуса, питательных элементов (азот, фосфор, калия) резких различий не наблюдалось, но по районам можно отметить различия.

Ключевые слова: запасы гумуса и питатетьных элементов, валовые и подвижные формы азота, фосфоар, калия, орошаемые луговые почвы.

AMOUNT OF NUTRITIONAL ELEMENTS IN IRRIGATED SOILS

Abstract. The article shows the influence of the prescription of irrigation on the humus state of soils and the amount of nutrients, with an increase in the prescription of irrigation on the deep layers of the soil profile, the amount of humus and nutrients increases. In soils, there were no sharp differences in the reserves of humus, nutrients (nitrogen, phosphorus, potassium), but differences can be noted across regions.

Key words: reserves of humus and nutrient elements, gross and mobile forms of nitrogen, phosphoar, potassium, irrigated meadow soils.

Кириш. Республикамизда сугориладиган тупроклардан самарали фойдаланишда ресурстежамкор технологияларни жорий этиш оркали илмий асосланган дехкончиликни ривожлантириш буйича кенг дамровли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Натижада тупрод агрокимёвий хоссаларини мадбуллаштириш, унумдорлигини ва дишлок хужалик экинлари хосилдорлигини ошишига эришилмокда.

«Узбекистон Республикаси дишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдидлаш тугрисида»ги ПФ-5853-сонли фармони, 2020 йил 7 сентябрдаги "Ер хисоби ва давлат кадастларини юритиш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-6061-сонли фармони ва Узбекистон

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 18 июндаги 510-сонли «^ишлок хужалигида тупрокнинг агрокимёвий тахлил тизимини такомиллаштириш, экин ерларида тупрокнинг унумдорлигини ошириш чора-тадбирлари тугрисида»ги карорида мамлакатда озик-овкат хавфсизлигини янада мустахкамлаш, аграр секторнинг экспорт салохиятини ошириш, кишлок хужалигида тупрокнинг агрокимёвий тахлил тизимини такомиллаштириш, экин ерларида тупрокнинг унумдорлигини ошириш ва саклаш хамда ишлаб чикаришга жорий этиш, кишлок хужалигини ракамлаштириш, сохада янги технологияларни куллаш буйича илмий-тадкикот ишларини ташкил этиш курсатиб утилган.

Мавзунинг долзарблиги. Тупрокларда озика моддаларнинг етарли булиши тупрок унумдорлигини белгилайди ва усимликлардан олинадиган хосилдорликни юкори булишини таъминлайди. Тупрок унумдорлигини аниклаш, саклаш ва ошириш буйича купгина олимлвр илмий тадкикот ишлари олиб олиб боришган ва ишлаб чикаришга тавсиялар беришганлигига карамасдан [1.1975.-34 с.,2. 2019.-62 б., 3. 2016.- С.109-110. 4. 2004.-120 б., 5.2019. С. 91-95. 6. 2019.-44 б. 7. 2016.- рр.268-269] тупрок таркибидаги озика моддаларни урганиш долзарб масалалардан хисобланади.

Тадкикот объекти ва услублари: Тадкикотнинг объекти сифатида Зарафшон дарёси куйи окими худудида жойлашган Вобкент, Когон, Жондор, ^оракул туманларида таркалган сугориладиган утлоки тупроклар танлаб олинган. Изланишлар тупрок-дала ва аналитик лаборатория шароитларида олиб борилган.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси. Бухоро вохасининг урганилган тупрокларда гумус микдорининг Вобкент, Жондор, ^оракул туманларида (0,94%-0,80%) Когон туманига нисбатан хайдов катламида бир мунча куплиги аникланган (0,62%). Шу билан бирга пастки катламларга караб, гумус микдорининг таркалишида туманлар уртасида кескин фарк сезилмайди, яъни кесмалар буйича гумуснинг микдори (0,38-0,26%) бир-бирига якин.

