Научная статья на тему 'МАЪНАВИЙ ТАРБИЯ ТАКОМИЛИДА СПОРТ ВА АХЛОКИЙ МАДАНИЯТНИ УЙФУНЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ'

МАЪНАВИЙ ТАРБИЯ ТАКОМИЛИДА СПОРТ ВА АХЛОКИЙ МАДАНИЯТНИ УЙФУНЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
99
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
Ключевые слова
СПОРТ / ФИЗИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА / ДУХОВНАЯ КУЛЬТУРА / ГАРМОНИЧНО РАЗВИТОЕ ПОКОЛЕНИЕ / НАЦИОНАЛЬНЫЙ МЕНТАЛИТЕТ / ЭТИКА / ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ / МОРАЛЬНОЕ СОВЕРШЕНСТВО

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Маманов Ж.А.

В статье рассматривается роль физической культуры и спорта в развитии общества, человечества и важности воспитания молодого поколения. Также, анализируются культурные факторы в воспитании молодых спортсменов. Кроме того, изучаются вопросы гармонии спортивной и этической нравственности

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «МАЪНАВИЙ ТАРБИЯ ТАКОМИЛИДА СПОРТ ВА АХЛОКИЙ МАДАНИЯТНИ УЙФУНЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ»

Адабиётлар:

1.Узбекистон Республикаси Президентининг «2020 йил Токио шахрида (Япония) булиб утадиган XXXII ёзги Олимпия ва XVI Паралимпия уйинларига Узбекистон спортчиларини муносиб тайёрлаш тугрисида» 2017 йил 9 мартдаги П^-2821-сон карори.

2.Индивидуализация подготовки борцов греко- римского стиля разными типами темперамента, международный сборник научных статей/ Сост. .Р.В.Закиров, Педагогико-психологические и медико-биологические проблемы физической культуры и спорта Россия 2013.

3.Кретти Дж., Брайент Психология в современном спорте / Кретти Дж., Брайент М.,

1978.

4.Прихожан А.М. Тревожность у детей и подростков: психологическая природа и возрастная динамика. Москва — Воронеж 2000.

5.Родионов А.В.. Психология физического воспитания и спорта. Москва 2004, 266 с.

6.Ханин. Ю. Л. Стресс и тревога в спорте, международный сборник научных статей/ Сост. Ю. Л.Ханин. М.: Физкультура и спорт, 1983.

7.Ханин Ю.Л. Краткое руководство к применению шкалы реактивной и личностной тревожности Ч.Д. Спилбергера. - Л.ЛНИИФК, 1976.

В.Д. Анашов

Маколада юкори малакали боксчилар хавотирланишининг мусобака фаолияти муваффакиятига таъсири масалалари кщриб чикилган. Спортчиларнинг мусобакалар пайтидаги психологик холатларининг индивидуал курсаткичларининг киёсий тахлили натижалари келтирилган.

The problems of the influences of being anxious and worrying the success of highly skilled boxers are explained by this article. The results of comparative analyses of individual indices of sportsmen's psychological conditions during the competition are given.

ОЛИМПИЗМ

Ж.А. МАМАНОВ, УзДЖТСУ, ЧИРЧЩ

МАЪНАВИЙ ТАРБИЯ ТАКОМИЛИДА СПОРТ ВА АХЛОЦИЙ МАДАНИЯТНИ

УЙГУНЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ

Аннотация. В статье рассматривается роль физической культуры и спорта в развитии общества, человечества и важности воспитания молодого поколения. Также, анализируются культурные факторы в воспитании молодых спортсменов. Кроме того, изучаются вопросы гармонии спортивной и этической нравственности.

Ключевые слова: спорт, физическая культура, духовная культура, гармонично развитое поколение, национальный менталитет, этика, здоровый образ жизни, моральное совершенство.

