Научная статья на тему 'ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ СОХАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА СПОРТЧИНИНГ ФАОЛИЯТГА КИЗИКИШИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ СОХАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА СПОРТЧИНИНГ ФАОЛИЯТГА КИЗИКИШИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
79
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МОТИВАЦИЯ / ПОТРЕБНОСТИ / ИНТЕРЕСЫ / ЦЕЛИ / ФУНКЦИОНАЛЬНЫЕ ОСОБЕННОСТИ СПОРТА

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Худойбердиева Н.А.

Мақолада жисмоний тарбия ва спорт соҳасини ривожлантиришда спортчилар мотивацияси шаклланишининг психо-педагогик хусусиятлари ва уларнинг шаклланишида тренернинг роли таҳлил қилинган. Спортчи ѐшларнинг психик қобилиятлари ва сифатлари шаклланишида "Робот-спортчи" концепциясининг ўрни борасида тўхталиб ўтилган. Спортчининг маънавий қадриятлари шаклланиши жараѐни ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ СОХАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА СПОРТЧИНИНГ ФАОЛИЯТГА КИЗИКИШИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Н.А.ХУДОЙБЕРДИЕВА, УзДЖТСУ, ЧИРЧЩ

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ СО^АСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА СПОРТЧИНИНГ ФАОЛИЯТГА ЦИЗЩИШИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОПЕДАГОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Аннотация. В статье рассмотрены роль тренера в формировании психологических особенностей, мотивации спортсмена в развитии в физической культуры и спорта. В формировании психических способностей и качеств спортсмена, сделан анализ концепции «Робот спортсмен». А также освещен процесс формирования духовных ценностей.

Ключевые слова: мотивация, потребности, интересы, цели, функциональные особенности спорта.

Жисмоний тарбия ва спорт сохасида олиб борилаётган кенг куламли

ислохотлар ёш авлод саломатлигини мухофаза килиш ва мустахкамлаш, таълим жараёнининг барча йуналишларида согломлаштириш дастурларини таъмин-лашга каратилмокда. Шу боис таълим муассасаларида болалик ва усмирлик давридан бошлаб жисмоний тарбия ва спортга жалб этиш борасида мухим пойдевор куйилган.

Узбекистон Республикаси

Президенти Шавкат Мирзиёев

рахбарлигида жисмоний тарбия ва спорт сохдсида амалга оширилаётган ислохотлар натижасида сохада сифат узгришлари сезилди. Утган 2017 йилда махаллий ва халкаро спорт мусобакаларида

спортчиларимиз томонидан 483 та олтин, 394 та кумуш, 536 та бронза, жами 1413 та медал кулга киритилди.

Мамлакатимизда халкаро микёсдаги мусобакалар муваффакиятли утказилди. Май ойида Тошкентда булиб утган бокс буйича Осиё чемпионатида спортчиларимиз унта вазн тоифасидан туккизтасида олтин медалга сазовор булди.

Узбекистон Республикаси

Президентининг "Маданият ва спорт сохасида бошкарув тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари

тугрисида"ги Фармонига биноан (2018 йил 5 март) Узбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлиги ташкил килинди. Ахолининг кенг катламларини спорт билан шугулланишга жалб этиш, жисмонан соглом авлодни

тарбиялаш, спорт индустрияси ва инфратузилмасини ривожлантириш,

шахар ва туманларда оммавий спорт тадбирлари ва мусобакалар утказиш, Миллий олимпия кумитаси, спорт турлари буйича федерациялар ва ассоциациялар билан биргаликда

истеъдодли спортчиларни танлаш, тайёрлаш ва махоратини ошириш, кадрлар тайёрлаш, сохага замонавий технологияларни жорий этиш ва халкаро алокаларни кенгайтириш унинг асосий вазифалари этиб белгиланди.

Мазкур Фармонни бажариш юзасидан хамда Жисмоний тарбия ва спорт вазирлигининг самарали фаолият юритишини таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги хамда Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги хузуридаги Болалар-усмирлар спорт мактаблари ходимларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш марказини Узбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлиги хузуридаги Жисмоний тарбия ва спорт буйича мутахассисларни илмий-методик

таъминлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш марказига

бирлаштириш йули билан уни ташкил этиш, шунингдек, мазкур марказларнинг штатлари сонини оптималлаштириш хамда уларга бириктириб куйилган бинолар, иншоотлар ва бошка мол-мулкларни тасарруф этиш ва улардан фойдаланиш борасидаги мухим

масалалар хам таъкидлаб утилган.

