Научная статья на тему 'ДЕВИАНТ ХУЛҚЛИ ЎСМИРЛАР БИЛАН ТАРБИЯВИЙ ИШЛАР ОЛИБ БОРИШДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ ФАОЛИЯТИНИНГ АҲАМИЯТИ'

ДЕВИАНТ ХУЛҚЛИ ЎСМИРЛАР БИЛАН ТАРБИЯВИЙ ИШЛАР ОЛИБ БОРИШДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ ФАОЛИЯТИНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
44
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДЕВИАНТНОСТЬ / ПОВЕДЕНИЕ / ДЕВИАНТНОЕ ПОВЕДЕНИЕ / ОТКЛОНЯЮЩЕЕСЯ ПОВЕДЕНИЕ ОТ НОРМЫ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ЗАПУЩЕННОСТЬ / ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ / АДАПТАЦИЯ В СПОРТЕ / МОРАЛЬ / НРАВЫ / НРАВСТВЕННАЯ УСТОЙЧИВОСТЬ / ИНТЕРЕС К СПОРТУ / ВЛИЯНИЕ / ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Арзикулов Д.Н.

Мақолада девиант хулқли болаларни спортга жалб қилишнинг педагогик-психологик жиҳатлари, жисмоний тарбия ва спорт тўгаракларига жалб этиш орқали уларнинг хулқидаги оғишларнинг олдини олиш имкониятлари таҳлил этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДЕВИАНТ ХУЛҚЛИ ЎСМИРЛАР БИЛАН ТАРБИЯВИЙ ИШЛАР ОЛИБ БОРИШДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ ФАОЛИЯТИНИНГ АҲАМИЯТИ»

БОЛАЛАР -УСМИРЛАР СПОРТИ / ДЕТСКО-ЮНОШЕСКИЙ СПОРТ

Д.Н. АРЗИКУЛОВ, ПСИХОЛОГИЯ ФАНЛАРИ НОМЗОДИ, ДОЦЕНТ, УзДЖТСУ,

ЧИРЧЩ

ДЕВИАНТ ХУЛИЛИ УСМИРЛАР БИЛАН ТАРБИЯВИЙ ИШЛАР ОЛИБ БОРИШДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ ФАОЛИЯТИНИНГ А^АМИЯТИ

Аннотация. В статье излагаются психолого-педагогические аспекты привлечения детей с девиантным поведением к занятиям физической культуры и спорта, как способ профилактической работы.

Ключевые слова: девиантность, поведение, девиантное поведение, отклоняющееся поведение от нормы, педагогическая запущенность, здоровый образ жизни, адаптация в спорте, мораль, нравы, нравственная устойчивость, интерес к спорту, влияние, взаимодействие.

Юртимизда жисмоний тарбия ва спортнинг оммавийлигини ошириш, миллий уйинларни кайта тиклаш, соглом турмуш тарзини шакллантириш, иктидорли спортчиларни тайёрлаш ва уларнинг махоратини оширишда сунгги йилларда кенг куламли ишлар амалга оширилмокда. Спорт сохасидаги улкан ислохотлар ва эришилаётган юксак натижалар мамлакатимиз Президенти Ш.Мирзиёев томонидан олиб борилаётган окилона давлат сиёсатининг махсулидир. Юртбошимизнинг 2017 йил 7 февралдаги Фармони билан тасдикланган 2017-2021 йилларда Узбекистонни ривожлан-тиришнинг бешта устувор йуналиши буйича харакатлар стратегиясининг "Ёшларга оид давлат сиёсатини такомиллаштириш" деб номланган бандида "Жисмонан соглом, рухий ва интеллектуал ривожланган, мустакил фикрлайдиган, катъий хаётий нуктаи назарга эга, Ватанга содик ёшларни тарбиялаш, демократик ислохотларни чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида уларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш" масаласининг алохида эътироф этилиши жисмоний тарбия ва спорт сохасининг давлат сиёсати даражасида мухимлигидан далолат беради.

