Научная статья на тему 'ҚАШҚАДАРЁ ҲАВЗАСИ ЧЎЛ МИНТАҚАСИ СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРНИНГ ГУМУСЛИ ҲОЛАТИ ВА УЛАРНИНГ РЕЗЕРВ ШАКЛЛАРИ'

ҚАШҚАДАРЁ ҲАВЗАСИ ЧЎЛ МИНТАҚАСИ СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРНИНГ ГУМУСЛИ ҲОЛАТИ ВА УЛАРНИНГ РЕЗЕРВ ШАКЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
71
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тупроқ / қуруқ қолдиқ / шўрланмаган / кучсиз / ўртача / кучли / майдон / кесма / гектар / механик таркиб / физик лой / потенциал / резерв. / почва / плотный остаток / степень / незасоленные почвы / слабо / средне / сильно / площадь / разрез / гектар / механический состав / физическая глина / потенциал / резерв.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Муродова Д.Э., Ахатов А.

Тадқиқот олиб борилган ҳудуд тупроқлари ҳар хил даражада шўрланган бўлиб, қуруқ қолдиқ, хлор сульфат ионларининг фоиз миқдорига кўра тупроқ қатламлари шўрланмаган, кучсиз, ўртача баъзан кучли шўрланиш билан алмашиниб туриши, шунингдек суғориладиган ер майдонлари ГАТ дастурий таъминотининг махсус гектар ўлчаш функцияси ёрдамида майдонларнинг гектар ҳисоби келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Почвы, распространенные на территории Кашкадарьинской области, засолены в различной степени и по процентному содержанию сухого остатка, ионов хлора и сульфатов почвенные горизонты сменяются незасоленными,

Текст научной работы на тему «ҚАШҚАДАРЁ ҲАВЗАСИ ЧЎЛ МИНТАҚАСИ СУҒОРИЛАДИГАН ТУПРОҚЛАРНИНГ ГУМУСЛИ ҲОЛАТИ ВА УЛАРНИНГ РЕЗЕРВ ШАКЛЛАРИ»

УУТ: 631:417.2

Муродова Д.Э., Ахатов А.

ЦАШЦАДАРЁ ХДВЗАСИ ЧУЛ МИНТАЦАСИ СУГОРИЛАДИГАН ТУПРОЦЛАРНИНГ ГУМУСЛИ ^ОЛАТИ ВА УЛАРНИНГ РЕЗЕРВ ШАКЛЛАРИ

Муродова Д.Э. - мустакил тадкикотчи ("Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мухандислари институти" миллий тадкикот университети); Ахатов А. - к.хф.н., доцент (Атроф-мухит ва табиатни мухофаза килиш технологиялари илмий- тадкикот институти).

Почвы, распространенные на территории Кашкадарьинской области, засолены в различной степени и по процентному содержанию сухого остатка, ионов хлора и сульфатов почвенные горизонты сменяются незасоленными,

Ключевые слова: почва, плотный остаток, степень, незасоленные почвы, слабо, средне, сильно, площадь, разрез, гектар, механический состав, физическая глина, потенциал, резерв.

Soils spread to the territory of Kashkadarya region are saline to varying degrees and according to the percentage of solids, chlorine ions and sulfates, soil horizons are replaced by non-saline, a word, medium, highly saline.

Key words: soil, solid residue, degree of salinization, non-saline soils, weak, medium, strong, area, section, hectare, mechanical composition, physical clay, potential, reserve.

Тупрокшунослик фанининг асосчиси рус олими В.В.Докучаев томонидан 1963 йилда тупрок хосил булиш жараёнига асос солинган. Шу даврларда В.В.Докучаев тупрок хосил булиш омилларини асослаб бериб, рельеф, усимлик ва хайвонот дунёси, тупрок она жинси, тупрок ёши кабиларни инобатга олиб, тупрок хосил булиш жараёнининг асосий омиллари сифатида усимлик ва хдйвонот дунёси колдиклари тупрок хосил булишининг ва унинг унумдорлигини белгиловчи курсатгич эканлигини назардан кочирмаслик лозим.

