Научная статья на тему 'ДОГОВОРЫ В СФЕРЕ СПОРТА: НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИХ РЕГУЛИРОВАНИЯ'

ДОГОВОРЫ В СФЕРЕ СПОРТА: НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИХ РЕГУЛИРОВАНИЯ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
111
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
профессиональный спорт / любительский спорт / трудовой договор / гражданско-правовые договоры / предмет договора. / professional sport / amateur sport / labor contract / civil contracts / subject of the contract.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Анвар Раҳматов

в данной статье рассматриваются виды договоров, заключаемых в сфере спорта, в том числе предусмотренные и не предусмотренные законодательством Республики Узбекистан. Предоставляется информация о трудовых и гражданско-правовых договорах, заключаемых между спортсменами и спортивными организациями.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONTRACTS IN THE FIELD OF SPORTS: SOME ISSUES OF THEIR REGULATION

This article discusses the types of contracts concluded in the field of sports, including those stipulated and not provided for by the legislation of the Republic of Uzbekistan. Provides information on labor and civil contracts concluded between athletes and sports organizations.

Текст научной работы на тему «ДОГОВОРЫ В СФЕРЕ СПОРТА: НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИХ РЕГУЛИРОВАНИЯ»

Review of law sciences

Anvar Raxmatov,

Lecturer of Tashkent State University of Law

CONTRACTS IN THE FIELD OF SPORTS: SOME ISSUES OF THEIR REGULATION

Abstract: This article discusses the types of contracts concluded in the field of sports, including those stipulated and not provided for by the legislation of the Republic of Uzbekistan. Provides information on labor and civil contracts concluded between athletes and sports organizations.

Keywords: professional sport, amateur sport, labor contract, civil contracts, subject of the contract.

Анвар Рах,матов,

Преподаватель Ташкентского государственного юридического университета

ДОГОВОРЫ В СФЕРЕ СПОРТА: НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ИХ

РЕГУЛИРОВАНИЯ

Аннотация: в данной статье рассматриваются виды договоров, заключаемых в сфере спорта, в том числе предусмотренные и не предусмотренные законодательством Республики Узбекистан. Предоставляется информация о трудовых и гражданско-правовых договорах, заключаемых между спортсменами и спортивными организациями.

Ключевые слова: профессиональный спорт, любительский спорт, трудовой договор, гражданско-правовые договоры, предмет договора.

Анвар Рах,матов,

Тошкент давлат юридик университети укитувчиси

СПОРТ СОХДСИДАГИ ШАРТНОМАЛАР: УЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ

АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ

Аннотация: мацолада спорт со%асида тузиладиган, жумладан Узбекистон Республикаси цонунчилигида назарда тутилган ва назарда тутилмаган шартномаларнинг турлари урганилади. Спортчилар ва спорт ташкилотлари орасида тузиладиган ме%нат ва фуцаролик-%уцуций шартномалар %ацида маълумотлар берилади.

Калит сузлар: профессионал спорт, %аваскорлик спорти, ме%нат шартномаси, фуцаролик-%уцуций шартномалар, шартноманинг предмети.

Бугунги кунда хаммага маълумки, спорт хар кандай замонавий, жумладан ривожланган, ривожланаётган давлатларда ахоли турмушининг мухим, ажралмас кисми саналади. Яна бир мухим жихат шундаки, спортнинг айрим турлари миллат ва давлатларнинг кадриятларига айланмокда.

Спорт сохасидаги эришилган ютуклар нафакат давлатнинг мавкеини кутаради, балки спортчилар ва уларнинг сохасидаги ташкилотлар, федерацияларга катта даромад олиб келади ва янги иш уринларини яратади, соглом турмуш тарзини таргиб этиб, мамлакат ахолисининг ишчанлик рухиятига, мехнат кобилиятига бевосита таъсир курсатади. Бу эса ялпи ички махсулот ортишига, ахолининг фаравонлигини таъминлашга катта ёрдам беради.

Бир катор мутахассисларининг фикрича, жисмоний тарбия ва спорт сохаси, айникса, оммавий спортнинг жамиятни бирлаштириш, ёшларни зарарли одатлардан халос килиш, касалликларнинг олдини олиш, уртача умр куриш ва унинг сифат даражасини ошириш каби купгина ижтимоий муаммоларни хал килишда мухим ахамият касб этади. Шу сабабли катта ижтимоий ахамиятга эга булган спорт сохаси ва ундаги хизматлар халкаро тартибга солиш ва хамкорликнинг объектидир. Ушбу маколада спорт сохасида тузиладиган шартномалар ва уларнинг турларини кенгрок ёритиб берилади. Маколада урганилаётган мавзунинг долзарблиги ва амалий ахамияти спорт сохасидаги ижтимоий муносабатларнинг узига хослиги билан боглик.