Бугунги кунда Республикамизда 2018 йил холатига кура спортни ривожлантиришга хизмат килувчи 411 та давлат ва нодавлат ташкилотлари,

жумладан, 1 та университет, 1 та Миллий Олимпия кумитаси, 226 та болалар ва усмирлар спорт мактаби, 56 та ихтисослаштирилган спорт мактаби, 29 та футбол интернати, 15 та Олимпия захиралари коллежи, 76 турдаги спорт федерацияси ва 7 та олий спорт махорати мактаби 2018 йилнинг 5 мартида Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-5368 Фармонига асосан ташкил этилган Узбекистон Республикаси Жисмоний тарбия ва спорт вазирлиги таркибида фаолият олиб бормокда.

Илмий манбаларга караганда, инсон шахси учта омил таъсирида ривожланади. Улардан биринчиси - одам тугилиб усадиган ташки ижтимоий мухит, иккинчиси - одамга узок муддат давомида тизимли равишда бериладиган ижтимоий таълим-тарбия ва учинчиси - наслий йул билан бериладиган ирсий омилларнинг таъсиридир.

Инсоннинг психик тараккиёти ва шахсий сифатларининг таркиб топишида ташки ижтимоий мухит ва тарбиянинг роли ^ал килувчи ахамиятга эгадир. Лекин инсон шахсининг таркиб топиши, юкорида айтиб утганимиздек, факат шу иккита омилга эмас, балки учинчи бир омилга хам богликдир. Бу омил наслий йул билан утадиган айрим анатомик ва биологик хусусиятларнинг таъсиридир. Одамга наслий йул билан айрим анатомик ва биологик хусусиятлар берилади. Масалан: тана тузилиши, соч ва кузлар ранги, овоз,

гапириш услублари, айрим хдракатлар тугма равишда берилиши мумкин. Одамга х,еч вакт унинг психик хусусиятлари, яъни аклий томонлари билан боглик булган сифатлари наслий йул билан берилмайди, деб изох,ланади. Леки реал хдётда купинча

Инсоннинг шахс сифатида шаклланиши унинг биологик ва ижтимоий омилларига боглик экан. Демак, болалар хулк-атворининг салбий томонга огишида х,ам узига хос юкоридаги икки омилнинг бевосита урни бор. Боланинг хулк-атвори купинча уз олдига куйган максадлари, кизикишлари, идеаллари ва эътикодлари мажмуида яккол намоён булади. Хулк-атвордаги узгаришлар бевосита ёшга боглик кризис даврларининг кечиши билан боглик х,олда юз бериши табиийдир.

Боладаги салбий иллатларнинг олдини олиш ва уларни бартараф этишда куйидагиларга эътиборни каратиш максадга мувофик:

- аввало, х,ар бир ёш даврининг узига хос психологик ривожланиш даражаларини аниклаб олиш лозим;

- иккинчидан, бола тарбиясида содир булаётган салбий узгаришларни урганиб, тах,лил килиб бориш керак;

- учинчидан, тарбияси огир болаларнинг психологик ривожланишини меъёрлаштиришга йуналтирилган махсус тадбирларни ишлаб чикиш лозим.

Спорт психологи, ота-оналар, тренерлар девиант хулк-атворли болаларни спорт фаолиятига жалб этишда асосан спорт турларининг хусусиятлари боланинг характер хусусиятларига мос келишини инобатга олишлари шарт. Бунинг учун куйидаги спорт турларининг шахсни

инсоннинг характер хусусиятидаги салбий огишлар унинг наслий таркиби билан боглик эканлигига амин буламиз. Шу уринда куйдаги жадвалга эътиборингизни каратин.

шакллантиришга таъсир этувчи жихдтларини билиш талаб этилади.

Енгил атлетика спорт тури боланинг жисмоний ривожланишида мух,им ахдмият касб этиб, унда юриш ва югуриш, сакраш, улоктириш

техникаларини узлаштириш оркали куч, чидамлилик, иродавий сифатлар шакллантирилади.

Гимнастика ва бадиий гимнастика машклари оркали жисмоний физилатларни ривожлантириш, коматни тугри

шакллантириш, согликни мустах,камлаш, иродавий сифатларни тарбиялаш, хдракатларни мох,ирона, енгил ижро этишга ургатиш каби вазифалар муваффаккиятли х,ал этилади

Сузиш боланинг жисмоний ва психологик ривожланишида, инсондаги негатив х,олатларни бартараф этишда релаксатив хусусиятга эга булган спорт тури х,исобланади. Сузиш оркали узига ишонч, танани онгли равишда бошкариш, максадга интилиш, иродавий зур бериш, кийинчиликни енгиш каби хусусиятлар яхши шаклланади.

