Научная статья на тему 'ШИМОЛИЙ ФАРҒОНА ҲУДУДЛАРИ МОНИТОРИНГ СТАЦИОНАР ЭКОЛОГИК МАЙДОНЛАР ТУПРОҚЛАРИДА ГУМУС ВА ОЗИҚА МОДДАЛАРИНИНГ ҲОЛАТИ'

ШИМОЛИЙ ФАРҒОНА ҲУДУДЛАРИ МОНИТОРИНГ СТАЦИОНАР ЭКОЛОГИК МАЙДОНЛАР ТУПРОҚЛАРИДА ГУМУС ВА ОЗИҚА МОДДАЛАРИНИНГ ҲОЛАТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
21
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оч тусли бўз / типик бўз / тўқ тусли бўз тупроқ / гумус / ҳаракатчан фасфор / алмашинувчи калий

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — А.Ж.Исмонов., Н.Н.Қаландаров., Ў.Х.Мамажанова

Мақолада Фарғона водийсининг шимолий қисмида жойлашган Наманган вилояти ҳудудларидан танланган мониторинг калит майдонлари тупроқларининг хосса-хусусиятлари тўғрисида олинган энг янги маълумотлар келтирилган. Суғориладиган тупроқларнинг ҳаракатчан фосфор билан таъминланишига кўра, З.Бобур номли массив типик бўз тупроқлари ҳайдов қатламида 48,6 мг/кг ни, Худайберганов номли массив сур тусли қўнғир тупроқлари ҳайдов қатламида фосфор миқдори 38,7 мг/кг ни, қолган массивлар 17,2-28,6 мг/кг атрофида тебраниб, ҳаракатчан фосфор билан кам даражада таъминланган ҳисобланади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШИМОЛИЙ ФАРҒОНА ҲУДУДЛАРИ МОНИТОРИНГ СТАЦИОНАР ЭКОЛОГИК МАЙДОНЛАР ТУПРОҚЛАРИДА ГУМУС ВА ОЗИҚА МОДДАЛАРИНИНГ ҲОЛАТИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ШИМОЛИЙ ФАРГОНА Х,УДУДЛАРИ МОНИТОРИНГ СТАЦИОНАР ЭКОЛОГИК МАЙДОНЛАР ТУПРОЦЛАРИДА ГУМУС ВА ОЗИЦА МОДДАЛАРИНИНГ

Х,ОЛАТИ

1А.Ж.Исмонов., 2Н.Н.Цаландаров., 3У.Х.Мамажанова

1,2'3^ишлок хужалиги вазирлиги Тупрокшунослик ва агрокимёвий тадкикотлар институти

https://doi.org/10.5281/zenodo.8007790

Аннотация. Мацолада Фаргона водийсининг шимолий цисмида жойлашган Наманган вилояти уудудларидан танланган мониторинг калит майдонлари тупроцларининг хосса-хусусиятлари тугрисида олинган энг янги маълумотлар келтирилган. Сугориладиган тупроцларнинг уаракатчан фосфор билан таъминланишига кура, З.Бобур номли массив типик буз тупроцлари уайдов цатламида 48,6 мг/кг ни, Худайберганов номли массив сур тусли цунгир тупроцлари уайдов цатламида фосфор мицдори 38,7 мг/кг ни, цолган массивлар 17,2-28,6 мг/кг атрофида тебраниб, уаракатчан фосфор билан кам даражада таъминланган уисобланади.