Энг умумий тушунча сифатида спорт сохасидаги бандлик унинг асосий ёки кушимча фаолият тури эканлигига караб профессионал спорт ва хаваскорлик спортига ажратилади. Жумладан, "Жисмоний тарбия ва спорт тугрисида"ги Узбекистон Республикаси ^онунида бу икки тушунчага таъриф берилган булиб унга кура, профессионал спорт спортнинг спорт мусобакаларини ташкил этиш ва утказишга доир кисми булиб, спортчилар уларда узининг асосий фаолияти сифатида иштирок этганлиги ва уларга тайёргарлик курганлиги учун мукофот ва (ёки) иш хаки олади; хаваскорлик спорти эса спортнинг ахолини ихтиёрийлик асосида оммавий спортга жалб килиш оркали одамлар соглигини мустахкамлашга каратилган кисми хисобланади.

Профессор Адам Эпстейн спортдаги иштирокни уч асосий категорияга булади:

1) хаваскорлар;

2) мехнат шартномаси асосида фаолият юритмайдиган профессионаллар;

3) мехнат шартномаси асосида фаолият юритадиган профессионаллар [1].

Яна бир олима Ольга Шевченконинг нуктаи назарига кура, профессионал спорт - бу халкаро хужжатлар, конунчилик ва бошка норматив-хукукий актлар, юмшок хукук нормалари (халкаро ва миллий спорт федерациялари регламентлари ва коидалари, спорт сохасидаги одатлар ва тамойиллар), жамоавий шартномалар, битимлар, махаллий норматив хужжатлар ва индивидуал битимлар билан тартибга солинувчи, профессионал спортчи, мураббий, хакамлар ва (ёки) жамоаларнинг спорт мусобакаларидаги шахсий ва тизимли иштироки ва ютукка еришиш учун уларга аник хак тулаш учун тайёргарлик куриш натижасида юзага келадиган мураккаб тузилмага эга ижтимоий муносабатлар мажмуидир [2].

Бундан куйидагича умумий таърифга келиш мумкин: "профессионал спорт спорт сохасидаги ва у билан боглик фаолият турлари ва ижтимоий муносабатлардаги бандликнинг шакллари (спортга оид, спорт-мехнат, тадбиркорлик, шунингдек, спорт ташкилотларида амалга ошириладиган интизомий ва хизмат курсатиш-иерархик муносабатлари хам киради) мажмуи".

Рим хукуки давридан бизга маълум булган энг кадимги хукукий конструкциялардан бири шартнома хисобланади. Шартнома мулкий муносабатларни (фукаролик-хукукий) хукукий тартибга солишда универсал усул сифатида марказий уринни эгаллайди. Спорт сохасидаги муносабатлар хам асосан шартномалар билан тартибга солинади. Бу жарёнда шартномалар хаваскор, кунгилочар, коллегиал ва профессионал даражада спорт индустрияси ва спорт хукукида энг ахамиятли рол уйнайди.

Профессионал ва хаваскорлик спортидаги шартномалар турлари узаро фаркланади. Профессионал спорт хакида суз кетганда, конунан унинг, асосан, тадбиркорлик фаолияти сифатида белгиланишини инобатга олиш зарур. Бундан ташкари, профессионал спорт махсули товар шаклига эга булган спорт томошалари (хизмат) эканлиги хаммага маълум. Унинг реализацияси ва субъектлар томонидан бу товарни бозорга олиб чикишдан куриладиган даромад бу товарнинг сифати ва унга булган талабга боглик. Спорт томошаси канчалик кизикарли булса, томошабирлар, турли ташкилотлар ва жисмоний шахслар, оммавий ахборот воситалари ва, куп холларда, давлатларнинг унга нисбатан кизикиши шунча ортади [3]. Шу тарика профессионал спорт муносабатлари, энг аввало, товар-пул муносабатларига айланади ва шартнома мазкур профессионал спорт муносабатларининг хукукий жихатларини тартибга солишда марказий уринга чикади.

Профессионал спортининг ташкилий тизими спорт тури буйича расмий тан олинган федерацияга кирувчи профессионал спорт лигалари, ассоциациялар, иттифоклар, профессионал спорт клублари, профессионал спорт жамоалари ва профессионал спорт, профессионал жисмоний тарбия васпорт бирлашмалари билан мехнат шартномалари тузган спортчи профессионаллардан иборат булади. Булар спорт шартномаларида иштирок этувчи ёки манфаатлари ифода этилувчи тарафлар сифатида катнашиши мумкин.

Урганилаётган сохада профессионал спортчи спортнинг уйин турларида, одатда, мехнат шртномасини тузади. Шу билан бирга, профессионал спортчининг хукукий макомини тахлилидан куриш мумкинки, профессионал спортчилар иштирокидаги профессионал спорт муносабатларида нафакат мехнат ва аралаш турдаги шартномалар, балки фукаролик-хукукий шартномалар хам тузилиши мумкин. Мехнат шартномаси билан бир каторда фукаролик-хукукий шартномаларни тузиш мехнат шартномасининг фунционал максадларини саклаб колган холда шартнома шартларининг бажарилиш кафолатлари масаласини хам хал этади [5].