Бокс ва кураш (угил болалар учун) яккакураш спорт турлари инсонда мустакиллик, мардлик, жасурлик, матонат, чидам, таваккалчилик, ташаббускорлик ва иродавий зур бериш каби сифатларни хдмда оддий ва мураккаб реакциялар тезлигини оширади.

Шахс фаолиятига таъсир килувчи омиллар

Ирсий-биологик омиллар: Психологик омиллар: Ижтимоий омиллар:

- тугма хусусиятлар; - тугма нуксонлар; - орттирилган нуксонлар. - фикрлаш тарзи; - эмоционал таъсирланиш даражаси; - ирода; - темперамент; - характер; - кобилиятлар. - жамият тузилмаси; - ижтимоий институтлар; - ижтимоий меъёрлар; - турмуш тарзи.

Бокс ва кураш спорт турларини нормал болалар каби хулкида огишлари булган болалар учун хам тавсия этиш мумкин. Факат бу уринда кураш буйича тренер айни укувчи билан купрок индивидуал тарзда ишлаши зарур. Чунки бу жисмоний куч, техник ва тактик тайёргарлик инсонда таваккалчилик ва агрессивлик холатини кучайтириш эхтимоли булган спорт тури хисобланади. Маълумки, хулкида огишларибулган болаларда хам агрессия ва таваккалчилик бошка шахсий сифатларга Караганда устунлик килади. Айни шу сабабли хам бу тоифа болаларга миллий кураш турлари оркали узидаги агрессия ва таваккалчилик хамда фрустрацион холатларни спорт мусобакаси ва спорт машгулотлари оркали меъёрлаштиришга ургатиш максадга мувофикдир.

Волейбол. Бугунги волейбол уйинининг мохияти, жумладан, техник-тактик харакатларнинг ижро этилиши аксарият "хавода", яъни таянчсиз холатда амалга оширилиши билан фаркланади. Сакраб зарба бериш, тусик куйиш, туп узатиш, йикилиб туп кабул килиш, туп киритиш бунга яккол мисол була олади. Сунгги йилларда уйин коидаларининг кескин тизимда олиб борилиши, либеро уйинчисининг жорий этилиши, уйинчи алмашинувининг тугридан-тугри амалга оширилиши, турнинг пастки кисмига тегишга рухсат берилиши ва хоказолар уйин суръатининг янада жадаллашувига олиб келди. Мутахассислар томонидан аникланганки, хар бир мусобака уйинида волейболчилар 300-600 марта, хатто ундан куп сакраб ижро этадиган техник-тактик малакаларни бажарар эканлар. Агар уйиндан олдинги бадан киздириш давомидаги сакрашлар, уйин вазиятларида тупсиз ижро этиладиган чалгитувчи сакрашлар эътиборга олинса, кайд этилган сакрашлар хажми назарда тутилса, замонавий волейболда юксак натижага эришиш жисмоний имкониятларга канчалик боглик эканлиги аён булади. Демак, жисмоний тайёргарлик техник-тактик тайёргарлик билан чамбарчас боглик булиб, юксак спорт махоратининг таъминланишида пойдевор сифатида

мухим ахамият касб этади.

Бундан куриниб турибдики, мазкур жисмоний хдракатлар шахс структурасида баскетбол, волейбол, футбол, гандбол, теннис каби спорт уйинларининг турлари оркали бола организмининг хар томонлама уйгун ривожланиши, функционал имкониятларининг ошиши хамда жисмоний сифатларининг усишини таъминлайди, шу билан бирга, куйидаги индивидуал психологик хусусият ва иродавий сифатлар, яъни уз-узини англаш, жамоадошларининг харакатини тушуниш, эгилувчанлик, тезкорлик, чакконлик, чидамлилик, тартиблилик, объектив (ракибнинг хужуми, уни алдаб утиш, ракибга чап бериш ва хк.) хамда субъектив (уз танасини бошкариш, муваффаккиятга интилиш) кийинчилик-ларни енгиш, узини кулга олиш ва бошкариш, иродавий зур бериш кабилар яхши шаклланади.