Маълумки, тупрокдаги ялпи азотнинг микдори гумус микдорига узвий боглик булиб, унинг ялпи микдори урганилган тупрокларнинг хайдов катламида карийб бир хил, яъни 0,055%-0,062% ни ташкил килади. ^уйи катламларга караб унинг микдори камайсада, туманлар уртасида кескин фарк куринмайди.

Ялпи фосфор микдори буйича худди юкоридагидай конуниятлар такрорланиб, туманлар буйича ялпи фосфор микдори бир-бирига жуда якин (0,31-0,21%). Бу холат утказиладиган агротехник тадбирлар ва бериладиган минерал угитларнинг вилоят буйича бир текисда таксимланишидан далолат беради. Ялпи калий микдори буйича хам туманлар микёсида кескин фарк сезилмайди (2,8-2,0%), факатгина ^оракул тумани тупрокларининг пастки катламларида бошка туманларга нисбатан унинг микдорини 2-2,5 баравар камлиги кузатилади (жадвал).

Тупрок таркибидаги харакатчан азот (N-N03) нинг микдори буйича хам кескин фарклар сезилмасада, маълум даражада уларнинг фаркини куриш мумкин. Масалан, Вобкент тумани тупрокларининг хайдов ва хайдов ости катламларида нитратнинг микдори 46-47 мг/кг ни, Жондор туманида 58-50 мг/кг ни, Когон туманида 47-26 мг/кг ни ва ^оракул туманида 50-47 мг/кг ни ташкил килади. Вобкент, Когон ва ^оракул туманлари тупрокларининг пастки катламларида нитратнинг кескин камайиши кузатилсада (26-12 мг/кг),

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

1-жадвал.

Утлоки тупроклардаги гумус, карбонат ва озика моддалар микдори

Кес ма № Кесма чукурли ги, см Гумус, % Азот Фос фор Ka^ HH N-NOs PiOs, K2O, CO2 Карбонат лар, %

