Научная статья на тему 'ДЗЮДОЧИ ШАХСИДАГИ УСТУВОР СИФАТЛАРНИ ЎРГАНИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АҲАМИЯТИ'

ДЗЮДОЧИ ШАХСИДАГИ УСТУВОР СИФАТЛАРНИ ЎРГАНИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
69
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахсий сифатлар / мақсадга интилиш / саботлилик / қатъият / жасурлик / мардлик / мустақиллик / ташаббускорлик / интроекция / проекция / ретрофлексия / дефлексия. / personal qualities / striving for the goal / perseverance / perseverance / courage / courage / independence / initiative / introection / projection / retroflexia / deflection.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Эркин Назарович Сирлиев, Азиз Ҳошимжон Ўғли Узоқов

Мазкур мақолада юқори малакали дзюдочиларнинг мусобақа жараёнида ғалабани таъминлаш учун муҳим аҳамият касб этувчи устувор шахсий сифатларининг психологик аҳамияти очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article reveals the psychological importance of the personal qualities of ustivor, which play an important role in ensuring victory in the competition process by highly qualified judoists.

Текст научной работы на тему «ДЗЮДОЧИ ШАХСИДАГИ УСТУВОР СИФАТЛАРНИ ЎРГАНИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АҲАМИЯТИ»

ДЗЮДОЧИ ШАХСИДАГИ УСТУВОР СИФАТЛАРНИ УРГАНИШНИНГ

ПСИХОЛОГИК АХДМИЯТИ

Эркин Назарович Сирлиев

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети II-боскич

докторанти sirlieverkin@gmail .com

Азиз Х,ошимжон угли Узоков

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети "Спорт психологияси ва педагогика" кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада юкори малакали дзюдочиларнинг мусобака жараёнида галабани таъминлаш учун мухим ахамият касб этувчи устувор шахсий сифатларининг психологик ахамияти очиб берилган.

Калит сузлар: шахсий сифатлар, максадга интилиш, саботлилик, катъият, жасурлик, мардлик, мустакиллик, ташаббускорлик, интроекция, проекция, ретрофлексия, дефлексия.

ABSTRACT

This article reveals the psychological importance of the personal qualities of ustivor, which play an important role in ensuring victory in the competition process by highly qualified judoists.

Keywords: personal qualities, striving for the goal, perseverance, perseverance, courage, courage, independence, initiative, introection, projection, retroflexia, deflection.

КИРИШ

Дунё атроф оммасини инсониятнинг келажакдаги баркарор тараккиётини таъминлаш учун ёшларга таълим олиш, мехнат килиш хамда жисмоний ва рухий соглом булиши учун тулаконли шароит яратиш муаммоси жиддий ташвишга солмокда. 2010 йил 18 октябрда БМТ бош Ассамблеяси "Спорт -таълим, согликни саклаш, тараккиёт ва тинчликни таргиб килиш воситаси сифатида" 65/4-сон Карорини кабул килди. 1 Бу уз урнида спорт сохаси жумладан, дзюдо курашини яна бир бор дунё буйлаб кенг таргиботи учун

1 http://www.un.org/ru/ga/65/docs/65resl.shtml - БМТ расмий сайти (Кириш - 10.09.2020). Tashkent, Uzbekistan 185 E-mail: carjisor@carjis.org

замин яратди. Бугунги кунда дзюдо кураши оммавийлиги жихатидан футболдан кейинги уринда туриб, Х,алкаро дзюдо федерациясига 178 давлат аъзо булиб, 30 миллионга якин киши ушбу спорт тури билан шугулланиб келишмокда. Хрзирда дзюдо курашининг ривожланиш даражаси, спортчининг уз имкониятларини юкори даражада намоён этишида, шахсий сифатлар ривожланиши жараёни узок муддатли хамда машаккатли психологик тайёргарликни талаб этади.

