Научная статья на тему 'ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯНИНГ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФЛАРИ'

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯНИНГ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

CC BY
1370
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Жисмоний тарбия / Табиий ҳаракатлар / педагогик жараён.

Аннотация научной статьи по прочим социальным наукам, автор научной работы — Махмуталиев Ахамжон, Тухтаназаров Исматулла, Ғойназаров Ғайратжон

Жисмоний тарбия деганда энг аввало инсон танасининг анатомик тузилиши, аъзоларнинг шаклланиши, ривожланиши ва ҳаракат фаолиятларни (физиологик) бажариш даражалари тушу-нилади. Уларни табиий ҳаракат малакалар ва махсус машқлар билан тарбиялаш, сақлаш ва ўстириш бадан тарбия тушунчасини билдиради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯНИНГ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФЛАРИ»

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯНИНГ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФЛАРИ

Махмуталиев Ахамжон, укитувчи, Тухтаназаров Исматулла, укитувчи, Гойназаров Гайратжон, укитувчи, Фаргона давлат университети

АННОТАТЦИЯ

Жисмоний тарбия деганда энг аввало инсон танасининг анатомик тузилиши, аъзоларнинг шаклланиши, ривожланиши ва харакат фаолиятларни (физиологик) бажариш даражалари тушу-нилади. Уларни табиий харакат малакалар ва махсус машклар билан тарбиялаш, саклаш ва устириш бадан тарбия тушунчасини билдиради.

Калит сузлари: Жисмоний тарбия, Табиий харакатлар, педагогик жараён.

Табиий харакатлар (юриш, югуриш, сакраш, юк кутариш, улоктириш ва хк.) ва махсус машк-уйинларни бажариш инсон-ларнинг ёши, жинси ва жисмоний тайёргарликларига караб белгиланади. Шу сабабдан жисмоний тарбияда саломатлик даражаси, жисмоний тайёргарлиги, жисмоний ривожланиши каби иборалар куп ишлатилади ва машгулотларда улар сузсиз эътиборга олинади.

Жисмоний тарбия - педагогик жараён булиб, инсон организмини морфологик ва функционал жихатдан такомиллаштиришга, унинг хаёти учун мухим булган асосий харакат малакасини, махоратини, улар билан боглик булган билимларни шакллантириш ва яхшилашга каратилган. Бу тавсиф фан тилида ишлатилганда асосли деб тан олиш мумкин. Талабалар ва оддий кишилар жисмоний тарбия деганда махсус машк-уйинлар билан шугулланиш ва харакат фаолиятларни ривожлантириш деб англайдилар. Бунда албатта, тарбияда кулланиладиган воситалар ва билимлар мавжуд булади.

Жисмоний тарбия воситаси таркибида умумривожланти-рувчи машклар, турли хил уйинлар, спорт турлари, саёхатлар, табиатнинг согломлаштирувчи таъсир кучлари (сув, хаво, куёш) хамда гигиеник омиллар мавжуддир.

Жисмоний таълим деганда эса мазкур воситаларни танлаш, максад йулида куллаш йуллари, яхши самараларга эришишни тушунилади.

Умуман олганда, жисмоний тарбия воситалари ва улардан фойдаланиб, саломатликни яхшилаш ва жисмоний баркамолликка эришишда кулланиладиган усулларни жисмоний тарбия деб аташ - тушунишни осонлаштиради. Демак, жисмоний тарбия, жисмо-ний тайёргарлик, жисмоний баркамоллик ва ундаги воситалар, йул-йуриклар узаро мужассамлашиб, бир бутун тушунча - бадан тарбияни ташкил этади.

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

Жисмоний тарбия таълимотида жисмоний сифатларга (куч, тезлик,

чидамлилик ва Х-к.) алохида урин берилади. Чунки, харакат фаолиятлар факат тириклик, тетиклик, бакувватликни саклашгагина каратилмасдан, балки мураккаб булган жисмоний мехнат, машклар, спорт турларида ишлатиладиган ута мураккаб амалий харакат фаолиятларни максадли бажаришга йуналтиради.

Жисмоний тарбия жараёнида машкларни шакл ва мазмун жихатдан ижро этишда усуллар асосий уринда турса-да, улар купрок маданият тушунчаси билан хам бевосита боглик булади. Бунда асосан икки йуналиш кузга ташланади, яъни:

1. Машкларнинг чиройли килиб бажарилиши, узгаларнинг диккатини жалб этиши, шугулланувчининг гавда тузилиши ва нафис харакатлари. Масалан, бадиий гимнастика машклари, баландликка сакрашлар, сувда сузиш ва трамплиндан айланиб сакрашлар, тупни дарвозага тепиб киритишлар ва х.к.