% мг/кг

Вобкент тумани

2 0-27 0,94 0,056 0,26 2,3 46,8 11,5 108 7,25

27-42 0,63 0,058 0,24 2,1 45,7 10,0 103 7,23

42-70 0,41 0,048 0,27 2,4 25,7 8,0 80 7,04

70-105 0,37 0,040 0,23 2,1 20,4 8,0 70 7,04

105-135 0,31 0,040 0,20 2,0 17,5 7,3 65 6,82

135-155 0,30 0,029 0,19 1,8 14,5 6,0 60 7,00

НСР - 10,2 Р, %-0,05

Жондор тумани

5 0-35 0,80 0,062 0,31 2,1 57,7 10,8 130 6,96

35-50 0,62 0,058 0,29 2,3 50,1 9,5 118 7,04

50-75 0,52 0,048 0,28 2,0 46,8 8,0 110 7,35

75-105 0,41 0,050 0,26 1,8 45,7 7,3 93 7,34

105-132 0,44 0,048 0,25 1,6 31,6 7,8 70 7,04

132-180 0,36 0,045 0,24 1,5 25,7 6,7 63 7,00

НСР- 12,1 Р, %-0,05

Когон тумани

7 0-25 0,62 0,055 0,21 2,8 46,8 23,0 115 6,96

25-38 0,60 0,034 0,23 2,6 25,7 15,1 108 6,75

38-68 0,48 0,048 0,50 2,2 20,4 13,4 95 7,14

68-96 0,60 0,057 0,37 2,1 19,5 10,0 88 7,28

96-124 0,38 0,029 0,21 2,0 18,6 10,0 70 6,93

124-155 0,28 0,024 0,17 1,8 17,5 8,0 65 6,90

155-185 0,26 0,023 0,16 1,6 14,5 7,3 60 7,07

НСР- 9,4, Р, %-0,05

^оракул тумани

9 0-35 0,86 0,056 0,29 2,0 50,1 23,5 140 7,34

35-62 0,59 0,045 0,23 2,1 46,8 18,3 115 7,21

62-90 0,40 0,045 0,25 2,0 31,6 11,5 128 7,12

90-115 0,50 0,050 0,24 1,8 20,4 11,5 115 7,07

115-147 0,46 0,048 0,21 1,6 21,9 10,0 103 6,93

147-186 0,38 0,029 0,16 0,8 12,9 7,5 93 6,79

НСР - 9,6 Р, %-0,05

Жондор тумани тупрокларининг пастки катламида унинг микдори 2-2,5 баравар (47-26 мг/кг) куп.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Х,аракатчан фосфор микдори буйича Когон ва ^оракул туманлари тупрокларининг хайдов катламида (47-58 мг/кг), Вобкент ва Жондор туманларида (11 мг/кг) унинг микдорини нисбатан куплиги билан ажралиб туради.

Урганилган тупроклардаги алмашинувчи калийнинг микдори хайдов (140-108 мг/кг) ва пастки катламларидаги (60-118 мг/кг) микдори бир-бирига якин булсада, асосан кам таъминланганлик даражасида кайд этилди.

Бухоро вохаси эскидан сугориладиган утлоки тупрокларида СО2 карбонатлар микдори буйича кесмаларда деярли бир текисда таксимланган

ва 6,75 дан 7,35% ни ташкил этади. Бухоро вохаси утлоки тупрокларининг гумус ва озика моддалари захиралари маълумотлари солиштирганда, кузга ташланарли ва кизикарли холатни кузатиш мумкин.

Маълумотларининг курсатишича (расм), тавсифланаётган тупрокларда сугориш даврийлигини ошиб бориши билан гумус захираси ва озика моддалар микдори ошиб боради. Вобкент тумани утлоки тупрокларида гумус захираси 0-27 см катламда 32,2 т/га тенг, худди шундай Жондор тумани утлоки тупрокларнинг 0-35 см катламида 37,5 т/га, Когон туманида 0-25 см катламида 21,5 т/га, ^оракул туманида 0-35 катламида 40,3 т/га ни ташкил этади.

Сугориш даврийлигини озика моддалар (азот ва фосфор) га таъсири хам кузга ёркин ташланади. Жумладан, кесма чукурлигидаги (155 см) сугориладиган утлоки тупрокларда умумий азот захираси Вобкент туманида

0,9 дан 1,9 т/га гача, умумий фосфор захираси 5,0 дан 11,8 т/га гача, умумий калий захираси 43,7 дан 108,0 т/га гача, Жондорда умумий азот захираси 1,9 дан 3,2 т/га гача, умумий фосфор захираси 6,5 дан 14,5 т/га гача, умумий калий захираси 51,4 дан 106,5 т/га гача, Когонда умумий азот захираси 0,6 дан 2,3 т/га гача, умумий фосфор захираси 4,6 дан 10,9 т/га гача, умумий калий захираси 48,6 дан 104,9 т/га гача, ^оракулда умумий азот захираси 2,7 дан 1,6 т/га гача умумий фосфор захираси 8,4 дан 13,6 т/га гача, умумий калий захираси 63 дан 93,8 т/га гача булиши кузатилди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

1-расм. Бухоро вохаси суFориладиган утлоки тупроклардаги гумус ва озика

моддалари захираси, т/га Хулоса ва ишлаб чикаришга тасиялар. Изланиш олиб борилган туманлар тупрокларида гумус, озика моддалар (азот, фосфор, калий) захираси буйича кескин фарк килмасада, туман тупроклари уртасида бирмунча фаркланишини кузатиш мумкин. Тупрокларнинг хайдов катламидаги гумус микдорининг Вобкент, Жондор, ^оракул туманларида (0,94-0,80%) Когон туманига (0,62%) нисбатан бирмунча купрок микдорларини ташкил этиб, пастки катламларга караб унинг микдори камайиб бир-бирига якин (0,38-0,26%) курсаткични намоён килади. Сугориш даврийлигини озика моддаларига (азот, фосфор ва калий) таъсири хам кузга яккол ташланиб, умумий азот захираси гектарига 0,6-3,2 т/га, фосфор 4,6-14,5 т/га, калий 43,7-108,0 тоннани ташкил этиши кузатилди.