Жахонда дзюдо кураши сохасида олиб борилаётган илмий тадкикотларнинг психологик тайёргарлик боскичида, дзюдочилар шахсий сифатлари яъни, психофизиологик, иродавий-мотивацион ва хиссий-эмоционал сохаси ривожланишининг психологик омили сифатида шахсий сифатлар диагностикаси хамда галабани таъминлашда мухим ахамият касб этадиган ижобий сифатларни ривожлантириш, маглубиятга сабаб буладиган салбий сифатларни меъёрлаштиришга каратилган психологик тренинг, психокоррекция амалиёти ва шахсий сифатларга таъсир этувчи ташки ва ички омиллар тадкик этиб келинмокда. Ушбу омилларни инобатга олган холда дзюдочилар машгулот ва мусобака жараёнида мухим ахамият касб этган шахсий сифатларни такомиллаштиришга каратилган психологик тренинглар ва салбий сифатларни психокоррекциялаш амалиёти омили мухим эканлиги сабабли жахонда уни чукур тадкик этишга долзарб илмий-амалий масала сифатида ёндашилмокда.

Мамлакатимиз янги тарихида амалга оширилаётган кенг куламдаги ислохотларда жисмоний тарбия ва спортга, айникса, болалар спортини ривожлантириш ва оммавийлаштиришга устувор йуналишлардан бири сифатида каралмокда. "Ёш авлоднинг ижодий ва интеллектуал салохиятини ошириш ва руёбга чикариш, болалар ва ёшлар уртасида соглом турмуш тарзини шакллантириш, уларни жисмоний тарбия ва спортга кенг жалб этиш мухим ахамият касб этмокда". [1] 2017/2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясида "Жисмонан соглом, рухан ва аклан ривожланган, мустакил фикрлайдиган, Ватанга содик, катъий хаётий нуктаий назарга эга ёшларни тарбиялаш", "Ёш авлоднинг ижодий ва интеллектуал салохиятини куллаб-кувватлаш ва руёбга чикариш, болалар ва ёшлар уртасида соглом турмуш тарзини шакллантириш" каби мухим вазифаларнинг белгилангани фикримиз далилидир. [2]

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Муаммонинг урганилганлик даражаси. Замонавий психология сохасида шахс муаммоси ва уз фаолиятида юкори натижаларга эришишида психологик тайёргарлик жараёнининг урни сингари бир катор муаммолар педагог ва психологлар томонидан тадкик этилган. Жумладан, ватанимиз психолог олимларидан: Г.Б. Шоумаров, В.М. Каримова, Н.С. Сафаев, З.Т. Нишоновалар илмий ишларида шахс ижтимоийлашувидаги шахсий сифатлар психологик хусусиятларини тадкик этган; 3.F. Гозиев шахснинг онтогонездаги тараккиётини урганган; П.С. Зргашов симметрия хиссининг психофизиология хамда индивидуал психология билан богликлик хусусиятларини аниклаган; А.И. Расулов психологлар касбий тайёргарлигининг турли боскичларида шахс тугрисида маълумот олишнинг самарали усулларини аниклаган; Б.Р. Кодиров ва К.Б. Кодировлар шахснинг касбий ташхис методикаларини махаллий мухитга мослаштиришган.

Тадкикотнинг максади: Дзюдочиларда шахсий сифатлар ривожланишининг психологик хусусиятларини тахлил килиш оркали галабани таъминлашга таъсир этувчи сифатларни эмпирик урганиш.

Тадкикотнинг вазифалари:

Муаллиф томонидан ишлаб чикилган суровнома асосида дзюдочиларнинг ижобий ва салбий шахсий сифатларини аниклаштириш ва танланган психодиагностик методикалар ёрдамида успирин дзюдочиларнинг шахсий сифатларини урганиш;

дзюдочиларда галабани таъминлашга таъсир этувчи шахсий сифатларини ривожлантириш хамда маглубиятга сабаб буладиган салбий сифатларини олдини олишга катарилган тавсиялар ишлаб чикиш.

Тадкикотнинг объекти. Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети дзюдо йуналишида тахсил олаётган успирин ёшидаги 80 нафар талабалари ва ТТЗ дзюдо спорт клубининг 80 нафар синалувчилари.

