Научная статья на тему 'СПОРТЧИЛАРНИ ПСИХОЛОГИК ТАЙЁРЛАШ ЖАРАЁНИДА ИРОДА КУЧИНИ НАМОЁН БЎЛИШИНИНГ ТЕМПЕРАМЕНТАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ'

СПОРТЧИЛАРНИ ПСИХОЛОГИК ТАЙЁРЛАШ ЖАРАЁНИДА ИРОДА КУЧИНИ НАМОЁН БЎЛИШИНИНГ ТЕМПЕРАМЕНТАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
71
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
CПОРТИВНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ / ЛИЧНОСТЬ СПОРТСМЕНА / ВОЛЯ / ВОЛЕВОЕ КАЧЕСТВО / СВОЙСТВО ТЕМПЕРАМЕНТА

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Умарова Н.Ш.

Мақолада спортчиларни психологик тайёрлаш жараёнида ирода кучининг намоён бўлишининг темпераментал хусусиятлари спортчи-талабалар мисолида таҳлил этилган. Методика натижалари иродавий сифатлар ўртасидаги боғлиқликни аниқлаш ҳамда темпераментал хусусиятлар ва иродавий сифатлар ўртасидаги алоқадорликни ўрганиш йўналишларида таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СПОРТЧИЛАРНИ ПСИХОЛОГИК ТАЙЁРЛАШ ЖАРАЁНИДА ИРОДА КУЧИНИ НАМОЁН БЎЛИШИНИНГ ТЕМПЕРАМЕНТАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ»

Жисмоний тарбия ва спортнинг тиббий-биологик ва ижтимоий-психологик асослари Медико-биологические и социально-психолгические основы физической культуры и спорта

УУК (УДК, UDC) 796.01:159.9:81.45

Психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), Н.Ш. УМАРОВА1

'Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, Чирчик шахри, Узбекистон

Муаллиф билан богланиш учун:

navbaxor78@mail.ru

СПОРТЧИЛАРНИ ПСИХОЛОГИК ТАИЕРЛАШ ЖАРАЕНИДА ИРОДА КУЧИНИ НАМОЁН БУЛИШИНИНГ ТЕМПЕРАМЕНТАЛ ХУСУСИЯТЛАРИ

Аннотация

Annotation

В статье анализируются темпераментные особенности проявления силы воли в процессе психологической подготовки спортсменов на примере спортсменов-студентов. Результаты методики были проанализированы в направлениях определения корреляции между волевыми качествами и изучения взаимосвязи между характеристиками темперамента и волевыми качествами.

Ключевые слова: спортивная деятельность, личность спортсмена, воля, волевое качество, свойство темперамента.

Маколада спортчиларни психологик тайёрлаш жараёнида ирода кучининг намоён булишининг темпераментал хусусиятлари спортчи-талабалар мисолида тахлил этилган. Методика натижалари иродавий сифатлар уртасидаги богликдикни аниклаш хамда темпераментал хусусиятлар ва иродавий сифатлар уртасидаги алокадорликни урганиш йуналишларида тахлил килинган.

Калит сузлар: спорт фаолияти, спортчи шахси, ирода, иродавий сифатлар, темпераментал хусусият.

***

The article analyzes the manifestation of willpower in the process of psychological training of athletes in the example of student athletes. The results of the methodology were analyzed in the areas of determining the relationship between volitional qualities and studying the relationship between the characteristics of temperament and volitional qualities.

Key words: sports activity, personality of the athlete, will, volitional quality, property of temperament.

О

<N

0

^

00

01

F

о

Q.

CO

Кирши. Маълумки, спорт оламидаги хар кандай ютук уз-узидан келмайди. Спорт майдонларида эришиладиган ютуклар - аввало шу йулда тинимсиз интилиб, курашиб яшайдиган инсоннинг ютуги, айни вактда шу инсонни тарбиялаб вояга етказган жамиятнинг ютугидир.

Узбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт тизимини 2025 йилгача ривожлантириш концепциясининг максадига мувофик, ахоли урта-сида жисмоний тарбия ва спортни оммавийлигини ошириш учун жисмоний тарбия ва спорт билан мунтазам шугулланадиган ахолининг умумий сонини 2020-2025 йиллар оралигида 18 фоиздан 30 фоизгача, жисмоний тарбия ва спорт билан шугулланаётган укувчи ва талабаларнинг умумий сонини 11 фоиздан 20 фоизгача, ахолининг жисмоний тайёргарлиги ва саломатлиги даражасини 15 фоиздан 30 фоизгача ошириш белгиланган [1].