Бугунги мураккаб ва карама-каршиликларга тула дунёда инсоний муносабатлар, жисмоний тарбия-спорт жамоаларидаги психологик мухит, спорт ахлоки хамда спорт педагогининг ахлоки каби масалалар долзарблик касб этиб бормокда. Жамиятнинг таъсири билан бир

каторда мазкур омилни хам эътибордан четда колдириб булмайди.

Узбек жамиятида кадимдан узига хос кадриятлар тизими, дунёкарашлар йуналиши хамда одамлар хатти-харакатининг конун-коидалари, бошкача айтганда, уз менталитети карор топган. Унинг асосини асрлар оша аждодлар

томонидан сайкал берилган, узбекларга хос булган анъанавий маиший маданиятнинг ядроси ташкил этади. Маънавий-ахлокий анъаналар асосан ислом коидалари билан мустахкамланган. Шунга карамай, узбек ахлокий дунёкараши тарихида очикчасига диний характер касб этмаган, дунёвий талкиндаги карашлар акс этган асарлар хам мавжуд. Авлодларга васиятнома шаклида ёзилган "^обуснома" ва Амир Темурнинг "Темур тузуклари" шулар жумласидан.

"^обуснома" XI асрда яратилган, унинг муаллифи - уша давр зодагонлари вакили Кайковус. Асарнинг факат дастлабки туртта боби диний масалаларга багишланган, колган киркта боб эса одоб-ахлок, катталарни хурмат килиш, улуг мансабдагиларнинг хам хурматини жойига куйиш, уз мавкеи доирасида одоб саклаш каби ахлокий масалаларга багишланган. Муаллиф тарбияда кутилган натижага эришиш учун тарбиячининг узи улуг сифатларга эга булиши, узини муносиб тутиши, барчага урнак булиши максадга мувофик деб хисоблайди. Кайковус "Мехнатсиз танангни узингга буйсундира олмайсан", деб ёзади [1].

Тарбия андозаси ва колипларини танлаш халкнинг менталитети ва талабларига боглик булади. Масалан, Япониядаги педагогик карашлар бугун хам бу халкнинг анъанавий ва ахлокий кадриятларига мос келадиган маълум бир назарий ва услубий асосларга таянади. Японларнинг тарбияси ва уз-узини тарбиялаши характернинг ирода хусусиятларини ва хатти-харакатларининг узига хос меъёрларини шакллантиришга йуналтирилган булади. Гарчи расман мактабларда самурайлик кахрамонлик-ларини таргиб этиш маъкулланмаса-да, улар бошлангич мактабнинг биринчи синфларидан ургатиб борилади. Бунда содиклик, бурч масъулияти, мулойимлик ва камтарликка эътибор каратилади.

Япон педагоглари буддизм ва конфуцийлик дунёкарашига асосланган жихатни, яъни ички интизом, тиришкоклик, максадга интилувчанлик, ният ва майлларни чеклаш гояларини олишган. Япон маърифатпарварлари

Юкити Фукудзава хамда Кзю Накамура уз таълимотларида янгича маорифни ахлок ва фаннинг инсон табиатини узгартиришга кодир булган коришмаси сифатида такдим этишган.

XIX аср охири ва ХХ аср бошларида Японияга турли-туман педагогик концепциялар кириб кела бошлади. Песталоцци, Ж.Дюи, А.В.Луначарский-ларнинг аклан ва жисмонан ривожланган хам ахлокан, хам эстетик жихатдан баркамол шахсни уйгун тарзда тарбиялаш борасидаги педагогик назариялари катта шухрат козонади[2]. Аммо бу педагоглар карашларининг барчаси, агар улар замонавий талаблардан келиб чиккан холда карор топган анъанавий караш ва менталитетга мос келса, японча вариантга айлантирилган ёхуд рад этилган.