Тадкикотнинг усуллари: Спортчиларнинг хиссий-иродавий сохасини тадкик этишда Б. Смирновнинг иродавий сифатларни урганишга мулжалланган суровномалари ишлатилди. Олинган натижалар математик-статистик методлар (фоизли тахлил, фактор тахлили, Стьюдентнинг t-мезони, К. Пирсоннинг rp корреляция коэффициентини хисоблаш методлари) ёрдамида микдорий курсаткичлар кайта ишланди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ушбу танлаб олинган тажриба гурухимиз синалувчиларнинг иродавий сохаси юзасидан тажрибадан олдин ва тажрибадан кейин олинган натижаларнинг динамикаси ва ишончлилиги курсаткичи Стюдентнинг t-мезони

acocuga Taxman KHguHgu. Ymöy Hara^agap TaxguguHH Kyñuga KegTupugraH

1-«:agBagga KypumHMH3 MyMKHH.

1-^agBaa

Ta^puSa rypyxH (Y3g3TCy) n=80 Ha3opaT rypyxH (TT3 KayS) n=80 YcHm HaTH^aaapu p

WKaaaaap: TO M TK M t TO M TK M t (|)apK % Tr Hr

Ma^cagra HHTHam 2,8 4,8 3,34*** 2,42 2,9 1,98* 2 33,3 <0,001 <0,001

CaSorauaHK Ba KaTbHHT 2,64 4,34 2,63** 2,57 2,63 1,45 1,7 28,3 <0,01 <0,01

l^yptaT Ba MapgaHK 2,5 4,7 2,43** 2,43 2,44 1,26 2,2 36,7 <0,01 <0,001

Ba3MHH Ba y3HHH TyTa Suaum 2,49 4,89 3,32*** 2,32 3,42 1,76 2,4 40,0 <0,001 <0,001

MycTa^Ha^HK Ba TamaSSycKopaHK 2,53 4,63 3,37*** 2,44 2,65 1,97* 2,1 35,0 <0,001 <0,001

H30^: *p<0.05; **p<0.01; ***p<0.001

Ero ogguMH3ra myHgañ MaKcag KyñguKKH, Ta^puöa rypyxu cu^araga TaHgaö ogHHraH Y3ÖeKHCTOH gaBgar ^HCMOHHH Tapöna Ba cnopT yHHBepcuTeTH CHHanyBHHnapHHHHr Ta^puöagaH oggHH ogHHraH Hara^agapu aHHKgaHraHgaH KeñHH, ygapga öegrugaHraH pe^a acocuga MamrygoT ®;apaeHH KyH TapTHÖura ncuxogoruK TpeHHHr MamrygoTgapu Kupuraggu Ba oguö Öopuggu. ncuxogoruK aMaguñ MamrygoTgapgaH KeñHH ogHHraH Hara^agap Ba Ta^puöaH oggHH ogHHraH Hara^agap umoH^guguruHH Öugum MaKcaguga CTygeHTHHHr t-Me3oHHgaH ^oñgagaHHggu.

OgHHraH Hara^agap myHH Kypcaragu, Tr cuHagyBHugapu "Мацсадга üyHamamuK" mKagacu TO ^=2,8 hh, TK ^=4,8 hh, HKKaga ypTanaHHHr Ta^pnöagaH oggHH Ba Ta^puöa cyHrugaru Hara^agap umoHnguguru t=3,34(***) ra (p<0.001) TeHrguru aHHKgaHgu. Muggun TepMa ®;aMoa g3wgonunapHHHHr KypcaTKHHH TO ^=4,9 hh, TK ^=5 hh, HKKaga ypTanaHHHr Ta^puöagaH oggHH Ba Ta^puöa cyHrugaru Hara^agap umoHnguguru t=4,26(***) ra (p<0.001) TeHrguru aHHKgaHgu. Hkkhhhh Hr cHHagyBHHgapHHHHr KypcaTKHHH KyñugarHHa: TO ^=2,42 hh, TK ^=2,9 hh, HKKaga ypTanaHHHr Ta^puöagaH oggHH Ba Ta^puöa cyHrugaru Hara^agap umoH^guguru t=1,98 (*)ra (p<0.05) TeHrguru aHHKgaHgu.