Тупрок унумдорлигини шаклланишида ва унинг ортишида асосий манба булиб, гумус моддаси хизмат килади. Бунинг натижасида физик-кимёвий, кимёвий ва микробиологик жараёнлар таъсирида тупрок гумуси хосил булади. Тупрок гумуси унумдорликни шакллантирувчи асосий курсатгичлардан бири булиб хисобланади.

Гумус тупрок унумдорлигини шакллантирувчи мухим омил эканлигини инобатга олиб, унинг хосил булиши ва у кандай шаклларда намоён булишини аниклаш борасида илмий-тадкикот ишлари олиб борилди. Усимлик ва хайвонот дунёси колдиклари органик моддаларни тупрок хоссалари ва унумдорлигига ижобий таъсири бекиёсдир.

Органик моддаларнинг тупрок хоссалари ва унумдорлигига ижобий таъсири, гумуснинг сувга чидамли агрегат структураларининг шаклланишида ахамияти жуда катта. Улар тупрокларнинг сув, хаво, биологик, физик, сув-физик тартибларининг яхшиланиши хамда эрозияга карши чидамлилигини оширади, ундан ташкари гумус азотга, карбонат кислотасига, кисман фосфор ва калийнинг асосий манбаси булиб хизмат килади.

Мустакил давлатлар хамдустлиги олимлари Л.Н. Александрова, Антипов-Каратаев, Е.В. Шеин, Е.Ю. Милановский, А.П. Батудаев, И.В.Тюрин, Л.А. Гришина, А.Н. Русанов, С.Ю. Агишева, Н.В. Евсеева, В.Г.Мамонтов, А.А.Гладков, М.М Кузелев, В.В.Пономарева, Т.А Плотникова, Р.В.Кузнецов, З.И. Сакбаева томонидан органик моддаларни элемент ва кимёвий гурух таркиби, уларнинг оксидланиш даражаси ва унумдорликдаги ахамияти тугрисида купгина илмий ишлар чоп этилган.

Узбекистонлик олимлардан И.Н.Арслонов, С.Н.Рыжов, М.М.Тошкузиев, И.А.Зиямухамедов, А.Ахатов, Д.Муродова, Д.Махкамова, Л.А.Ахатова, Н.И.Шадиева, Ж.М.Кузиев, В.Х.Шеримбетов, А.Ахатов, Б.Еофуровлар гумус ва уни таркибига кирувчи гумин ва фульво кислоталарни тупрокларда, шунингдек, тупрокнинг турли хил механик заррачалардаги микдори, тупрок катламида таркалишини, йирик заррачалардан майда заррачаларга караб уларни микдори ортиб боришини, асосий кисми эса ил заррачаларда тупланишини уз ишларида кайд килганлар.

Урта Осиё давлатлари орасида, айникса, Узбекистонда муаллиф, илк бор тупрок коллоидлари (<0,0001 мм) ни ажратиб олиб, ундаги гумус микдорини аниклаб, коллоид заррачаларда гумус максимал микдорда тупланишини курсатиб утган. Гумус ва унинг таркибига кирувчи юкори молекуляр кислоталарнинг тупрок хоссалари ва унумдорлигини шаклланишида роли катта ахдмиятга эга эканлигини эътиборга олган х,олда Н.И.Горбунов узининг илмий ишларида тупрокдаги баъзи озука (К, Р, Са, Na) элементларини усимликлар узлаштириши буйича захира шаклларини кетма-кетликда жорий этилишига караб, элементларни умумий, потенциал, ближний (якин), ближаший (якинрок), непосредственный (лабил) шаклларга ажратган. Шу нуктаи назардан илк бор Ахатов А., Муродова Д., Ахатова Л. [20] гумуснинг захира шаклларга ажратиш буйича дастлабки кадамни уз илмий йуналишларида кисман баён этганлар. Муаллиф шу масалани кенгрок, батафсилрок килиб, ёритиш учун илмий изланишларни давом эттирди.