Калит сузлар: оч тусли буз, типик буз, туц тусли буз тупроц, гумус, уаракатчан фасфор, алмашинувчи калий,

Кириш. ФАО маълумотларига кура бугунги кунда дунёда ювилиш ва сув эрозияси таъсирида бузилган ерлар 10,9 млн.га (56 %), шамол таъсирида емирилган ерлар 5,5 млн.га (28 %), кимёвий деградацияга (гумус ва биоген моддалар камайган, шурланган, ифлосланган ва бошкалар) учраган ерлар 2,4 млн.га (12 %), физик деградацияга учраган (зичлашган, боткоклашган, чуккан ва бошкалар) ерлар 0,8 млн.га (4 %) булиб, жами майдон 19,6 млн. гектарга тенгдир. Шу сабабли дунё мамлакатларида табиий ва антропоген омиллар таъсирида деградацияга учраган ер майдонларини унумдорлигини саклаш, ошириш ва мелиоратив уолатини яхшилаш долзарб масалалардан уисобланади.

Бундай салбий уолатлар, республикамиз уудудларида таркалган яйлов ва сугориладиган кишлок хужалиги ер турларида учраб, мамлакатимизнинг мууим ижтимоий-иктисодий ва илмий-техник муаммоларига айланган. Тупроклар деградациясининг олдини олиш ва улар окибатларини бартараф этиш оркали, ер ресурсларидан самарали фойдаланиш ва уларни мууофаза килиш, тупрок копламидан самарали фойдаланиш, мелиоратив уолатини яхшилаш, унумдорлигини саклаш, кайта тиклаш ва ошириш мамлакатимизда энг мууим устувор вазифалардан бири булиб келган.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Маукамасининг 2000 йил 23 декабрдаги "Узбекистон Республикасида Ер мониторинги низомини тасдиклаш тугрисида"ги 496-сонли карори уамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-уукукий уужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда амалга оширилаётган мониторинг тадкикотлари муайян даражада хизмат килади.

Мониторинг тадцицот ишларни бажаришдан мацсад: Наманган вилояти уудудлари тупрок типларини хосса ва хусусиятлари, экологик шароити, кишлок массив экинлари уосилдорлигини чегараловчи салбий омилларни аниклаш ва уларни бартараф этиш, тупрокларнинг экологик-мелиоратив уолатини яхшилаш буйича илмий асосланган таклифлар ишлаб чикиш уисобланади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Тадцицотларни амалга ошириш услублари ва жойи. Мониторинг тадкикотлари асосини, Республикамизда нашр этилган [1; 2], шунингдек геокимёвий, киёсий-географик, лаборатория-аналитик тахлил услублари ташкил этади.

Наманган вилояти худудларидан дала шароитида казилган асосий кесмаларда тупрок профилининг морфологик тузилиши ва асосий белгилари урганилди, лаборатория-аналитик тадкикотлар учун тупрок ва грунт сувларидан намуналар олинди. Аналитик тадкикотлар УзПИТИ нинг [3] ва ТАИТИда [4] ишлаб чикилган, умумкабул килинган услублар асосида бажарилди.

Тадцицот натижалари ва улар му^окамаси. Поп тумани Абу Али Ибн Сино массивида урганилган СЭМ ва ЯСЭМ ларнинг яйлов тук тусли буз тупрокларнинг генетик катламларидан олинган тупрок намуналарида гумус, умумий ва харакатчан шаклдаги азот, фосфор ва калий урганилди. Тупрокларни унумдорлигини саклаш ва оширишда гумусни ахамияти жуда катта. Тупрокдаги гумус микдори ва унинг сифати тупрокларнинг физик-кимёвий, физикавий, агрокимёвий, биокимёвий ва бошка хоссаларига сезиларли таъсир курсатади. Тупроклар таркибидаги гумусни микдорига уларни генезиси ва механик таркиби хам катта таъсир курсатади. Тупрокларни устки чимли катламида гумус ва умумий азот микдори мос равишда 1,332% дан 1,654% гача ва 0,025% дан 0,052% гача булиб, она жинс катламлари томон бир текис камайиб боради (1-расм). Чим ости катламида гумус ва умумий азот микдори 1,013-1,084 % ва 0,017-0,046 % ни ташкил этиб она жинс томон камайгани кузатилди.