ТГ синалувчиларининг барча шкалалар юзасидан ТО ва ТК олинган натижалар динамикаси куйидагича куринишда усганлигини куришимиз мумкин: "Мацсадга йуналганлик" шкаласи ишочлилиги t=3,34(***) га (p<0.001), усиш динамикаси ц=2 (33,3 %) усган; "Саботлилик ва катъият" шкаласи ишончлилиги t=2,63(***) га (p<0.001), усиш динамикаси ц=1,7 (28,3 %) усган; "Журъат ва мардлик" шкаласи ишончлилиги t = 2,43(***) га (p<0.001), усиш динамикаси ц=2,2 (36,7 %) усган; "Вазминлик ва узини тута билиш" шкаласи ишончлилиги t=3,32(***) га (p<0.001), усиш динамикаси ц=2,4 (40 %) усган; "Мустациллик ва ташаббускорлик" шкаласи ишончлилиги t=3,37(***) га (p<0.001), усиш динамикаси ц=2,1 (35 %) усганлигини куриш мумкин.

ХУЛОСА

Хулоса сифатида шуни алохида таъкидлаш жоизки, тажриба гурихи синалувчиларининг иродавий сохаси тадкикида, барча шкалалар усганлиги, олдимизга куйган максадга эришганлигимизнинг амалий исботидир.

Шахсга хос булган ижобий сифатларни ривожлантириш хамда салбий сифатларни коррекция килиш юзасидан олиб борилган тажриба-синов машгулотлари, утказилган психологик тренингларнинг натижалари, уларнинг микдор ва сифат жихатидан тахлили тадкикод максадини тула амалга ошганлигидан, механизмлари руёбга чикканлигидан далолат беради. Дзюдо кураш тури билан шугуланадиган спортчиларда шахсий сифатларни ривожланишининг психологик омилларига тааллукли фаразлар экспериментам изланишларимизда тулик тасдикланди. Тажриба ва назорат гурухларига жамланган дзюдочиларнинг шахсга хос ижобий сифатлари галабани таъминлашда, аксинча салбий сифатлари эса маглубиятга сабаб булиши тадбик этилган методикалар ёрдамида яккол намоён булди. Тадкикод олдига куйилган вазифалар боскичма-боскич, иерархик принципга асосланган холда амалга оширилди, кулланилган методикаларнинг самрадорлик даражаси математик статистика формулаларидан фойдаланилган хисоб-китобларда адекват аникланди. Олинган амалий ва назарий маълумотлар, микдорий натижалар шахсий сифатларни ривожлантириш буйича махсус тавсиялар ишлаб чикишга пухта негиз яратди.

Назарий ва амалий маълумотлар тахлили хамда талкинига асосланган холда куйидаги мазмун-мохиятли хулосалар чикаришга карор килдик.

1. Дзюдочилар шахсий натижасига таъсир этадиган ижобий (максадга интилиш, мустакиллик, чидамлилик, мустакиллик, мардлик) сифатлари дзюдочиларнинг машгулот ва мусобака жараёнида уз имкониятларини юкори

даражада намоён этишига йуналтирилган жисмоний, техник-тактик хамда психологик тайёргарлиги, унинг шахсий сифатлари, яъни "нерв-физиологик", "иродавий-мотивацион" хамда "хиссий-эмоционал" сохаси билан богликлиги тадкикот доирасида аниклаштирилди;

2. Ишлаб чикилган ижтимоий-психологик тренинглар асосида дзюдочиларнинг галабасини таъминлаш омили хисобланган шахсий сифатлар, яъни иродавий-мотивацион (максадга интилувчанлик, мустакиллик ва ташаббускорлик, журъат ва жасорат, катъиятлилик ва матонат, мувафакиятга эришиш мотивацияси) сохаларини ривожлантириш мумкин;