Гумус тупрок хоссаларини яхшиловчи (сув, хдво, биологик, физик, сув-физик тартиботларини х,осил килади, сув эрозиясига чидамликни оширади) ва унумдорликни оширувчи модда сифатида, уни турли резерв шаклларини урганишга катта ахдмият бериш лозим.

Тупрокда гумус микдорини купайиши ёки камайиш жараёни кайси бир резерв шаклини тупланишига ёки ювилишига боглик булади.

Шулардан келиб чикиб, гумусни куйидаги резерв шаклларини ажратишга хдракат килдик, улар куйидагича:

1. И.В.Тюрин усули буйича аникланган умумий гумус микдори-умумий резерв.

2. Гумус таркибини асосини ташкил килган кисми-потенциал резерв.

3. Ил заррачалар билан богланган гумус-якин резерв.

4. Сувда эрийдиган гумус кисмини-бевосита (лабил) резерв.

Ана шу ажратилган гумус резервларига гумусни ташкил килувчи моддаларнинг кандай шакллари киришини изох,лаб беришни талкин киламиз.

1-жадвал

Гумус резерв шаклларини х,осил килувчи органик моддаларнинг турлари

Умумий гумус резерви таркибига кирувчи моддалар Потенциал гумус резерв шаклига кирувчи моддалар Якин гумус резерв шаклига кирувчи моддалар Бевосита(лабил)гумус резерв шаклига кирувчи моддалар

Углеводородлар, целлюлоза, лигнин, хенонлар, хелатлар, оксиллар, гумус ва фульвокислота-лар, феноллар, протоин-лар ва уларнинг тузлари. Целелоза, клетчатка, лигнин, хенонлар. феноллар, смола, битумлар, сувда эримай-диган гумин ва фульвокислота тузлари. ^исман оксиллар, сувда эримайдиган юкори молекуляр моддалар, органо-минерал уч валентли органик тузлар. Сувда эрийдиган юкори молекуляр (гумин ва фульво кислоталар) моддалар ва органик тузлар хдмда ишкорий мух,итда осон эритмага утадиган органик тузлар

Гумус резерв шакллари таркибига кирувчи органик моддаларнинг турлари 1-жадвалда келтирган.

^уйилган вазифаларни бажариш максадида тадкикот жойи ва услуби танланди.

Тадкикот жойи: ^ашкадарё хдвзаси чул кисмида таркалган куйидаги тупрок типлари танлаб олинди. ^ашкадарё субаэрал дельтасининг куйи кисми Муборак тумани худудида таркалган:

- янгидан сугориладиган кумли-чул, енгил кумокли, уртача шурланган тупрок, 15-кесма;

- эскидан сугориладиган утлоки тупрок, 12-кесма;

- сугориладиган такирли, огир кумокли, уртача шурланган тупрок, 8-кесма.

Миришкор тумани худудида таркалган:

- янгидан сугориладиган утлоки аллювиал урта кумокли, кучсиз шурланган тупрок, 5-кесма.

^арши тумани Бешкент худуди тог ости текисликларини чекка кисмларига туташган ^ашкадарё дельтасининг юкори кисмида таркалган:

- эскидан сугориладиган буз-утлоки, урта ва огир кумокли, кучсиз шурланган, гипслашган тупрок, 6-кесма.

Тадкикот услуби: тупрокдан ил заррачаларни ажратиб олиш Н.И.Горбунов, гумус микдорини аниклаш И.В.Тюрин, гумус гурухий таркиби В.В.Пономорёва ва Т.А.Плотникова усуллари билан аникланди, гумус захира шакллари муаллиф усули билан хисобланган. Бунинг учун тупрокдаги гумус микдорини, гумус гурухий таркибини тупрокдаги ил заррачаларини ажратиш, шунингдек ил заррачалардаги гумус микдорини, хамда гумуснинг гидролизланадиган ва гидролизланмайдиган кисмини, сувда эрийдиган баъзи гумус кислота тузлари микдорини, яъни лабил кисми холатини аникланиши лозим.