0

КМ лар Абу Али ибн Сино Испарон Мирсултонова

1-расм. Калит майдонлар яйлов тупроклари таркибидаги гумус ва озика элементларнинг микдорлари

Умумий фосфор микдори устки катламда 0,05-0,255% атрофида тебранади. Остки катламида эса 0,06-0,225% микдорда кузатилади. Умумий калий микдори тупрокларнинг генетик катламлари буйича турли курсаткичларда булиб, устки катламларда 0,96-1,50% гача, профилни урта ва пастки кисмларида устки катламига нисбатан кам 0,74-0,96% оралигида тебраниши кузатилди. Урганилган яйлов тук тусли буз тупрокларнинг барча катламларида харакатчан фосфор билан жуда кам (7,36-12,8 мг/кг) даражада таьминланган. Урганилган яйлов тук тусли буз тупрокларнинг устки катламлари (0-3) алмашинувчи калий билан юкори даражада таъминланга булса ушбу курсаткич пастки катламлар томон 163-218 мг/кг гача камаяди (1-расм).

Янгикургон тумани Нанай массивида таркалган сугориладиган тук тусли буз тупроклари хайдов катламлари гумус микдори 0,702-1,354% оралигида булса, хайдалма

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ости катламларида гумус микдори мос равишда 0,566-1,069% ни ташкил этиб, она жинс катлам томон бир текис камайгани кузатилди ва уни микдори 0,263-0,375 % атрофида аникланди. Умумий азот микдори хайдов ва хайдов ости катламларида кам фарк килиб мос равишда 0,052-0,062% ва 0,46-0,056% ни ташкил этиб, пастки она жинсда 0,0300,036% булган. Тупрокдаги карбонатлар микдори кесманинг куйи кисмлари томон камайиб келганлиги 7,708-3,432% кузатилди [5;6;7]. Ушбу катламдаги тупроклар таркибидаги умумий фосфор микдори хайдов катламларида 0,26-0,31% ни ташкил этган. Х,айдов ости катламларида эса 0,21-0,28% гача камайган. Умумий калийни микдори тупрокларнинг генетик катламларида 0,99-0,60% ни ташкил этди. Х,айдов ва хайдов ости катламларида калий мос равишда 0,95-0,99 % ва 0,90-0,97 % микдорида кайд килинди. Пастки она жинс катламида эса 0,60 % дан 0,74 % гача тебранади. Х,аракатчан фосфор билан ушбу хужалик тупроклари жуда кам даражада таьминланган ва генетик катламлар буйича 4,75 мг/кг дан 11,2 мг/кг гача булган микдорларда кузатилди. Алмашинувчи калий хам ушбу тупрокларда етарли эмас, улар калий билан кам таьминланган гурухга мансуб (2-расм).

Янгикургон туманидаги Янгикургон массивида таркалган сугориладиган типик буз тупрокларнинг хайдов катламларида гумус микдори 1,085-1,139% оралигида булса, хайдалма ости катламларида гумус микдори мос равишда 0,889-0,920 % ни ташкил этиб, она жинс катлам томон бир текис камайгани кузатилди ва уни микдори 0,450-0,596% атрофида аникланди. Умумий азот микдори хайдов ва хайдов ости катламларида кам фарк килиб мос равишда 0,032-0,0565% ва 0,028-0,050% ни ташкил этиб, пастки она жинсда 0,028-0,040% булган. Тупрокдаги карбонатлар микдори кесманинг куйи кисмлари томон ортиб борганлиги 8,131-8,342% кузатилди. Ушбу катламдаги тупроклар таркибидаги умумий фосфор микдори хайдов катламларида 0,13-0,47% ни ташкил этган. Пастки катламларда эса 0,06% гача камайган. Умумий калийни микдори тупрокларнинг хайдов ва хайдов ости катламларида мос равишда 0,74-1,15% ва 0,70-1,00% микдорида кайд килинди. Пастки она жинс катламида эса 0,48 % дан 0,97 % гача тебранади. Х,аракатчан фосфор билан ушбу хужалик тупроклари жуда кам ва кам даражада таьминланган ва генетик катламлар буйича 8,3 мг/кг дан 28,8 мг/кг гача булган микдорларда кузатилди. Алмашинувчи калий ушбу тупрокларнинг хайдов катламида 98-153 мг/кг да гача булган микдорларда тебранади ва улар калий билан жуда кам ва кам таьминланган гурухга мансуб (2-расм).