Долзарблиги. Жисмоний тарбия ва спорт билан мунтазам шугулланишга баркарор кизикиш уйготиш тугрисида мулохаза юритилганда, даставвал, унинг бошка таркибий кисмлари ва кирраларини хисобга олиш лозим, чунки бу нарса куп жихатдан шахснинг иродавий сифатлари, характерининг вазминлигига боглик эканлигини назардан четда колдириб бул-майди. Бундан ташкари спортчи шахсининг мотив доираси тадкик этиладиган булса, жисмоний тарбия ва спорт билан мунтазам шугулланишга нисбатан хохиш-истак спортчининг эхтиёжларида, иродавий сифатларида (актларида) ва функционал имконият-

ларида уз аксини топиши мумкинлигини алохида эътироф этиш максадга мувофик саналади.

Дархакикат, спортчиларнинг у ёки бу даражадаги эришган ютуклари, козонилган муваффакиятлари, улардаги иродавий харакат баркарорлигини таъ-минлаб беради. Бу эса уз навбатида спортчиларда амалларни танлаш, карорларни кабул килиш, шахсий услубни таркиб топтириш жараёнини тезлашти-риб, янгидан-янги иродавий харакатларни содир этишни осонлаштиради. Мунтазам укув-тренеровка машклари спортчидаги иродавий сифатларнинг такомиллашувига пухта замин тайёрлайди хамда уз навбатида иродавий зур беришни такозо этувчи хат-ти-харакатларни фаолиятга татбик килиш куникма-ларини шакллантиради. Психологик тадкикотларда таъкидланишича, ушбу жараён хам англанилган, хам англанилмаган зайлдаги мотивлар кураши ёрдамида (кучсиз) иродавий зур беришлар хамда мавжуд ту-сикларни енгиб утиш оркали намоён булади.

Шу жихатдан олиб карайдиган булсак, бугунги давр - юртимизда спорт фаолиятини ривожлан-тириш буйича яратилаётган шарт-шароитлар ва моддий-техника базаси контекстида жисмоний тарбия ва спорт сохасини танлаётган шахсларга юксак талабларни куймокда. Пировардида, спорт турлари буйича юкори малакали кадрлар тайёрлаш жараёнига алохида эътибор каратиш, мавжуд ти-зимнинг ишлаш тамойилларини ва механизмини кайта куриб чикиш хам замон талаблари асосида шакллантириш заруратини такозо этмокда. Бу хо-

42

e-mail: fan_sportga@uzdjtsu.uz

№3-2020

Жисмоний тарбия ва спортнинг тиббий-биологик ва ижтимоий-психологик асослари Медико-биологические и социально-психолгические основы физической культуры и спорта

лат жисмоний тарбия ва спорт сохасида фаолият курсатаётган тренер-укитувчилар, инструктор-ус-лубчилар, айникса, спорт психологлари олдига, усмир ёшидаги укувчи-спортчиларда иродавий сифатларни шаклланишига таъсир этувчи ижти-моий-психологик омиллар куламини аниклаш масаласини мухим ахамият касб этадиган долзарб муаммолардан бири сифатида кун тартибида куй-мокда.

Тадкикот максади. Спортчиларни психологик тайёрлаш жараёнида ирода кучини намоён булишини иродавий сифатлар ва темпераментал хусусиятлар контекстида тадкик этиш тадкикот ишининг бош максади саналади.

Тадкикотнинг усуллари ва ташкил кили-ниши. Психология фанида шахснинг иродавий сифатлари ва темпераментал хусусиятларини аниклаш ва бахолашга каратилган хилма-хил ме-тодикалар мавжуд ва уларнинг хар бири узига хос характерга эгадир. Мазкур тадкикотда М.В. Чу-маковнинг "Шахснинг иродавий сифатлари суров-номаси (ВКЛ)" (Э^. Fозиев модификацияси) [2] ва В.М. Русалованинг "Темперамент тузилмаси суровномаси (ОСТ)" (Н.Ш. Умарова модификацияси) методикаларидан фойдаланилган [3].

Тадкикотда Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университетининг "Спорт фаолияти (фао-лият турлари буйича)" таълим йуналишида тахсил олаётган 3 боскич талабалари, жами 87 нафар спорт-чи-талабалар иштирок этишган.