Спорт уйинлари оркали хулкида огишлари булган болалар хулкини коррекциялаш яхши натижа беради. Чунки бу спорт турлари болада нафакат уз майллари, манфаатини, балки жамоа ва жамоа аъзоларининг манфаати ва обрусини химоя килиш каби буюк максадга интилиш хиссини уйготади.

Спорт турлари билан шугулланиш оркали девиант хулк-атворли болаларда:

• узини ижобий томондан намоён килиш имконияти яратилади;

• усмирнинг уз ички рухий холатини: максади, ижтимоий хаётга булган муносабати, уз-узига ишончи, узини иродавий-хиссий бошкаришини тартибга солиш эхтимоли ортади;

• усмирда хаётга инсоний ёндашув, бошкаларга ижобий муносабат, узидан заифларга нисбатан рахм-шафкатни, шакллантиришга эришиш осонлашади;

• максадга эришиш йулида мураббий ва жамоадошлари маслахатига кулок солиш, муайян машгулотларни уз вактида режа асосида бажариш оркали тартиблилик шаклланади;

• спорт машгулотлари билан мунтазам шугулланиш жисмоний ва психологик кийинчиликларни бартараф

этади хамда иродани мустахкамлайди, ижобий ижтимоий-шахсий фазилатларни хосил килишга интилиш пайдо булади;

• спортга жалб этишда психологик маслахат ва психологик хизматни тугри ташкил этиш, болаларни спорт сохасида обрули булган тренерларга йуллаш уларда "ижобий идеал"ларнинг шаклланишида мухим ахамият касб этади.

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, муайян спорт тури билан мунтазам шугулланиш болада куркув, тортиниш, умидсизлик холатларини бартараф этади, узи учун одатий психологик холатни (рухий тушкунлик вазиятигача булган холат) тиклашига, уз ички ресурсларидан ижобий

фойдаланишига имкон яратади, шунингдек, унда спорт турига караб максадга интилиш, мустакиллик, ташаббускорлик, мардлик, жасурлик, кийин вазиятларда узини кулга олиш, муайян кийинчиликларни енгиб утиш каби психологик хусусиятларнинг ривож-ланишига ижобий таъсир курсатади.

Усмир ёшидаги болаларни спортга кизиктириш, уларнинг мослашувини таъминлаш ва ижобий шакллантириш муаммосини психологик жихатдан тахлил килганимизда, бир катор тавсия ва хулосалар чикардик:

• усмир ёшидаги болаларни спортга кизиктиришга психологик, физиологик, педагогик, хукукий, фалсафий жихатдан илмий ёндашилгандагина улардан яхши натижа олиш мумкин;

• усмир ёшидаги болаларни спортга кизиктириш натижасида хар бир шахснинг узи фаолият олиб бораётган маълум бир жамоага мослашуви ходисаси содир буладики, уларни тахлил килишда психологик билимлардан фойдаланиш уринли;

• усмир ёшидаги болаларнинг спортга кизикиши жараёнини таъминлаш психологлар ва шу соха мутахассислари олдидаги ахамиятли масала саналади. Чунки мослашув жараёнининг тез ва

ижобий хал булишида психологик мухит мухим рол уйнайди. Психологик мухитни таъминлашда мураббийлар ва психологлар урни мухим ахамият касб этади. Ижобий психологик мухит доимий равишда жамоа аъзоларининг кайфиятига яхши таъсир курсатиб, уларнинг спорт фаолиятига, эмоционал ва ишлаш кобилиятининг юкори булишига замин яратади. Меъёрдаги психологик мухит мураббий ва спортчи, спортчи билан спортчи уртасидаги муносабатларнинг мувофик-лашувини таъминлайди;

• спортга мослашув куп жихатдан шахсларнинг узларига боглик. Бундай мослашув малакасини узлаштиришда спортчига уз имкониятларини ичдан бошкариш тугрисидаги психологик билимлар ёрдам беради;