Тадкикот натижаси: чул минтакаси худудида таркалган сугориладиган тупрокларнинг гумусли холати ва уларнинг резерв шаклларини таксимланиши хамда таркалиши хакидаги маълумотларни келтирамиз.

Гумус моддалари тупрокларнинг минерал кисми билан богланишини урганиш ва уларнинг шакллари тупрок хосил булиш йуналишини ва унумдорликни шаклланиш жараёнини аниклайди.

Тупрокдаги гумус резерв тури, айникса, якин ва бевосита (лабил) турлари агрегатлар хосил килиш даражасини курсатувчи омил булиб хисобланса, потенциал резерви эса уларни шаклланишида асосий захира манбаи булиб хизмат килади.

Тадкикот олиб борилган сугориладиган чул минтакаси худудида таркалган сугориладиган утлоки, урта кумокли аллювиал тупрокда (К-5) гумус микдори хайдалма катламда 0,563-1,045 % ни ташкил килади.

Тупрок профилининг пастки катламларига караб тартибсиз холда таркалиб боришини 2-жадвалдан куриш мумкин. Эскидан сугориладиган огир кумокли буз-утлоки (К-6) тупрокларда гумус микдори 0,322-1,447 % ни ташкил этиб, янгидан сугориладиган утлоки аллювиал, урта кумокли тупрокка нисбатан гумус микдори сезиларли даражада тупланган, юкори катламлардан пастга караб камайиб бориши 2-жадвалдан кузатиш мумкин.

Юкоридаги тупроклардан ажратилган ил заррачалар таркибидаги гумус микдори, тупрокдаги умумий гумусга нисбатан 2,5 баробар куплиги аникланган.

Тадкикот олиб борилган чул минтакаси сугориладиган тупрокларида гумус захираларини таркалиши, тупрокларда ва кесма катламларида миллиграмм 100 грамм тупрок хисобида аникланган.

Гумус таркибини асосий кисмини ташкил килувчи потенциал (яширин) захираси буйича тупрок профилининг юкори катламдан она жинсга караб камайиб бориш конуниятлари кузатилади. Бу тупрокларда гумусни потенциал захираси 686 дан 35 мг 100 гр тупрокда тебраниб туради.

Эскидан сугориладиган огир механик таркибли буз-утлоки тупрокда гумуснинг потенциал захира шакли хайдалма катламда максимал тупланган, хайдалма ости (35-44 см) катламида бир оз купайган. Бунинг сабаби хайдалма катламдан хайдалма ости катламига лабил гумус шакли микдори ювилиб тушган деб караш мумкин. Ундан пастки генетик катламларда аста-секинлик билан камайиши кузатилади. Янгидан сугориладиган утлоки аллювиал, урта кумокли тупрокда гумуснинг потенциал захираси сугориладиган такирли (530 мг 100 гр) ва эскидан сугориладиган утлоки аллювиал (507 мг 100 гр) тупрокларга караганда сезиларли даражада ажралганлиги, шу билан бирга якинлик ва бевосита (лабил) захира турлари микдори пасайишини жадвалдан куриш мумкин.

Демак, шуни таъкидлаш мумкинки, янгидан сугориладиган утлоки аллювиал тупрокнинг маданийлашиш даражаси хали анча паст, чунки тупрокни маданийлаштирувчи гумуснинг якинлик ва бевосита турлари етарли даражада шаклланмаган (508 мг 100 гр тупрокда якинлик, 100 мг 100 гр тупрокда бевосита шакллари). Эскидан сугориладиган огир кумокли буз-утлоки тупрокда эса гумуснинг

потенциал захираси билан бир каторда уни якинлик ва бевосита захира турларининг микдори ортиб боради. 12-кесма 95-150 см катламида гумуснинг потенциал захираси 540 мг 100 гр тупрокдан пастга караб 51 мг 100 граммгача, якинлик 244-438 мг 100 грамм тупрокда, бевосита захира тури 97-100 мг 100 грамм тупрокда тебраниб туради.