Тадкикот натижалари ва унинг мухокама-си. Классик психологик адабиётлар тахлилидан куринадики, масалан, В.И. Селиванов ироданинг психологик жабхаларини ёрита туриб: "Инсоннинг онгини жараёнлар, холатлар, хислатларни узида му-жассамлаштирувчи яхлит тизим сифатида тасаввур килиш мумкин", - деган гояни илгари суради. Олим-нинг фикрича, шахсдаги у ёки бу даражадаги онгли харакат узининг тузилиши ва мохиятига кура, бир вактнинг узида хам аклий, хам хиссий, хам иродавий хисобланади [4]. Яна бир таникли олим В.А. Иван-ников эса иродани мотивациянинг ихтиёрий шакли сифатида тушунтиради. Олимнинг фикрича, харакат маъносининг узгариши хисобига уни тормозловчи ёки кушимча туртки яратувчи имконият, янги реал мотивларни харакат билан бирлаштирувчи ёйинки вазиятнинг тасаввур мотиви тарикасида юзага чика-ди. Шунингдек, иродавий бошкарилув - харакатни "ихтиёрий бошкарилув куринишларининг бири тарзида" тушунилиб, бунда бошкарилув мотивация-нинг ихтиёрий узгариши оркали амалга оширилиши мумкинлиги алохида эътироф этилади [5]. Ана шу иккита мулохазанинг узи, психология фанида иро-дани тушуниш, таърифлаш буйича ягона муносабат йуклигини курсатади ва бу табиий хол сифатида бахоланади. Сабаби, иродавий сифатларнинг маъно-вий асосини тахлил килиш юзасидан хам умумийлик, умумий карашлар мажмуаси мавжуд эмас.

Бу борада кенг камровли тадкикотлари олиб борган атокли олим В.А. Крутецкий уз изланишла-

рида иродавий сифатлар таркибига собиткадамлик, мустакиллик, катъиятлилик, сабр-токатлилик, интизомлилик, дадиллик, жасоратлилик ва ти-ришкокликни киритади [6].

Мотивация ва хиссиёт психологияси сохасида изланишлар олиб борган олим, П.М. Якобсон эса мустакиллик, катъиятлилик, тиришкоклик, узини уддалаш каби сифатларни ироданинг мухим сифат-ларига ажратиб курсатган [7]. В.К. Калиннинг таъ-кидлашича, баъзан, инсон харакатининг биттасини жиловлаб туриш бошка бирининг фаоллашувига олиб келади [8].

Спорт психологияси сохасида таникли олим саналадиган Е.П. Ильин, иродавий сифатларни ик-кита синфга ажратиб урганади: табиий-иродавий ва ахлокий-иродавий сифатларга, уз навбатида таби-ий-иродавий сифатларни хам икки гурухга ажратади. Сабрлилик, бардошлилик, катъийлик биринчи гурух сифатларига мансуб деб топилади. Олимнинг фикри-ча, ушбу сифатлар спортчида мотивацияни ушлаб ту-риш давомийлигини таъминлаб беради. Шунингдек, жасорат, вазминлик, дадиллик иккинчи гурух сифат-лар таркибига киритилади. Биринчи гурух сифатлари спортчи узини аник бир максадга каратилганлигини, максадга эришишга нисбатан интилувчанлигини хамда бу йулда собиткадамлигини курсатса, иккинчи гурух сифатлари эса укув-машгулот, мусобака олди, мусобака, мусобакадан кейинги даврларда спортчи-нинг узини тута билиши, узини дадил тутиши, узини йукотмаслиги яккол намоён этади [9].

Спортчиларни психологик тайёрлаш жараёнида ирода кучини намоён булишини иродавий сифатлар ва темпераментал хусусиятлар контекстида тадкик этиш максадида олиб борилган тадкикотда куйидаги-лар аникланди. Аникланишича, "ташаббускорлик" иродавий сифати билан "предметли эгилувчанлик" уртасида ута юкори даражадаги ижобий корреляцион богликлик (t=0,80; р<0,001) бор экан.

1-жадвал.