• усмир ёшидаги болаларнинг спортга мослашувида ва шу оркали шахсий шаклланишида шахснинг темпераменти хам мухим ахамият касб этади. Тадкикотларимиз натижалари шуни курсатдики, холерик ва сангвиник типидаги темпераментли спортчи усмирларда мослашув жараёни психологик мухитга караб тез ва ижобий булиши мумкин. Меланхолик ва флегматик темпераментли спортчи усмирларда спорт жамоасига мослашув жараёни сангвиник ва холерик типидагиларга нисбатан сустрок кечади;

• усмир ёшидаги болаларнинг спортга кизикишини ва шаклланиш жараёнини ижобий тарзда тезлаштириш, бу жараёнга тускинлик киладиган холатларни бартараф этишда психологик билимлардан фойдаланиш асосий воситалардан бири саналади. Бунда спорт жамоасининг мураббийлари мослашув-нинг тузилмалари, функциялари, типлари ва хусусиятларини ифодаловчи психологик билимлар билан куролланган булишлари шарт. Бундай билимлар спортга кизикиш ва ижобий шаклланиш жараёнининг тез ва осон булишини таъминлаш имконини беради.

Адабиётлар:

1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz - Toshkent: "O'zbekiston" NMIU, 2017.

2. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruza. 2016-yil 7-dekabr /Sh.M. Mirziyoyev. -Toshkent : "O'zbekiston" NMIU, 2017.

3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak. Mamlakatimizni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruza, 2017-yil 14-yanvar. - Toshkent: "O'zbekiston", 2017.

4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo'shma majlisidagi nutq / Sh.M. Mirziyoyev. - Toshkent: "O'zbekiston" NMIU, 2017.

5. Алимов Х., Азимова Ф. Болалар тарбияси буйича саволларга жавоблар (Ота-оналарга тавсиялар). - Т.: Фан ва технология, 2013.

6. Гаппаров З.Г. Спорт психологияси. Жисмоний тарбия институти талабалари учун дарслик / УзР Олий ва урта махсус таълим вазирлиги.-Т.: " Мехридарё", 2011.

7. Марищук В., Блудов Ю., Плахтиенко В., Серова Л. Методики психодиагностики в спорте. М. ФиС, 1990 й

Родионов А.В. Практика психологии спорта. Ташкент, "Lider Press"-2008 г.

8. Умаров М.Н., Гимнастика. Т. 2015 й.

9. Ayrapetyans L.R., Pulatov A.A. Voleybol nazariyasi va uslubiyati. T: Fan va texnologiya.

2012.

Д.Н. Арзикулов

Маколада девиант хулили болаларни спортга жалб килишнинг педагогик-психологик жихдтлари, жисмоний тарбия ва спорт тугаракларига жалб этиш оркали уларнинг хулкидаги огишларнинг олдини олиш имкониятлари тах,лил этилган.

In this article described pedagogical psychological aspects of encouraging youth with deviant behavior training with physical culture and sports as the way of psychotherapeutic work.

А.К. ЭШТАЕВ, КАНДИДАТ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ НАУК, ДОЦЕНТ, УзГИФК, ЧИРЧИК

ПОСТРОЕНИЕ И ОБЩАЯ СТРУКТУРА ЭТАПА НАЧАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ ЮНЫХ ГИМНАСТОВ

Аннотация. Спорт гимнастикаси буйча ИБУОЗСМ ларига шугулланувчиларнинг ёши ва тайёргарлик даражасини хисобга олган холда укув - тренировка машгулотлари тузилиши ишлаб чикилди ва амалиётига таклиф килинди. Антропометрик (буй - вазн) курсаткичларини уртача статистик малумотлари аникланди. 5 -7 ёшли болаларни спорт турини талаб хусусиятига этибор олган холда спорт яроклилик картаси ишлаб чикилди.

Калит сузлар: укув - тренировка машгулоти таркиби, харакат тайёргарлиги, буй - вазн курсаткичлари, спортга яроклилик картаси.

Актуальность. Анализ практической работы с юными гимнастами на начальном этапе подготовки показывает, что

построение тренировочного процесса во многих случаях оказывается

неэффективным и приводит к большому -

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.