Чорток туманидаги Бобур номли массивда таркалган сугориладиган типик буз тупрокларнинг хайдов катламларида гумус микдори 0,568-0,843% оралигида булса, хайдалма ости катламларида гумус микдори мос равишда 0,406-0,727% ни ташкил этиб, она жинс катлам томон бир текис камайгани кузатилди ва уни микдори 0,325-0,397% атрофида аникланди. Умумий азот микдори хайдов ва хайдов ости катламларида мос равишда 0,026-0,052 % ва 0,023-0,036 % ни ташкил этиб, пастки она жинсда 0,015-0,026 % булган. Тупрокдаги карбонатлар микдори хайдов катламида 8,025% булиб, кесманинг 5581 см да бироз купрок йигилганлигини 8,870% ва пастки катламларда камайиб келганлиги 6,494% кузатилди. Ушбу тупроклар таркибидаги умумий фосфор микдори асосан кам булиб, хайдов катламларида 0,10-0,41% ни ташкил этган. Пастки катламларда эса 0,240,05% гача камайган. Умумий калийни микдори тупрокларнинг генетик катламларида 0,48-1,15% ни ташкил этди. Х,айдов ва хайдов ости катламларида калий мос равишда

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

0,892-1,18% ва 0,55-1,00 % микдорида кайд килинди. Пастки она жинс катламида эса 0,48 % дан 0,76 % гача тебранади. Х,аракатчан фосфор билан ушбу хужалик тупроклари жуда кам, кам ва етарли даражада таьминланган ва генетик катламлар буйича 5,7 мг/кг дан 48,6 мг/кг гача булган микдорларда кузатилди. Алмашинувчи калий уам ушбу тупрокларнинг уайдов катламида 86-142 мг/кг ни ташкил этиб, калий билан жуда кам ва кам таьминланган гурууга мансуб (2-расм).

Урганилган колган барча массивлардан олинган СЭМ-1 дан ковланган 1-кесма сугориладиган тупрокларидаги гумус микдорлари таулил килинганда Навбахор массиви сугориладиган утлоки саз, Худайберганов номли массив сугориладиган сур тусли кунгир, Галаба массиви сугориладиган типик буз, Гайрат массиви сугориладиган оч тусли буз, ^угай массиви сугориладиган буз-утлоки, ^укимбой массиви сугориладиган оч тусли буз, Соуибкор массиви сугориладиган утлоки ва Узбекистон массиви сугориладиган буз-утлоки тупроклари уайдов катламида гумус микдори кам булиб, 0,589-0,959% атрофида тебранади. Гумусга мос уолда умумий азот микдори 0,026-0,072% ни ташкил этган.

Нанай массиви сугориладиган тук тусли буз, Янгикургон массиви сугориладиган типиб буз ва Гулистон сугориладиган утлоки аллювиал тупроклари уайдов катлами буйича гумус билан уртача таминланган булиб, 1,085-1,434% атрофида тебранади. Ушбу массивларда умумий азот микдори уртача 0,026-0,062% оралигида тебраниши кузатилди.

m

ON

■ Фосфор ■ калий

2-расм. Калит майдонлар сугориладиган тупроклари таркибидаги озика элементларнинг микдорлари, мг/кг уисобида