2. Машк-уйинлар ва спорт турларида оммавий булиб бажаришлар (жамоа, гурух ва хк.), байрамлар, нуфузли спорт мусобакаларида кургазма - намойиш чикишлар. Бу икки холатда хам санъат билан (мусика, ракс ва хк.) жисмоний машклар, спортнинг уйгунлашиб кетиши жисмоний маданият тушунчасини билдиради. Шу сабабдан фанларда жисмоний маданият (физкультура) умуминсоний маданиятнинг таркибий кисми деб саналади.

Шу жихатдан каралса жисмоний маданият хам уз ичига турли оммавий -тарбиявий жараёнларни узига каратиши билан мустакил йуналишларга эгадир, яъни:

- укувчи ва талаба ёшларнинг жисмоний маданияти;

- катта ёшдаги кишилар жисмоний маданияти;

- хотин-кизлар жисмоний маданияти;

- ахоли истикомат жойларида жисмоний маданият ва хк.

Таъкидлаш жоизки, тарбия ва маданият иборалари шакл ва мазмун жихатдан фарк килсада, одатда, айникса Узбекистон шароитида (тил, мантик, тадбирнинг мохияти ва ишлатилиши) бу икки иборани ягона "тарбия" сузи билан ишлатилади. Чунки, энциклопедик лугатларда изохланишича маданият тарбияни, тарбия эса маданиятни билдиради кабилида тавсифланади.

Мустакил давлатлар хамдустлиги мамлакатларида "маданият" (культура) иборасини тарбия (воспитание) сузи билан аралаштирилмайди. Масалан, жисмоний маданият институти (институт физической культуры), жисмоний тарбия институти (институт физвоспитания) деб аташади.

Юртимиз шароитида "Жисмоний тарбия институти", "Жисмоний тарбия факультети" каби номлар билан расмийлаштирилган.

Бу олий даргохларда жисмоний тарбия ва жисмоний тарбия таълими олиб борилади, яъни тарбия ва маданият йулида жисмоний тарбия ва жисмоний

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. маданият укитувчилари тайёр-ланади. Катта спорт махоратига эга булган битирувчилар укитувчи эмас, балки мураббий булиб фаолият курсатади.

Яна бир томони шундаки, бу укув муассасаларида оммавий спорт мусобакалари ва турли хил спорт тадбирларини ташкил килиш хамда бошкариш буйича тегишли билимлар, амалий малакалар берилсада, битирувчилар бу сохада етарли даражада малака хосил килмайди. Чунки, жамоаларда ташкилотчилик фаолиятларни уюштириш билан боглик булган амалий малакалар укув амалиётида (практика) етарли даражада ургатилмайди. Колаверса ишлаб чикариш корхоналар ва турли муассасаларда белгиланган штатлар йуклиги сабабли бу сохага эътибор камаймокда. Шу сабабли жисмоний маданият тушунчаси жисмоний тарбия иборасига айланиб, бу жараён укув юртларида тарбиявий хусусиятга айланиб колган.

Эътироф этмок лозимки, жисмоний тарбияга табобат илмининг буюк донишманди Абу Али ибн Синодек хеч ким таъриф ва бахо бераолмаган. Яъни унинг тавсифи буйича бадан тарбия билан муттасил шугулланувчилар хеч кандай дорига мухтож булмайдилар.

Шу сабабдан Ибн Сино хар бир инсон доимо соф хавода юриши, мехнат килиши, тогларга саёхат килиб дам олиши, кайикларда сайр этиши ва саломатлиги хамда тетиклигига караб курашга тушиши, от чоптириши ва хк. фаол амалий харакатларни бажариши, унга одатланиши керак деб тавсия берган. Бадан тарбия машкларини меъёрида ва уз вактида бажариш, машклардан кейин эса сувда чумилиш ёки нам сочик билан баданни ишкалаб артиш йулларини хам энг аввало Ибн Сино тажрибаларда синаб, узининг "Тиб конунлари" китобларида ёзиб, илмий мерос килиб колдирган.

Х,озирги тиббиёт оламида хам жисмоний машкларни факат соглом кишиларгина эмас, хатто дардман, кекса кишилар ва ногиронлар хам уз холатларига караб бажаришни инкор этмайди.

Бу мулохазаларни баён этишдан максад шуки, барча ёшдаги кишиларнинг саломатлигини яхшилаш, жисмоний баркамолликни тарбиялаш, бемор ёки ногиронларнинг соглигини саклашга жисмоний тарбия илмининг асосий мазмунларини ахоли уртасида чукур сингдириш масалаларига эътиборни янада кучайтириш лозим. Бу йулда факат шифокор ва жисмоний тарбия мутахас-сисларигина эмас, хар бир ижодкор, зиёлилар хам ташаббус курсатишлари лозим.