Ракамлар шуни курсатадики, тупроклар канчалик узок йиллар давомида сугорма дехкончиликда фойдаланилса, тупрокнинг маданийлашиш даражаси ортиб боради ва унинг структураси яхшиланиб, сувга чидамли агрегатларни хосил килиш даражаси хам ортиб боради (2-жадвал).

2-жадвал

Кашкадарё хавзаси чул минтакасида таркалган суFориладиган тупрокларда гумус

ва унинг резерв шакллари таксимланиши

Тупрок номи Катлам чукур лиги, см Гумус, % Ил заррача микдори, % Ил заррача таркиби- даги гумус, % Гидро лиз-лашган Гидро лиз-лашма ган Гумус резерв шакли мг-100 грамм тупрокда Умумий гумус резерв шаклига нисбатан % хисобида

потенци ал якин лабил умумий потен циал якин лабил

Янгидан сугориладиган утлоки аллювиал, урта кумокли, К-5 0-37 1,04 19,9 2,55 48,4 51,6 437 508 100 1045 41,8 48,6 9,56

37-52 0,72 18,9 1,765 45,67 54,33 281 334 99 724 48,1 46,1 19,67

52-75 0,44 19,2 1,08 46,42 53,08 135 207 100 442 30,5 46,8 22,62

75-115 0,54 15,8 1,32 38,44 61,36 235 209 100 549 43,3 38,6 18,42

115- 0,56 23,5 1,37 43,37 56,63 142 322 99 563 25,2 57,1 17,58

145- 0,56 34,0 1,37 48,85 51,15 38 406 59 563 6,70 82,7 10,48

Эскидан сугориладиган огир кумокли, буз-утлоки, К-6 0-35 1,44 19,9 3,53 28,61 71,39 686 702 59 1447 47,4 48.5 4,08

35-44 1,40 18,3 3,43 44,86 55,14 678 628 101 1407 48,1 44,6 7,18

44-60 0,50 12,3 1,22 30,07 69,83 189 185 128 502 37,6 36,3 25,49

60-76 0,34 9,8 0,83 23,77 76,63 164 81 97 342 47,3 23,6 28,36

76-112 0,32 11,3 0,78 27,9 77,10 132 89 101 322 41,0 27,6 31,36

112- 0,46 11,4 1,13 27,87 72,13 233 129 100 462 50,4 27,9 21,64

Сугориладиган такирли, огир кумокли, уртача шурланган, К-8 0-27 1,22 19,3 2,99 47,12 52,88 530 577 19,4 1226 43,2 47,0 1,55

27-40 1,02 23,2 2,51 43,15 56,85 340 585 100 1025 33,1 57,0 9,76

40-57 0,82 18,5 2,01 38,49 61,51 88 372 64 524 16,7 71,0 12,21

57-74 0,62 23,7 1,52 42,11 57,89 206 360 57 623 39,0 57,7 9,14

74-125 0,56 11,1 1,37 27,89 72,17 144 152 267 563 25,5 27,0 47,42

125- 0,44 9,0 1,08 21,88 78,12 245 97 100 442 55,4 21,9 22,62

Эскидан сугориладиган утлоки аллювиал, огир кумокли, кучсиз шурланган, К-12 0-35 1,34 22,5 3,29 54,83 45,07 507 740 100 1347 37,6 54,9 7,42

35-56 0,98 23,0 2,40 58,26 41,74 329 552 104 985 33,4 56,0 10,56

56-95 0,88 11,3 2,16 27,69 72,31 540 244 100 884 61,0 27,6 11,31

95-150 0,58 30,9 1,42 75,15 24,85 51 438 100 589 8,65 74,3 16,97

150- 0,36 23,8 0,88 55,9 44,1 56 209 97 362 15,4 57,7 26,80

Кузатиш олиб борилган чул минтака худудида таркалган эскидан сугориладиган утлоки аллювиал тупрокларда (К-12) гумуснинг потенциал захираси, бошка сугориладиган тупрокларга нисбатан сезиларли даражада камайиб бориши кузатилади, лекин гумуснинг якинлик захираси ортиб боради, чунки бу захира тури тупрок катламларидаги ил заррача микдорига чамбарчас богликдир. Гумуснинг лабил шакли микдорига карайдиган булсак, тадкикот олиб борилган тупрокларнинг барчаси сугориладиган дехкончиликда фойдаланиб келинаётган тупроклар булгани учун тупрокларнинг хайдалма катламидан бошлаб тупрок профилининг пастки катламларигача гумуснинг лабил шаклини ювилиб тушганлигини жадвалдан яккол кузатиш мумкин.