Миллат маънавий маданиятининг шаклланишида урф-одатлар, анъаналар, тарихий-маданий мерос, табиий-географик шарт-шароит катта ахамиятга эга. Миллат маънавий маданиятининг шаклланиши ва шахснинг ижтимоийлашиш жараёнида спорт сохасининг урни алохида ахамият касб этади. Хусусан, миллий спорт тури булган кураш, купкари халкимиз маънавий хаётида катта ахамиятга эга. Бу хусусда утган асрнинг 80-йиллари охирида С.П.Винокурова ёшларнинг умумий ахлокий ижтимоийлашуви жараёнидаги асосий курсаткичларни ажратиб курсатади [3]. Шуларга асосланган холда жисмоний тарбия ва спорт харакатига жалб этилган ёш авлод ижтимоийлашувининг максадларини кайд этиш мумкин:

• жисмоний тарбия ва спортдаги ахлокий таълим билан мустахкам боглик булган ахлокий кадриятлар, коидалар ва меъёрларни англаб этиш;

• усмир ёки ёшлар шахсининг кадриятлар буйича максадини, бахолашини, курсатмаларини шакллан-тириш, асословчи тузилишини ривожлантириш;

• ахлокий хатти-харакат куникма-ларини эгаллаш;

• ахлокий узликни англашни шакллантириш, шахсий ахлокий кадриятлар тизимини яратиш.

Маълум бир спорт ходисасини ахлокий жихатдан бахолаш болалар, усмирлар ва ёшларнинг маънавий-ахлокий асослари шаклланиши жараёнида ижобий ёки салбий ижтимоийлаштирувчи ролни уйнаши мумкин.

Шарк ва Гарб жисмоний тарбия ва спорт кадриятларининг якинлашуви жараёнида, бизнингча, спорт ахлоки ва спорт педагоги ахлоки масаласини тахлил килиб чикиш зарур. "Миллий истиклол гояси: асосий тушунча ва тамойиллар" номли рисолада жисмоний тарбия ва спортга шахснинг рухий ва жисмоний соглигини мустахкамлаш, соглом турмуш тарзини карор топтириш, маънавий ва ахлокий камолотга етказишнинг мухим омили сифатида бахо берилган [4].

Мустакилликнинг илк йиллариданок бизнинг мамлакатимизда жисмоний тарбия ва спорт масаласи давлат сиёсати даражасига кутарилиб, янгича тарихий шароитларда бу сохадаги фаолиятлар конунчилик асослари яратила бошланди. Жисмоний тарбия ва спортнинг хукукий асосларини мустахкамлашга каратилган барча конун ва карорларни санаб утиш бизнинг вазифамизга кирмайди. Бизни купрок жараённинг бориш тамойили кизиктиради. Аммо шуниси мухимки, Узбекистон узининг давлат

мустакиллигини эълон килганидан озгина фурсат утиб, узининг дастлабки конунларидан бирини айнан жисмоний тарбия ва спорт сохасида кабул килган эди. Яъни 1992 йилнинг 14 январида Узбекистон Республикаси Олий Кенгаши томонидан "Жисмоний тарбия ва спорт тугрисида"ги ^онун кабул килинди. 2000 йилнинг май хамда 2015 йилнинг сентябр ойларида мазкур конун янада такомиллаштирилиб, унинг янги тахрири кабул килинди. Шуниси мухимки, конун жисмоний тарбия ва спортни турмуш тарзининг элементи ва жамият маданиятининг бир кисми, согликни мустахкамлаш ва жисмонан тарбиялаш воситаси сифатидагина талкин этиб колмайди, балки унинг ижтимоий мохиятини очиб беради, яъни: республика фукароларининг маънавий-ахлокий

негизларини шакллантириш, шахсни

баркамол килиб тарбиялаш ва фаол хаётий позициясини шакллантиришга хизмат киладиган омил сифатида илгари суради.