Инсон кандай фаолият тури билан шугулланмасин, унинг асосида муайян мотивлар ва максадлар ётади. Спорт билан шугулланишнинг умумий ва хусусий мотивлари булади. XXI асрда жисмоний тарбия, соглом турмуш тарзи ва спорт машгулотлари бутун дунё микёсида кенг таркалиб, устуворлик касб эта бошлади. Спорт билан шугулланиш, айникса, ёшлар учун узининг замонавийлигини намоён килишнинг самарали усулларидан бирига айланди.

Спорт факат спорт учун эмас, балки муайян амалий функцияларга хам эга. Спорт билан шугулланиб, узининг чакконлиги, чидамлилиги, кучини ривожлантирган шахслар фаолиятнинг бошка тури билан шугулланишга хам осонгина утади. Спортнинг замонавий эстетик функциялари шунда намоён буладики, унинг куп турлари буйича мусобакаларни томоша килиш одамга эстетик завк багишлайди, спорт билан шугулланиш ва муваффакиятларга эришиш ёшларга обру келтиради. Шу билан бирга, спорт ёшларнинг ижтимоий муносабатларни ривожлантиришига,

хордик чикаришига хамда мулокотларни йулга куйишга хам хизмат килади.

Спорт ёшларнинг психик

кобилиятлари ва сифатларини

шакллантиради ва ривожлантиради. Шунинг учун спорт куп мамлакатларда "ирода мактаби", "хис-туйгу мактаби", "характер мактаби" каби номлар билан аталади. Спортга бундай номларнинг берилиши унинг ирода сифатларига, эмоционал сохага хамда узини бошкара олиш кобилиятларига юксак талаблар куйиши билан боглик. Мана шу баён килинганларнинг узи хам спорт шахсга комплекс гуманистик таъсир утказишда улкан имкониятларга эгалигини ифодалайди.

XX асрнинг боши ва урталарида "Робот-спортчи" концепцияси мавжуд эди. Бу концепцияга кура, спортчи мураббийларнинг айтганини хеч кандай мухокамасиз ва сузсиз бажариши лозим эди. Шундагина у муваффакиятларга, галабаларга ва рекордларга эришади, деб хисобланар эди. XX аср охири ва XXI аср

бошларида спорт ва спортчиларга нисбатан янги концепция - "Ижодкор спортчи" концепцияси вужудга келди. Бу концепцияга кура спортчи тренерлар хдмда замонавий фаннинг маълумотларига таяниб, рекордларни, галабаларни узи яратиши, ижод килиши керак. Мазкур концепция "спортчи шахсининг узини намоён килиши психология ва педагогика фанларидаги хар бир субъект уз хаёти ва фаолиятининг ижодкори хисобланади" деган концепцияга тула мос келади. Спортчининг бошка шахслардан фарк килувчи томони шундаки, у бошкалардан кура юксакрок ва баландрок максадларни кузлайди ва уша юксак максадларга етиш йулида кушимча жисмоний ва рухий имкониятларга эга булади.

Спортчи фаолияти турли махсус жисмоний машкларни бажариш жараёнида мушаклар фаоллигини намоён килиш билан боглик. Шу билан бирга, спортчи узи танлаган спорт турида жисмоний машкларнинг юкори техникасини эгаллашга хам интилади. Бунга эришиш учун спортчи махсус машклар тизимини муттасил бажариб бориш керак. Бу машклар жараёнида спортчи узидаги харакат куникмаларини такомил-лаштиради хамда спортнинг бу тури учун зарур булган чидамлилик, тезлик, эпчиллик, эгилувчанлик, куч сингари сифатларни ривожлантиради. Мазкур машклар катъийлик, ташаббускорлик, жасурлик ва ирода сингари рухий сифатларни хам ривожлантиради.

Узи танлаган спорт турида муваффакиятларга эришиш учун спортчи шу спорт тури талаб киладиган укув ва куникмаларни юкори даражада ривожлантириши зарур булади.