Демак, сугориладиган тупроклардаги гумуснинг захира шаклларига ажратиб урганиш, тупрок таркибида гумус микдорини камайиши ёки купайиш холатларини тушунтиришда гумус захираларини батафсил тахлил килиш тупрок гумусининг кайси томонга бораётганлиги алохида аник ва батафсил маълумотларга эришиш мукаррар.

Умуман тадкикот олиб борилган сугориладиган тупрокларнинг юза хайдалма ва хайдалма ости катламида гумуснинг потенциал захира шакли тупланган булиб, пастки катламларга караб камайиб боради. Аксинча якин захира шакли пастки катламларда, яъни ил заррача микдори тупланган катламда ортиб боради.

Гумус резерв шаклларини урганишдан максад чул минтакасида таркалган сугориладиган тупрокларда гумус хосил булиш химизмини очиб бориш, гумус резерв шакллари таксимланиши ва таркалишининг салбий хамда ижобий окибатларининг келтириб чикарувчи омилларини гумус резерв шакллари турларига таъсирини урганишдир.

Арид минтакаларда гумус хосил булиш жараёни узига хос характерга эга булиб, бу минтакада усимликлар ривожланиш даврининг киска булиши, улардан коладиган колдикларни камлиги ва тезда минерализация жараёнига учраши, тупрок шароитининг ишкорийлиги, гумус микдорини камайиб кетишига сабаб булади. Чунки ишкорий шароитда гумус ва унинг таркибидаги юкори молекуляр органик кислоталар хамда органик модда тузлари эриб кетади. Натижада умумий гумус микдорини камайишига олиб келади.

Хулоса. Х,озирги давр тупрок-иклим шароитини инобатга олган холда тупрокдаги гумус микдори, унинг гурухий таркиби тупрокдаги ил заррачаларини ажратиш ва ил заррачалардаги гумус микдорини хамда гумуснинг гидролизланадиган ва гидролизланмайдиган кисми, шунингдек сувда эрийдиган баъзи гумус кислота тузлар микдори, яъни лабил кисми холатлари аникланган, шуларни инобатга олган холда гумус захира шаклларни ажратишга эришилди. ^адимдан сугориладиган типик буз тупрок гумусининг потенциал захираси билан бир каторда уни якинлик ва бевосита захира шаклларини микдори ортиб боради. Кесма катламининг 0-120 см чукурлигида гумуснинг потенциал захираси 42,88 % дан 29,60 % да, якинлик 49,32 % дан57,20 %, бевосита захира шакли 7,80 % дан 13,00 % да тебраниб туриши аникланди.

АДАБИЁТЛАР

1. Гришина Л.А. Гумусообразование и гумусное состояние почв. Издательство МГУ. Москва. 1986. 115 с.

2. ^узиев Ж.М. ^ашкадарё вохаси буз тупроклар минтакаси сугориладиган тупрокларнинг агрокимёвий холатини яхшилаш. ^ишлок хужалиги фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссертация автореферати. Тошкент, 2017. 16 б

3. Сакбаева З.И. Изменение фракционного состава гумуса почв вертикального пояса гор Кыргызстана при различном антропогенном воздействии. Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. № 5. Москва, 2018 (2). С. 406-410.

4. Ахатов А., Гофуров Б. Тошкент-Келес геоморфологик районда шаклланган типик буз тупрокларда гумус захира шаклларининг таркалиши.ХХШ International Scientific Conference on Advanced in Civil Engineering CONSTRUCTION THE FORMATION OF LIVING ENVIRONMENT (FORM-2020) held on September 23-26, 2020 in Hanoi, Vietnam.20 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.