Юкоридаги фикрларга асосланиб, дзюдочиларнинг машгулот ва мусобака жараёнида юкори натижаларни кулга киритишида мухим ахамият касб этадиган ижобий шахсий сифатларини ривожлантириш хамда салбий шахсий сифатларни меъёрлаштириш максадида мураббий ва спорт психологлари учун куйидаги тавсияларга амал килишлари зарур:

Умумий тавсиялар:

Мураббийлар учун:

1. Мамлакатимизда дзюдочиларни жахон аренасидаги мавкейини кутариш максадида спорт федерацияларининг иктидорли ёшларни кашф этиш борасидаги хамкорлиги ва селекция ишларини талаб даражасида йулга куйиш;

2. Мураббийлар жамоадаги спортчиларнинг шахсий фазилатларини такомиллаштириш максадида, уларнинг буш вактларида бадиий китоб укишларини йулга куйиш;

3. Кучайтирилган тартибдаги укув-йигин машгулотлари сунгида жамоа спортчиларининг жисмоний захирасини саклаб колиш максадида, жисмоний юкламаларни тугри (яъни, рухий тайёргарлик ва дам олиш вацтига тулиц амал цилиш) ташкил этишда аутоген ва релаксацион машклардан фойдаланиш заруратини кун тартибига киритиш;

4. Мураббий жамоа спортчиларида салбий мотивациянинг олдини олиш максадида, жисмоний, техник ва тактик тайёргарлик жараёнида бир хилликдан кочиш;

5. Спортчиларга ракиби ва булажак мусобакаларнинг шарт-шароитлари хакида етарлича маълумотлар бериб бориш.

Спорт психологлари учун:

1. Спортчиларга машгулот ва мусобака жараёнида рухиятига тахдид солувчи хавотирланиш ва нокулайлик холатлари, ички ва ташки зиддиятлар билан боглик салбий жарохатловчи кечинмаларни бартараф килиш ёки камайтиришга йуналтирилган Психоаналитик коррекция (сициб чицариш, кетиш, ажратиш (изоляция), рационализация, рад этиш, идентификация

(айнан ухшатиш), сублимация, аввалги хулц куринишига цайтиш) ёрдамида халос этиш;

2. Аналитик терапия ёрдамида ("16 суз ассоциацияси" тести (К.Юнг), проектив техникалар, саволномалар, тушлар ва фантазия) спортчиларда англанмаган маълумотларни англаш холатига келтириш билан боглик онгсизлик ва онг оламидаги уйгунликни таъминлашга каратиш;

3. Спортчиларнинг уз фаолияти давомида олдига куйган максад ва муддаоларини тули; англашига салбий таъсир этадиган бузилишларни Гештальт терапия (интроекция, проекция, ретрофлексия, дефлексия, тафаккурни ривожлантирувчи машц, цушилиш) оркали олдини олиш;

4. Спортчининг булажак мусобака жараёнидаги фаолиятини режалаштириш, шахсий сифатларини устиришга эътибор бериш, мусобакага тактик ва техник жихатдан рухий тайёргарлигини такомиллаштириш;

REFERENCES

1. Узбекистан Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг 2018 йил 5 мартдаги "Жисмоний тарбия ва спорт сохасида давлат бошкаруви тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5368-сон Фармони.

2. "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида" Узбекистон Республикаси Президенти фармони// Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017. - 6 (766)-сон. Б.38.

3. Каримова В.М. Психология. Укув кулланма. Абдулла Кодирий номидаги халк нашриёти. - Тошкент.: 2002. - 205.б.

4. Гозиев Э. Онтогенез психологияси. Назарий-эксперементал тахлил. - Т.: 2010. - 360 б.

5. Мухиддинова, У. А. К., & Коккозова, Ж. Ж. (2020). Билингвизмнинг бола когнитив ривожланишига таъсирини урганишга доир тадкикотлар тахлили. Science and Education, 1 (Special Issue 4).