Замонавий спорт курсаткичлари бундан 1-2 аср аввал эришилган курсаткичларга нисбатан бекиёс даражада баланд. Шу муносабат билан замонавий спорт мусобакаларида муваффакиятларга эришиш учун спортчи жисмоний кучни максимал даражада ишлатиш, кучли ва чукур эмоционал хис-туйгуларни хамда иродани намоён килиш кобилиятига эга булиши керак. Демак, замонавий спорт фаолияти жуда мураккаб тузилмага эга.

Бугун бирор спорт турида муваффакиятга эришиш учун спортчи мунтазам машк килишдан ташкари шу соха буйича замонавий фан ютукларидан хам хабардор булиши такозо этилади. Олимпиада мусобакаларида энг куп галаба ва рекордларни кулга киритган америкалик спортчи Фелпснинг куйидаги фикри уринлидир: "Замонавий спортда галабага эришишнинг туртдан бир кисмини машклар ташкил килса, туртдан уч кисмини илм-фан ютуклари билан танишиш ташкил килади".

Замонавий спортда ютукларга эришиш учун жисмоний ва рухий машклардан ташкари юксак масъулият туйгусига хам эга булиш керак. Бундан ташкари, замонавий спорт энг янги ахборотларга эга булиш, бу ахборотларни узлаштиришни талаб килади. Шу билан бирга, муваффакиятларга эришишда спортчининг хотираси ва диккати хам мухим ахамиятга эга булади.

Жисмоний машклар ва рухий сифатлар замонавий спортчи учун мутлако зарур булган хусусиятлар хисобланади. Лекин яна бир сифат хам мавжудки, унинг ахамияти жисмоний ва рухий сифатларникидан кам эмас. Бу сифат спортчининг маънавиятидир. Маънавий кадриятлар шахс тузилмасидаги энг кучли компонентлардан бири хисобланади. Шунинг учун хам бу муаммо билан бутун дунёда куплаб психолог ва педагоглар шугулланади.

Маънавият ва маънавий кадриятлар Узбекистонда давлат сиёсати даражасига кутарилган соха хисобланади. Бемалол айтиш мумкинки, дунёдаги хеч бир мамлакатда маънавият ва маънавий тарбия масаласига Узбекистондагичалик катта ва тизимли ахамият берилмайди. Бунга мустакиллик йилларида мамлакатимизда кабул килинган Президент фармонлари, карорлари, Вазирлар Махкамасининг карорлари ва бошка меъёрий-хукукий хужжатлар мисолида ишонч хосил килиш мумкин. Тула ишонч билан айтиш мумкинки, кейинги йилларда Узбекистон спортчилари жахон ареналарида кулга киритган ва киритаётган улкан муваффакиятларнинг асосий сабабларидан

бири мамлакатда маънавият ва маънавий тарбия масалаларига берилаётган улкан эътибордир.

Маънавият ва маънавий тарбия инсон ва жамият хаётида катта урин эгаллагани учун бу масала билан куплаб олимлар шугулланмокда. Маънавият масалаларига куплаб олимларнинг жалб этилиши бир томондан бу муаммонинг куплаб жихатлари ёритилишини таъминласа, иккинчи томондан бир катор муаммоларга нисбатан турли-туман ёндашувларнинг вужудга келишига олиб келади. Маънавият масалаларига турли-туман ёндашув-ларнинг мавжудлиги, умуман олганда, яхши курсаткич. Чунки у мухим булгани учун куплаб олимларнинг эътиборини узига тортмокда.

Спортчида маънавий кадриятларнинг шаклланиши мураккаб жараён. Спортчи жамиятда мавжуд булган бирор маънавий кадриятни кабул килиш учун аввало унинг ижтимоий ахамиятини тушуниши лозим. Лекин кадриятнинг ижтимоий ахамиятини тушуниш унинг шахс томонидан кабул килиниши учун етарли эмас. Энди шахс бу кадриятнинг шахсан узи учун хам ахамаятини англай билиши лозим. Шундагина мазкур кадрият шахснинг кадриятлари тизимига кириши мумкин.