Жисмоний тарбия. жисмоний маданият ва жисмоний тарбия воситалари хамда уларнинг тарбиявий жихатлари хакида уй-фикрлар юритилса, озик-овкатларнинг турлари, уларни истеъмол килиш меъёрлари, вакти ва дам олиш, хордик чикариш, уйку каби эхтиёжий томонларни хам аник билиш мухим ахамиятга эгадир. Айникса носвой (нос) отиш, тамаки чекиш, спиртли

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. ичимликлар ва турли зарарли гиёхларни истеъмол килишнинг саломатлик, мехнат килиш ва узок умр куришга жиддий салбий таъсирларини онгли равишда билиш хар кандай киши, айникса болалар, усмир-йигитлар учун албатта зарурдир. Бунда хотин-кизларга, уларнинг булажак фарзандларига зарарли моддаларнинг таъсири катта асоратлар колдириши аник эканлигини хам унутмаслик лозим.

Шу уринда бир наклни (илмий тадкикот ва саргузашт) мисол килиб келтиришга тугри келади.

Бир замонлар рус сайёх-олимлари узок умр куриш сабабларини аниклаш максадида Кавказга йул олибди. Улар узок бир тогли кишлокка бориб, одамларга уз максадларини тушунтирибдилар. Шунда бир кекса дебди:

- Тог устидаги кишлокда мендан хам катта ва ёши улугрок кишилар бор, улардан сураб куринг.

Олимлар тор кучалардан суриниб, эмаклаб чикаётса, бир четда сочлари оппок, нуроний чол йиглаб утирган экан. Ундан сурабдилар:

- Нега йиглайсиз, бирон жойингиз лат еганми?

- Таним сог, лекин акам хафа килди, - деб жавоб килибди нуроний чол.

Ундан яна сурашибди:

- Ёшингиз нечада?

- Ёшим 90 да, - деб жавоб килибди у.

Олимлар яна баландрок чикиб карашса, 3-4 та кексалар кушик айтиб, ракс тушаётган экан. Олимлар улар билан сухбатлашиб, узок умр куриш ва соглом юриш сирлари хакида савол-жавоб килишибди. Даврадаги кексалар тенгкур экан ва ёшлари хам 100 дан ошган экан. Олимларнинг саволларига куйидаги жавоблар беришибди:

- Мен умримда вино ичмадим, тамаки чекмадим, одамлар билан жанжал-можаро килмадим. Еган-ичганим факат сут-катик, нон, кукатлар, - дебди энг карияси. Яна бири эса:

- Мен ёшлигимдан бошлаб кулбола вино ясаганман ва доимо ундан ичиб юраман. Учинчиси дебди:

- Мен ичаман, чекаман, тугри келган нарсаларни еявераман. Кунглимга ёкмаса, акамми-укамми, аямай уриб тарбиялайман.

Бу жавобларни эшитган рус олимлари аввало роса хурсанд булиб кулишибди. Кейин эса бир-бирига савол берибди, яъни:

- Кайси бириники тугрирок келади-а?

Уша утган замонлардаги олимларнинг эмас, хатто хозирги давр олимлари хам бу саволга аник жавоб тополгани йук, десак катта хато булмаса керак. Чунки, ичиб, чекиб, меъёрсиз овкатланган кишилар оорасида жисмонан бакувват ва 7080 ёшдан ошган кишилар оз эмас. Аксинча, узига ута эхтиёт булиб, зарарли

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. окибатлардан доимо сакданиб юрган 40-50 ёшга етмай умри тугаётганлар хам оз эмас.

Бу билан ижтимоий турмушимиздаги кечирмаларни (яхши томонлар, таргиботлар ва хк.) инкор этиш керак эмас. Балки соглом турмуш тарзи ва табиий кобилиятлар, тугма имкониятларни хам эътиборга олиш лозим булади.

Шундай булсада, бир хакикат бор, яъни яшаш шароитларини яхши билган, бойликка ута хирс куймаган кексалар орасида намоз укиш (имонли булиш, харакат килиш) ва доимо фаол харакат килиб юрадиганлар бор, улар бадан тарбияга хам амал килиб, соглигини яхшилаб, узок умр куришади.

Хулоса шундаки, кичик ёшдан бошлаб то кексайиб колган даврларда хам фаол харакат килиш, жисмоний машклар билан доимий равишда шугулланиш лозим. Бунинг учун жисмоний тарбия таълими ва илмига доир зарур кулланмалардан фойдаланиш зарур булади.