Х,аракатчан фосфор билан таъминланишига кура Нанай массиви сугориладиган тук тусли буз, Узбекистон массиви сугориладиган буз-утлоки ва Навбауор массиви сугориладиган утлоки саз аллювиал тупроклари уайдов катламида 11,2-15,3 мг/кг атрофида ташкил этиб, ушбу тупроклар жуда кам таъминланган гурухига, Янгикургон ва Галаба массивлари сугориладиган типик буз, Гайрат массиви сугориладиган оч тусли буз, ^угай массиви сугориладиган буз-утлоки, ^укимбой массиви сугориладиган оч тусли буз, Соуибкор массиви сугориладиган утлоки уамда Гулистон массиви сугориладиган утлоки аллювиал тупрокларида 17,2-28,6 мг/кг атрофида ташкил этиб, ушбу тупроклар кам даражада таъминланган тупроклар гурухига тугри келади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Бобур номли массив сугориладиган типик буз тупроклари хайдов катламида харакатчан фосфор микдори 38,7 мг/кг ни ташкил этиб, ушбу тупроклар амалдаги классификацияга кура харакатчан фосфор билан уртача (31-45 мг/кг) ва Худайберганов номли массив сугориладиган сур тусли кунгир тупрокларида 48,6 мг/кг ни ташкил этиб, етарли (46-60 мг/кг) даражада таъминланган хисобланади. Алмашинувчи калий микдорига кура юкорида келтирилган массивларнинг сугориладиган тупроклари асосан кам даражада таъминланганлиги аникланди хамда барча худудларнинг СЭМ ва ЯСЭМлари жойлашган ер майдонлари учун агрохимкартограммалар тузилди.

Хулоса. Наманган вилояти тупрок мониторинга дала тадкикот ишлари бутун вилоят худудини камраб олган булиб, мавжуд яйлов (курик) ва сугориладиган кишлок хужалиги ерларида таркалган, тук тусли буз тупроклар, типик буз тупроклар, оч тусли буз тупроклар, буз-утлоки, сур тусли кунгир ва утлоки аллювиал тупрокларда амалга оширилди. Урганилган яйлов тупрокларининг чимли катламида гумус микдори тук тусли буз тупрокларда 1,654%, типик буз 0,657% ва сур тусли кунгир 0,809% булиб, ушбу тупроклар гумус билан кам ва етарли даражада таминланган тупроклар хисобланади. Ушбу тупроклар таркибида умумий азот микдори 0,025-0,054% оралигида тебранади.

Сугориладиган тупрокларнинг харакатчан фосфор билан таъминланишига кура, З.Бобур номли массив типик буз тупроклари хайдов катламида 48,6 мг/кг ни ташкил этиб, ушбу тупроклар етарли даражада, Худайберганов номли массив сур тусли кунгир тупроклари хайдов катламида фосфор микдори 38,7 мг/кг ни ташкил этиб, ушбу тупроклар харакатчан фосфор билан уртача даражада, колган массивлар 17,2-28,6 мг/кг атрофида тебраниб, харакатчан фосфор билан кам даражада таъминланган хисобланади. Урганилган Галаба массиви сугориладиган типик буз, ^укимбой массиви сугориладиган оч тусли буз, Сохибкор массиви сугориладиган утлоки тупрокларининг хайдалма катлами алмашинувчи калий микдорига кура жуда кам даражада ва колган массивлар кам даражада таъминланганлиги аникланди.