Мамлакатимизда асосан жисмоний мехнат билан банд булган аксарият инсонлар жисмоний тарбиянинг ахамиятини авлоддан-авлодга оиладаги, махалладаги тарбия воситасида етказиб берганлар, бунда усиб келаётган ёш авлод онгига мехнатсеварлик, ватанпарварлик, инсонпарварликни сингдиришга, уйинлар, урф-одатлар, удумлар воситасида уларни согломлаштиришга эътибор каратилган.

Узбекистон олимлари мамлакат тараккиётини таъминлаш йулида узларининг биринчи галдаги вазифалари деб жамиятни согломлаштиришни билишади ва шу маънода жисмоний тарбия ва спортни давлат сиёсатидан келиб чиккан холда назарий дастурий максад ва амалий вазифа деб хисоблашади. Жумладан, Ш.Яхёев фикрича, жисмоний тарбия ва спортнинг ахамияти мезони уларнинг инсон ва инсоният тараккиётига кушган хиссаси самарадорлиги билан улчанади. Уларнинг инсон характерига таъсири жисмоний сифатларни

ривожлантириш чегараларидан чикиб, комплекс характер касб этади. Жисмоний тарбия ва спорт соглом турмуш тарзини жорий килиш, шахсни баркамол ривожлантириш, одамларнинг ижтимоий фаоллигини оширишнинг мухим омили булиб колди [5].

Жисмоний тарбия ва спорт билан шугулланиш спортчиларда жамоавийлик, мулокотга киришиш кобилияти, ахлокий ирода сифатлари, узаро бир-бирини тушуниш каби мухим сифатларни пайдо килишга, ижтимоий гурухлардаги ижтимоий-психологик мухитни

баркарорлаштиришга таъсир килади. Шундай булса-да, бу уринда хам жисмоний тарбия ва спортнинг ахамияти ва вазифаларига умумлашма, микдорий ёндашувни курамиз. Шу билан бирга хар кандай микдор, хар кандай узундан-узок руйхат ижтимоийлашув деб номланган янги, замонавий тушунча узида мужассам этган янгича интегратив сифатни бера олмайди.

ХХ асрнинг сунгги ун йиллигида янги атаманинг пайдо булиши гарбда юзага келган модага эргашиш эмас эди. Гуманитар фанларнинг хар кандай категорияси уз-узиданпайдо булмайди. У ходисаларни тушунишнинг, бизнинг мисолимизда жисмоний тарбия ва спортнинг янги даражасини кайд этади. Ижтимоий хаётда юз берган узгаришлар ва кийинчиликлар, шубхасиз, уларга инсоннинг мослашишини хамда бу жараёнга таъсир курсатувчи ижтимоий омилларни хам мураккаблаштирди.

Узбекистон Республикасининг

"Жисмоний тарбия ва спорт тугрисида"ги ^онунида спортда шафкатсизлик ва зулмни, инсон кадр-кимматини

камситишни, инсон соглигига зарар етказадиган стимуляторларни куллашни таргиб килишга, спорт билан шугулланишда ман этилган воситаларни куллашга йул куймаслик белгилаб куйилган. Шу маънода спортда допингга карши кураш тугрисидаги халкаро конвенциянинг ратификация килиниши юртимизда спортни халкаро меъёрлар асосида ривожлантириш борасида амалга оширилаётган кенг куламли ишларнинг мантикий давомидир.

Спортчининг узи билмаган холда таркибида таъкикланган моддалар мавжуд дори-дармон, овкат кушимчаларини истеъмол килиши хам допинг кабул килишга тенглаштирилади. Бундай нохушликларнинг олдини олиш учун спортчилар, мураббийлар, тиббиёт ходимлари, диетологларга допинг воситалари, уларнинг турлари,

хусусиятлари, салбий окибатларини кенгрок тушунтириш лозим. "Спортда допинга карши кураш тугрисидаги халкаро конвенцияни (Париж, 2005-йил 19 октябр) ратификация килиш хакида"ги Узбекистон Республикаси ^онуни бу борада амалга оширилаётган ишларни янада

жадаллаштиради.