Саломатлиги ва жисмоний тайёргарлигида бирон нуксони булмаганлар узлари танлаган спорт тури билан шугулланишлари мумкин.

Адабиётлар:

1. А.Нормуродов. Жисмоний тарбия. Укув кулланма. Тошкент, 2011 й.

2. Абдумаликов Р. Соглом авлод тарбиясида жисмоний тарбия ва спорт. Укув-услубий кулланма. Тошкент, 2003 й.

3. Ахмедов Ф.К. Жисмоний таьлимда миллий аньаналарнинг урни. Монография. Тошкент, 2010 й.

4. Mehmonov, R., & Parpiev, O. (2020). THE PROCESSES OF ORGANIZATION OF GENERAL AND SPECIAL TRAINING OF ATHLETES. Теория и практика современной науки, (5), 38-40.

5. Mehmonov, R., & Parpiev, O. (2020). PEDAGOGICAL REQUIREMENTS FOR PHYSICAL EDUCATION TEACHERS. Theoretical & Applied Science, (5), 758-761.

6. Abdurakhmonov, S. K. (2021). The Importance Of A Healthy Lifestyle In Achieving Physical Perfection. The American Journal of Applied sciences, 3(03), 4247.

7. Tuxtanazarov, I. U., & Maxmutaliev, A. M. (2020). SOCIO-PEDAGOGICAL FUNCTION OF SPORT IN THE SPIRITUAL PERFECTION OF YOUTH. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(1), 367-372.

8. Yuldashev, I. A. (2020). Pedagogical Bases Of Formation Of Social Activity In Pedagogical Sciences. Теория и практика современной науки, (5), 67-69.

9. Yuldashev, I., & Toshboltaeva, N. I. (2020). Analysis Of Personality Traits In Athlete Activities. In Психологическое здоровье населения как важный фактор обеспечения процветания общества (pp. 72-74).

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

10. Юлдашев, И. А. (2020). СОТРУДНИЧЕСТВО МАХАЛЛИ И КЕНГАША СХОДА СЕЛЬСКИХ ГРАЖДАН, ШКОЛЫ, СЕМЬИ В ПРОЦЕССЕ ФОРМИРОВАНИЯ У ПОДРОСТКОВ СОЦИАЛЬНОЙ

АКТИВНОСТИ. Редакцгйна колеггя: АА Сбруева-доктор педагоггчних наук, професор (вгдповгдальнийредактор), 139.

11. Tuxtanazarov, I. U., & Maxmutaliyev, A. M. (2020). SCIENTIFIC AND METHODOLOGICAL PROBLEMS OF WRESTLING DEVELOPMENT. Theoretical & Applied Science, (1), 781-785.

12. Гойназаров, F. А. (2021). КИЧИК МАКТАБ ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА БЕРИЛАДИГАН ХДРАКАТЛИ УЙИНЛАР. Scientific progress, 2(1), 202-211.

13. Yuldashov, I., Parpiev, O., Makhmutaliev, A., Tukhtanazarov, I., & Umaralievich, K. U. (2021). Pedagogical bases of formation of physical culture and social culture in Youth. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(11), 54-58.

14. Yuldashov, I., Umaralievich, K. U., Goynazarov, G., & Abdurakhmonov, S. (2021). Innovative development strategy in the field of sports and the basics of its organization. Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities, 11(11), 48-53.

15. Yuldashov, I., & Goynazarov, G. (2021). A need to improve the institutional system for increasing the social activity of young people at the stage of development. Интернаука, (12-3), 18-19.

16. Yuldashov, I., Parpiev, O., Makhmutaliev, A., Tukhtanazarov, I., & Umaralievich, K. U. (2021). Pedagogical bases of formation of physical culture and social culture in Youth. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(11), 54-58.

17. Saloydinov, S. Q. (2021). Creation of feasibility studies to reduce energy costs in ginneries. "Экономика и социум", 9(88), 147-149.

18. Салойдинов, C. К. (2021). Образовательные кредиты в Узбекистане. "Экономика и социум", 12(91), 470-472.

19. Салойдинов, C. К. (2021). Спрос на рынке дифференцированных продуктов. "Экономика и социум", 12(91), 473-476.

20. Салойдинов, С. К. (2022). С паровой турбиной 471 МВт на Талимарджанской ТЭЦ расчет электрических режимов при максимальной зимней нагрузке. "Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)", Special issue, 116-121.

21. Сaлoйдинoв, С. К. (2022). Иннoвaциoннoе решение для пoлyчения бда^а. "Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)", 2(3), 280-285.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.