Шахс кадриятлари тизимидаги кадриятларни икки гурухга булиш мумкин: шахс томонидан жамиятда мавжудлиги эътироф этиладиган кадриятлар. Бу кадриятларнинг мавжудлиги эътироф этилади, лекин шахс томонидан у тула кабул килинмаслиги мумкин. Ижтимоий мухимлиги билан бирга узи учун ахамиятли экани эътироф этилган кадриятлар шахс томонидан узлаштирилган кадриятлар хисобланади. Чукур ва мустахкам узлаштирилган маънавий кадриятлар шахс фаолиятининг мухим курсаткичларидан бирига айланади. Масалан, халкаро мусобакаларда голиб булган узбекистонлик спортчи шохсупага кутарилганда ва Узбекистон мадхияси янграганда, у чукур ва кучли хис-туйгуларни бошдан кечиради. Куп холларда спортчининг кузларида ёш пайдо булганини куриш мумкин. Бундай холат спортчининг узи галабага эришгани

муносабати билангина эмас, балки Ватан шаъни ва обрусига озгина булса хам хисса кушганини хис этгани билан изохланиши мумкин.

^адриятларга йуналтирилганлик спортчи шахси тизимида энг юкори мавкелардан бирини эгаллайди. Бу кадриятлар спортчи хулк-атвори ва фаолиятини тартибга солишда бошка эхтиёжларни узига буйсундиради. Маънавий кадриятлар шахс тузилмасида марказий уринни эгаллар экан, спортчининг иродавий, эмоционал сохаларини узига буйсундиради, спортчини барча тусикларни енгиб утишга ундайди ва унинг фаолиятидаги асосий мотивга айланади. ^адриятларга йуналтирилганлик спортчи кузлаётган максадларнинг хаётининг мазмуни булиб колади..

Спортчи шахсининг кадриятлари деганда унинг моддий, маънавий ва ижтимоий эхтиёжларини кондиришга хизмат киладиган, унинг касбий фаолияти учун йулчи юлдуз вазифасини бажарадиган, унинг хулк-атвори ва хатти-харакатларини ижтимоий мухим максадга каратадиган ходиса тушунилади. Шундан келиб чикиб хулоса килиш мумкинки, маънавий кадриятлар спортчи

фаолиятининг энг мухим мотивларидан бирига айланади.

Спортчининг фаолиятини бошкара-диган кадриятларни уч турга булиш мумкин: мотив-кадриятлар, максад-кадриятлар ва кадриятга айланган шарт-шароитлар.

Мотив-кадриятларни спортчи

спортнинг маълум турига кириб келиш ва спорт фаолиятини бошлаш жараёнида узлаштиради. Бу кадриятлар замонавий спорт шаклланишининг бутун тарихи давомида вужудга келади. Максад-кадриятлар спортчининг шахсий максадлари хусусиятлари билан боглик булади ва спортчи учун намуна хисобланади. Спортчи узининг бутун фаолиятини ана шу намуна билан киёслайди ва шу намуна асосида узининг хатти-харакатларини бахолайди.

Спортнинг хар кандай турида муваффакиятнинг бир катор шарт-

шароитларга богликлиги мавжуд. Бундай шарт-шароитлар спортчи шахсига боглик булмайди. Спортчилар купинча вактнинг етишмаслиги, мураккаб коидалар, шикастланиш хавфи ва бошка куплаб омиллар орасида фаолият юритишади. Шуларни хисобга олиб, кадриятга айланган шароитлар жумласига машк ёки мусобака утказилаётган мухит, мусобака коидалари, назорат шакллари кабиларни киритиш мумкин. Айнан мана шу шарт-шароитларнинг узгариши спортчининг куп вакти ва кучи сарфланишига сабаб булади.

Шахснинг хулк-атвори унинг маънавий йуналтирилганлиги билан белгиланади. Х,ар кандай шахс, жумладан, спортчиниг йуналтирилганлиги унинг стратегик ва тактик максадлари, интилишлари, эхтиёж ва манфаатлари тизими билан белгиланади. Спортчининг фаолияти хам ана шу тизим томонидан йуналтирилади. Фаолиятнинг асосида максад ётади, максад эса купинча инсондан ташкаридаги нарса-ходисаларга каратилган булади.

Спортчининг маънавий йуналтирил-ганлиги ижтимоий мухит таъсирида ва тарбия жараёнида шаклланади. Бу жараён мураккаб психо-педагогик жараён хисобланади. Бу жараённинг муваф-факиятли якунланишида спортчининг якинлари ва, айникса, тренернинг роли улкан булади. Йуналтирилганлик таркибида психологик установкалар мухим рол уйнайди. Спорт билан боглик установкалар эса мойиллик, хохиш, интилиш, идеал, дунёкараш, эътикод кабилар билан белгиланади.