Х,ар бир спортчи фаолияти давомида юксак чуккиларни забт этишни орзу килади. ^итъа ва жахон чемпионатлари, Олимпия уйинлари шохсупасига интилади. Лекин уз максадига эришиш йулида нопок усуллар, хусусан, жисмоний

имкониятларини сунъий тарзда оширувчи допинг турларидан фойдаланиш холатлари хам тез-тез учраб туради. Бу жахон спортидаги энг долзарб масалалардан биридир.

Лугатларда ёзилишича, "допинг" -инглиз тилидан олинган булиб, "наркотиклар бермок" деган маънони англатади. Допинг замонавий спортда инсон организмининг рухий ва жисмоний фаолиятини сунъий равишда маълум муддат кучайтирадиган, спорт

натижаларини яхшилаш максадида кулланиладиган моддалар туркумидир.

Допинг ёрдамида жисмоний ва рухий кувватни ошириш Олимпия харакати ва спортнинг маънавий тамойилларига мутлако зиддир. У инсон саломатлиги ва хаёти учун хавфли восита булиб, жахон спортида мазкур моддаларни истеъмол килиш оркали спортчиларнинг ногирон булиб колиш ёки хаётдан куз юмиш холатлари хам учрайди. Жумладан, спорт оламининг энг нуфузли мусобакаси -Олимпия уйинлари доирасида илк маротаба допинг можароси 1960 йилда кузатилган. Ушанда Италиянинг Рим шахрида утказилган ёзги Олимпия уйинларида даниялик спортчи Курт Енсен сунъий кучлантирувчи феномин моддасини хаддан зиёд куп истеъмол килганлиги окибатида хаётдан куз юмган. Ушбу нохуш вокеа туфайли Халкаро Олимпия кумитаси допингга карши курашишга бел боглади. Олимпиячилар махсус текширувдан утказиладиган, таъкикланадиган моддалардан

фойдаланган спортчиларга жиддий жазо чоралари кулланиладиган булди.

Спорт ва ахлокий маданиятнинг уйгунлигини таъкидлашда куйидаги масалаларга эътибор каратиш лозим: биринчидан, ёшларни тарбиялашда жисмоний тарбия ва спорт сохасининг урнини ошириш. Иккинчидан, ёш спорт мураббийларини тайёрлашда уларнинг онгига мехнатсеварлик, ватанпарварлик, инсонпарварликни сингдиришга

каратилган фанларни чукуррок укитиш тизимини жорий килиш. Учинчидан, миллий спорт уйинларимиз таргиботини ошириш. Туртинчидан. спорт

мусобакаларини ташкил килишда допинг назоратини уюштирувчи ташкилот фаолиятини такомиллаштириш. Умуман олганда, жисмоний тарбия ва спорт

сохасини хар томонлама ривожлантириш жисмонан хамда маънан соглом авлодни тарбиялаш имконини беришини унутмаслик шарт.

Адабиётлар:

1. Винокурова С.П. Личность в системе нравственных отношений. Минск: Наука и техника.1988. ст.62-63

2. Зупарова М. Этика, Т. ТШМСХ, 2003.

3. Идея националной независимости. Т. Узбекистан 2001.

4. Проников В. Японцы М.Наука. 1985.

5. Яхёев Ш. Социология физической културы и спорта Т. УзГИФК, 1996.

Маманов Ж.А

Тараккиёти, инсоният камолотидаги урни, ёш авлодни тарбиялашдаги ахамияти тугрисида хамда ушбу жараёнда айнан спортчи ёшларни тарбиялашда маънавий маданият омилларининг урни хусусида, спорт ва ахлокий тарбия масалаларининг уйгунлиги, бири иккинчисини такозо килиши хакида тухталиб утилган.

The article examines the role of physical culture and sport in the development of society, humanity and the importance of educating the younger generation. Also, cultural factors are analyzed in the education of young athletes. In addition, the study of the harmony of sports and ethical morality.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.