Бухоро вохасининг сугориладиган тупрокларининг мелиоратив, агрокимёвий холатлар ва унумдорлигини яхшилаш учун уларнинг сув-физикавий, сув утказувчанлик, механик таркибини хисобга олган холда самарали алмашлаб экиш тизимларидан, табакалаштирилган ер текислаш, чукур юмшатиш, шур ювиш ва сугориш, органик угитлардан ва органик моддалар билан бойитадиган экинлардан кенг фойдаланиш тавсия этилади. Ерларни емирилишини бартараф киладиган, гумус микдорини оширадиган, тупрокларни шурланишини камайтирадиган, тупрок намлигини 3-5 % куп саклайдиган, органик моддалар тупланиши хисобига микроорганизмлар сонини оширадиган, ёмгир чувалчанглари яхши ривожланадиган, техника харажатлари тежаладиган, фермерлар даромадини ва кишлок хужалиги экинларининг иктисодий самарадорлигини оширадиган технологияси яъни кам ишлов бериш ва мулчалаш технологиясини жорий килиш тавсия этилади

Ушбу технология сувни, тупрокни ва энергетик ресурсларни тежайди. Бу агротехнология жорий килинганда тупроклар унумдорлиги тикланади, яхшиланади, унда органик модда ва

549

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL SPECIAL SERIES "SUSTAINABLE FORESTRY" UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

асосий озика элементлари микдори йилма-йил ортиб боради, минерал угитлар сарфини 3040% ва ундан купрок, органик угит сарфини 2-3 марта тежаш имконини беради, гузадан 35 ц/га, кузги бугдойдан 8-10 ц/га кушимча хосил олиш мумкин булади. Х,осилдорлик 10% гача, фермер хужалигининг даромади 30% гача ортади, сугориш сувига талаб 20% гача, сарф харажатларнинг кискариши 20% гача камаяди.

REFERENCES

1.Абдуллаев С.А. Агрофизическая свойства и солевой режим орошаемых почв оазисов Бухарской области. Автореферат. канд. дисс.- Ташкент. 1975. - 34 с.

2.Артикова Х,.Т. Бухоро вохаси тупрокларининг эволюцияси, экологик холати ва унумдорлиги. Автореферат биологи фанлари доктори (DSc). -Тошкент. 2019 -62 б.

3.Гафурова Л.А., Шарипов О.Б., Махкамова Д.Ю., Аблакулов, Курбанов М. Некоторые агробиотехнологии повышения плодородия орошаемых луговых аллювиальных почв пустинной зоны - Москва - Белгород, 2016. - С.109-110.

4Дузиев РД., Бобомуродов Ш.М. Зарафшон куйи окими сугориладиган тупроклари ва уларнинг унумдорлигини ошириш йуллари. -Тошкент. "Фан ". 2004.- 120 б.

5.Курвантаев Р., Назарова С.М. Агрофизическая характеристика орошаемых луговых почв Бухарского оазиса. // Современные тенденции в научном обспечении агропромышленного комплекса: Коллективная монография. [редкол.:Л.И Ильин и др.; отв за вып. В.В.Огорков]. - Иваново, 2019. - С. 91-95.

6.Назарова С.М. Бухоро вохдси сугориладиган утлоки тупрокларининг хозирги давр агрофизикавий холати. Автореферат кишлок хужалиги фанлари доктори (PhD). -Тошкент, 2019 - 44 б.

7.Nazarova SM, Kurvantaev R. Old-irrigated meadow alluvial soils of the Bukhara oasis. // Soil science - food and environmental security of the country VII Congress of the Society of Soil Scientists named after V.V.Dokuchaev. Materials of reports. Part 1. - Moscow-Belgorod, 2016. - Pp.268-269.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.