Спортчилардаги иродавий сифатлар ва темпераментал хусусиятлар уртасидаги узаро богликлик (п=87)

и й й й й к

лили лили анл анл 3 3 1 ан

Т/р Шкалалар н Ч да моий ти ц к § ч | ои мо ти Й н & Я о Я & 1 н и § ^ & 1 н й оий ти

Я Я & с Я & Я й И

1 Вазминлик 0,44* 0,40* 0,21 0,52* -0,51

2 Масъули-ятлилик 0,59** -0,27 -0,35

3 Ташаббускорлик 0,60** 0,71** 0,80*** 0,43* 0,71** 0,66** -0,29 -0,33

4 Собиткадамлик 0,63** 0,30 0,43* 0,19 0,33 0,60* -0,27 -0,39

5 Дадиллик 0,19 0,16 0,40* 0,23 0,40* 0,27 -0,33 -0,38

6 Мустакиллик 0,33 0,40* 0,19 -0,55 -0,48

7 Катъият-лик 0,21 0,39* -0,20 0,17 -0,38 -0,27

8 Гайратли-лик 0,30 0,40* 0,44* 0,40* 0,39* -0,36 -0,39

9 Зийраклик 0,40* 0,30 -0,17 -0,39

Изох: *р<0,05; **р<0,01; ** *р<0,001

О СЧ О СЧ

00 О!

го

£ о о.