Яйлов тупроклардан танланган СЭМ ва ЯСЭМ ларни тупрокларида ялпи фосфор микдори тук тусли буз тупрокларда 0,05%, типик буз 0,45% ва сур тусли кунгир 0,54%, харакатчан фосфор микдори 12,8-27,8 мг/кг оралигида тебраниб, фосфор билан жуда кам ва кам даражада таъминланган тупроклар хисобланади. Ялпи калий микдорига кура тук тусли буз тупроклар 0,96%, типик буз 0,90% ва сур тусли кунгир 1,056% ни, алмашинувчи калий микдорига кура 98-300 мг/кг ташкил этади ва бу тупроклар калий билан жуда кам, кам ва уртача даражада таъминланган хисобланади. Вилоят худудида урганилган калит майдонлардаги СЭМ ва ЯСЭМ массивлари тупрокларининг шурланганлик даражаси ва шурланиш химизми [8] худуднинг литологик-геоморфологик тузилиши, гидрогеологик, тупрок-иклим ва инсон-хужалик шароитларига боглик холда, асосан сульфат типида кучсиз шурланган ва шурланмаган тупрок айирмаларидан иборат булиб, сугориладиган утлоки саз ва утлоки аллювиал тупрокларда хлорид-сульфатли типида уртача даражада шурланган тупроклар учрайди. Вилоятнинг Марказий Фаргона [9;10;11;12] худуди массивларидаги сугориладиган утлоки ва утлоки аллювиал тупрокларидан ковланган кесмалардан олинган гурунт суви тахлил маълумотларига кура, сульфатли типида уртача даражада шурланган ва утлоки саз тупрокларида хлорид-сульфатли жуда кучли даражада шурланганлиги кайд этилди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

REFERENCES

1. Узбекистон Республикасида Ер мониторингини юритиш услуби. Тошкент, 2011.52 б

2. Давлат ер кадастрини юритиш учун тупрок тадкикотларини бажариш ва тупрок карталарини тузиш буйича йурикнома. Тошкент, 2013. 51 б

3. УзПИТИ нинг "Пахта майдонларида тупрокларнинг агрофизикавий, агрокимёвий ва микробиологик хоссаларини урганиш услублари". Тошкент. 1963

4. Тошкузиев М.М. Тупрокда умумий гумус ва уаракатчан гумус моддалари микдоридан унинг унумдорлиги курсаткичи сифатида фойдаланишга доир услубий курсатмалар. Тошкент. 2006. 47 б.

5. Исмонов А.Ж. Наманган вилояти тупроклари эволюцияси // УзМУ хабарлари, Тошкент, 2012. №:3, 137-140 б.

6. Исмонов А.Ж. Фаргона водийси тупроклари // Узбекистон биология журнали. Тошкент, 2016 й. № 4. 67-74 б.

7. Исмонов А.Ж., Абдурахмонов Н.Ю., ^аландаров Н.Н. Мингбулок тумани сугориладиган тупрокларининг уолати ва улар унумдорлигини саклаш ва оширишга доир тавсиялар / "УзР Фанлар академияси Асосий кутубхонаси" Тошкент, 2019. 23 б.

8. Исоков В.Ю., Мирзаев У.Б. // Марказий Фаргонада шаклланган арзикли тупрокларнинг хоссалари ва уларнинг инсон омили таъсирида узгариши. Тошкент, 2009. 170-210 б.

9. ^аландаров Н.Н. Марказий Фаргона шимолий кисми сугориладиган гидроморф тупрокларининг уолати ва уларнинг антропоген омил таъсирида узгариши. Автореф. биология фанлари буйича ф.д. (PhD). -Тошкент / 2019. 24б

10. ^аландаров Н.Н. Мингбулок тумани сугориладиган тупрокларидаги тузлар микдори, зауираси ва ер ости сувларининг уолати // УзМУ хабарлари. -Тошкент, 2012. -№3. -Б. 134-136.

11. ^аландаров Н.Н., Исмонов А.Ж., Мансуров Ш.С., Собитов У.Т., Абдурахмонов Н.Ю. Фаргона водийси шимолий-гарбий кисми сугориладиган типик буз тупроклари // Тупрокшунослик ва агрокимё журнали 2022. №3.

12. Монография. Муаллифлар жамоаси. Фаргона водийси сугориладиган тупрокларининг хоссалари, экологик-мелиоратив уолати ва маусулдорлиги // Тошкент. Навруз нашрёти, 2017. 328 бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.