6. Гаффоров, Н. Н. У. (2020). Булгуси психологлар касбий коммуникатив компетентлигини ривожлантириш муаммосининг урганилганлиги. Science and Education, 1 (Special Issue 4).

7. Урунов, A. Ш. (2021). Типология подростков с девиантным повидением как теоритическая основа воспитания. "Узбекистонда психологияни ривожлантириш муаммолари: назария ва амалиёт уйгунлиги ", 368-371.

8. Mavlonov, D. (2021). Suzish sporti bilan shug'ullanuvchi yosh sportchilar o'rtasidagi shaxslararo munosabatlarning ijtimoiy - psixologik tahlili. "Узбекистонда психологияни ривожлантириш муаммолари: назария ва амалиётуйзунлиги", 398-401.

9. Zotova, E. A. (2020). Optimization of compepetive emotional stability of young athlets (on the example of tennis). Лучший молодой ученый-2020, 3, 91-95.

10. Kokkozova, J. J., & Xasanova, X. Z. (2021). Maktabgacha tarbiya muassasasi tarbiyachisi va unga xos bo'lgan xususiyatlar. Споpmчuлapнu ncжологик maйёpлaш муaммолapu мaвзуcuдaгu pecnублuкa uлмuй-aмaлuй-онлaйн aнжумaн мamepuaллapu mymaMU, 247-250.

11. Хaлмaтов, Т. Б. (2021). Психологические основы профессионaльного опыта преподaвaтеля. Ёшлap ea зaмон. Ижmuмоuй-мaънaвuй yзгapuшлapнuнг y3^a xоc xуcуcuяmлapu, муaммо ea eчuмлap maлцuнu, 181-183.

12. Хaлмaтов, Т. Б. (2021). Укитувчининг ижодкорлиги таълим сaмaрaдорлигини ошириш мезони сифaтидa. ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА Б XXI БЕКЕ, 174-179.

13. X,aйдaров, Ф. И. (2021). БошлaнFич тайёргарлик боскдчидa ёш боксчилaр мaшFyлот юклaмaлaрини меъёрлaштириш. Сnоpmчuлapнu ncжологик maйёpлaш муaммолapu мaвзуcuдaгu pecnублuкa uлмuй-aмaлuй-онлaйн aнжумaн мamepuaллapu mynлaмu, 148-150.

14. Эшмyродовa, М. Б. К. (2021). Адaптaционные процессы в aдaптaции подростков к спортивным секциям. Scientific progress, 2(1), 1864-1869.

15. Сирлиев, Э. Н. (2020). Дзюдо кyрaшидa спортчининг шaхсий сифaтлaри Faлaбaни таминловчи омил сифaтидa. "PSIXOLOGIYA " ilmiy jurnal, 62-69.

16. Mahmudov, A. M. (2021). Pedagogical and psychological basis of formation of management skills in leadership in the field of physical training and sports. Electronic journal of actual problems of modern science, education and training, 25-29.

17. Xarn^, А. У., & Курдошев, Б. Ф. (2020). Спорт фaолиятидa норaсолик компелкси диaгностикaси вa коррекцияси. Science and Education, 1(Special Issue

4).

18. Nazarov, D. B. (2021). Psychological person typologies. "Mupовaя нaукa", 2527.

19. Kaлaнов, K. K., & Сaидходжaев, З. Х. (2020). Упрaвление социопсихологическими рисами в сфере информaционных технологий. Социологияни yцumuш ea тцшл maдцщоmлapнu maшкuл эmuшнuнг долзapб мacaлaлapu, 159-161.

20 Усмaновa, Ш. Ш. (2020). Психологические основы профессионaльного мaстерствa преподaвaтеля, тренерa физической культуры. Инmepнaукa, (41-1), 43-44.

21. Дyсaнов, Н. Э., & Ёкyбовa, Д. (2020). Хдрбий тaълим соxдсидa Узини Узи тaрбиялaш усулининг урни вa ax^^ra. Science and Education, 1(Special Issue

4).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.