СО

№3-2020 е-шаП: fan_sportga@uzdjtsu.uz 43

Жисмоний тарбия ва спортнинг тиббий-биологик ва ижтимоий-психологик асослари

Fan - sportga • №3/2020 Медико-биологические и социально-психолгические основы физической культуры и спорта Шунингдек, спортчи-талабаларнинг "масъули- ча, инсон шахсининг иродавий хислатлари - бу, ятлилик", "ташаббускорлик" ва "собиткадамлик" мехнат фаолиятидаги, таълим жараёнидаги му-каби иродавий сифатлари билан улардаги хаётий ваккат рухий холат эмас, балки аксинча мазкур жушкинлик, фаоллик, укув-машгулотга яроклилик вазиятга хеч кандай боглик булмаган одам тургун, ва танланган спорт тури фаолиятига булган чанкок- баркарор рухий тузилмасидир. Фикримизча, ликни тавсифловчи "предметли чидамлилик" урта- спортчининг танланган спорт тури буйича ирода-сида юкори даражада богликлик бор (мос равишда: вий сифатларига собиткадамлик, ташаббускорлик, 1=0,59; t=0,60; t=0,63; р<0,01). "Вазминлик" ва "зий- катъиятлилик, мустакиллик, ташкиллашганлик, раклик" каби иродавий сифатлар сохиби саналган узини кулга олиш, жасурлик, чидамлилик ва спортчи талабаларимизнинг темпераментал хусуси- бошкаларни тааллуклилигини алохида эътироф ятида хам танланган спорт турига нисбатан ижобий этиш мумкин. богликликни кузатиш мумкин (мос равишда: 1=0,44; Хулоса. Спортчиларни психологик тайёрлаш жа-1=0,40; р<0,05). раёнида ирода кучини намоён булишини иродавий Спортчи-талабаларнинг узаро хамкорлик, му- сифатлар ва темпераментал хусусиятлар контекстида локатмандлик, алокаларни урнатилиш хусусиятла- тадкик этишга каратилган изланишларимиз куйида-ри, яъни "ижтимоий чидамлилик" темпераментал ги хулосаларни илгари суриш имкониятини берди: хусусияти билан улардаги "ташаббускорлик" ва Биринчидан, спортчининг танланган спорт тури "гайратлилик" иродавий сифатлари юкори ижобий буйича уз олдига максад куйиб, унга эришиш йу-богликликни намоён килар экан. Тадкикотнинг кур- лидаги кийинчиликларни енгишини таъминловчи сатишича, вазминлик, масъулиятлилик, мустакил- мухим сифатлари мажмуи - бу иродавий сифатлар лик, катъиятлик, зийраклик каби иродавий сифатлар деб номланиб, унинг мазмунида ташаббускорлик билан "предметли чидамлилик" темпераментал сифати алохида ахамиятга эга; хусусияти уртасида бирор богликлик (хох ижобий, Иккинчидан, ирода кучини намоён булишининг хох салбий) кузатилмади. темпераментал хусусиятларини иродавий сифатлар Аникланилишича, "предметли эгилувчанлик" контекстида ёки алохида тарзда урганиш диагности-темпераментал хусусият билан факатгина "масъу- каси амалиёти мавжуд. Бунда бирор бир иродавий лиятлилик" уртасида хеч кандай, "зийраклик'ни сифат ижтимоий жихатдан таъсирчанликнинг ижо-ифодаловчи иродавий сифат уртасида эса ишончли бий ахамиятли эканлигини тушунтириб бермасли-богликлик кузатилмайди. Долган барча иродавий гини унутмаслик зарур; сифатлар билан ушбу тоифа темпераментал хусусият Учинчидан, спортчи-талабаларнинг масъулият-орасида юкори даражада ижобий богликлик булиб, лилик, ташаббускорлик ва собиткадамлик каби иро-бири иккинчисини такозо этадиган зарурий шарт давий сифатлари билан улардаги хаётий жушкинлик, сифатида бахолаш мумкин. фаоллик, укув-тренеровкага яроклилик ва танланган "Ижтимоий эгилувчанлик" хусусияти билан спорт тури фаолиятига булган чанкокликни тав-вазминлик, масъулиятлилик, мустакиллик, гайрат- сифловчи предметли чидамлилик уртасида юкори лилик, зийраклик каби иродавий сифатлар уртасида даражада ижобий богликлик мавжуд. таъсирчан алокалар мавжуд эмас. Мазкур хусусият билан "катъиятлик" сифати тескари алокага эга М^иетл^: (1—0 20). Факатгина спортчидаги "ташаббускор- 1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2020 йил 24 январ-а „ „ даги "Узбекистон Республикасида жисмоний тарбия ва спортни янада лик сифати узидаги ижтимоий эгилувчанлик такомиллаштириш ва оммалаштириш чора-тадбирлари туррисида"™ темпераментал хусусият билан ижобий корреляцион Г№-5924-с°нли фарм°™ // https://|ex.uz/docs/4711327 (мур°жаат с б . санаси: 25.04.2020). муносабатни намоён килди. 2. Fозиев Э. Умумий психология: Психология мутахассислиги Тадкикотдан маълум булишича танланган спорт учун дарслик / Э.Fозиев; УзР ОУМТВ, М.УлуFбек номидаги УзМУ. -.-„„ „ „а -- Т.: "Узбекистон файласуфлари миллий жамияти" нашриёти, 2010. тури буйича курсатиладиган хар кандай ташаббу- _ Б. 281-284. скорлик" хар иккала темпераментал хусусиятнинг 3. Психологические тесты для профессионалов / авт. сост. , „, - Н.Ф. Гребень. _ Минск: Соврем. шк., 2007. _ 496 с. (пред^ТЛ^ ижтимоий) суръати билан юкори дара- 4. Селиванов, В.И. Психология волевой активности: лекции по жада богликни намоён этади (мос равишда - 1=0,71; спецкурсу / В.И. Селиванов. _ Рязань: Изд-во Рязанский государ- 1_0 66* <0 01) ственный педагогический институт им. С.А. Есенина., 1974. _ 151 с. ' ' Р—5. Иванников, В.А. Общая психология: учебник для академиче-Шунингдек, биргина "вазминлик" иродавий ского бакалавриата / В.А. Иванников. _ М.: Издательство Юрайт, сифати "предметли таъсирчанлик"ни ифодаловчи 2015(3_к4р8у°ецкий В.А. Психология: Учебник для учащихся пед. училищ. темпераментал хусусият билан ижобий, колган бар- _ М.: Просвещение, 1980. _ 352 с. ча куринишдаги иродавий сифатлар тескари алока- _ во^о'необ^ЭК П^иохсоклвагиИ ^п^о:^ Г.пМс.иЯх0OлбоC0нH; ни курсатди. Бунда бирор бир сифат иродавийлик 1998. _ 304 с. контекстида таъсирчанликнинг ижтимоий ахамият „8. Саттарова Г.И., Абдуназарова Н.Э. Илк успиринлар иродавий .. сифатларининг темпераментал хусусиятлари ва мотивацион сох,а касб этишини намоён килмади. билан алокдцорлик жихдтларининг тахлили // Замонавий таълим. _ Психологик тадкикотлардан маълум булиши- 2017; _№ 12^_,Б.| 42"51. ^^ п „т * •' 9. Ильин Е. П. И46 Психология спорта. _ СПб.: Питер, 2012. _ 352 с.

4 4 e-mail: fan_sportga@uzdjtsu.uz №3-2020

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.