Мойиллик йуналтирилганликнинг энг ибтидоий ва шаклига кура биологик тури хисобланади. Психология нуктаи назаридан каралса, мойиллик рухий холат булиб, англанмаган ёки етарли даражада англанмаган ва унчалик аник булмаган холатни ифодалайди. Одатда мойиллик уткинчи ходиса булиб, унинг асосида ётган эхтиёж йуколиб кетиши хам, англаниш окибатида хохишга айланиши хам мумкин. Хохиш бирор аник нарсага нисбатан англанган эхтиёждир. Англанган булгани сабабли хам хохиш фаолиятни рагбатлантириш хусусиятига эга булади.

Xохиш асосида максад шаклланиши ва бу максадга эришиш учун амалга ошириладиган харакатлар режаси тузилиши хам мумкин. Шунинг учун хохиш факатгина эхтиёжни англашдан иборат булиб колмай, балки уни кондириш йулларини хам камраб олади.

Интилиш хохишнинг бир тури, лекин оддий хохишдан унинг фарки шундаки, интилишнинг шаклланишига ирода хам кушилади; хохиш билан ирода интилишни келтириб чикаради. Интилиш энди фаолиятга ундайдиган ходисага айланади. Спортчиларда таниш-билишлари,

дустлари, устозлари эришган ютукларга етиш хохиши пайдо булади. Ана шу хохиш интилишга айланиши учун тренер режа асосида иш олиб бориши ва спортчининг иродасини ишга тушириш ва кучайтиришга харакат килиши керак булади.

Спортчи мотивациясини шакллан-тиришда манфаат мухим урин тутади. Манфаат моддий ва маънавий манфаат каби турларга булинади. Инсон хаётида интеллект, тафаккур, максад сингари юксак маънавий элементларнинг пайдо булиши аслида эхтиёжларни кондириш, манфаатларни руёбга чикаришга интилиш туфайли юз берган. Спортчилар фаолиятида, уларнинг юксак марраларга интилишида моддий манфаатлар хам, маънавий манфаатлар хам уз урнига эга. Моддий манфаатлар кубокни кулга киритиш, пул мукофотлари олиш каби шаклларда намоён булса, маънавий манфаатлар обруга эга булиш, Ватан шарафига хисса кушиш, жамоанинг обрусини оширишга интилиш кабиларда намоён булади.

Адабиётлар:

1. Спортни янада оммалаштириш, махоратли мураббий ва спортчиларни тайёрлаш масалалари мухокама килинди. "Халк сузи" Г.//01.11.2017

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт давлат кумитаси фаолиятини ташкил этиш тугрисида" карори. 2017 йил 15 феврал, П^-2779-сон. (Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 8-сон, 115-модда).

3. Узбекистон Республикаси Президентининг Фармони "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида" ^арори. 2017 йил 7 феврал, ПФ-4947-сон

4. Андриянов А.А. Ценности и ценностные ориентации. Санкт-Петербург, 2009.

5. Бегматов А.С. Маънавий тарбия. Тошкент «Академия», 2013.

6. Колл. авторов Инновационные технологии в спорте. Москва, 2014.

7. Панасюк В.А.Развитие физической культуры и спорта в конце ХХ и начале XXI вв. Москва, 2011.

Н.А.Худойбердиева

Маколада жисмоний тарбия ва спорт сохасини ривожлантиришда спортчилар мотивацияси шаклланишининг психо-педагогик хусусиятлари ва уларнинг шаклланишида тренернинг роли тахлил килинган. Спортчи ёшларнинг психик кобилиятлари ва сифатлари шаклланишида "Робот-спортчи" концепциясининг урни борасида тухталиб утилган. Спортчининг маънавий кадриятлари шаклланиши жараёни ёритилган.

In the article, the role of the trainer in the formation of psychological features, motivation of the athlete in development in physical culture and sports is considered. In the formation of the psychic abilities and qualities of the athlete, the analysis of the concept "Robot athlete" is made. And also the process of formation of spiritual values is illuminated.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.