Спортчи ва спорт ташкилоти уртасидаги муносабатларни тартибга солишда мехнат ва фукаролик конунчилигини фарклаш жуда кийин. Хусусан, мустакил равишда машк киладиган ва факат мусобакаларда катнашадиган индивидуал спортчиларнинг хукукий холати аник эмас. Ёки голф сингари спорт турларида спортчилар узлари учун спорт клубига бадал тулайдилар, бу эса уларга машгулотлар учун шароит яратиб беради ва мусобакаларда катнашишларини таъминлайди.

Юкоридаги мисолларда спортчи ва спорт ташкилоти уртасидаги муносабатлар фукаролик конунлари билан тартибга солиниши кераклиги хакида тахмин килинади. Узбекистон Республикасининг Фукаролик кодексида спортчиларнинг бир ташкилотдан иккинчига утиши билан боглик муносабатларни тартибга солувчи битимлар назарда тутилмаган. Шу билан бирга, Узбекистон РеспубликасиФукаролик кодексининг 354-моддаси шартнома тузиш эркинлиги принципини белгилаб куйган холда, тарафлар конун хужжатларида назарда тутилмаган шартномани хам тузиш хукукига эгадирлар. Бинобарин, спортчининг трансфери тугрисида шартномалар Узбекистон Республикаси Фукаролик

кодексида назарда тутилмаганига карамай, шартнома эркинлиги принципига асосланиб тузилиши мумкин.

Фукаролик кодексининг 364-моддасига кура, агар тарафлар уртасида шартноманинг барча мухим шартлари юзасидан шундай лолларда талаб килинадиган шаклда келишувга эришилган булса, шартнома тузилган хисобланади. 364-модданинг иккинчи кисми эса, шартноманинг предмети тугрисидаги шартлар, конун хужжатларида бундай турдаги шартномалар учун мухим ёки зарур деб хисобланган шартлар, шунингдек тарафлардан бирининг аризасига кура келишиб олиниши зарур булган хамма шартлар мухим шартлар хисобланади. Шубхасизки, хар кандай шартноманинг асосий шарти унинг предмети хисобланади.

Профессионал спорт муносабатларининг, биринчи галда, товар-пул муносабатлари шаклида эканлигини инобатга оладиган булсак, профессионал спортнинг уйин турларида профессионал спортчилари иштирокидаги муносабатларни тартибга солишда фукаролик-хукукий шартномаларни куллаш уринли хисобланади. Россиянинг "Олий иктисодиёт мактаби Спорт сохасидаги фукаролик-хукукий шартномалар" укув курси рахбари Васькевич В.П. узининг шу номдаги укув дастурида спорт сохасидаги шартномаларнинг алохида турларига батафсил тухталиб утади, у бу сохадаги шартномаларни куйидаги турларга булган [6]:

- олди-сотди, айирбошлаш (бартер) ва хадя шартномалари;

- трансфер шартномаси;

- ижара ва текин фойдаланиш шартномалари;

- хак эвазига хизмат курсатиш шартномалари;

- реклама ва спортда хомийлик шартномалари;

- спорт хамкорлиги шартномаси;

- молиявий шартномалар;

- лицензия шартномалари.

Узбекистон Республикаси Фукаролик кодекси юкоридаги шартномаларнинг баъзиларини тузилишини назарда тутса-да, лекин спортчиларни ушбу шартномаларнинг бевосита предмети сифатида курсатмайди. Масалан, олди-сотди, айирбошлаш, хадя, ижара ва текин фойдаланиш шартномаларида предмет ашёвий тусга эга булиши лозим. Аммо, тарафлар шартноманинг эркинлиги талабидан келиб чикиб тарафлар (спорт ташкилотлари, клублар, федерациялар ва мактаблар) юкорида курсатилган шартномаларда хам предмет сифатида спортчиларни (спортчи, тренер ёки спорт хаками) курсатишлари мумкин.

Бозор иктисодиёти шароитида жисмоний тарбия ва спортнинг ривожланиши хамда амал килиши доимо молиялаштиришнинг кушимча манбаларини излашни кузда тутади, шулардан бири - хомийлик. Х,омийлик - бу хомий ва унинг ёрдамидан фойдаланувчи шахснинг узаро муносабатлари булиб, уларорасида турли воситачилар хам булиши мумкин. Натижада жисмоний тарбия ва спорт ташкилотлари хамда тадбир ташкилотчилари маркетинг фаолиятларини амалга оширишда иштирок этганлари учун жавоб тарикасида ишлаб чикариш ва истеъмол воситаларини тайёрловчилар, шунингдек хизмат курсатиш сохаси фирмаларидан хилма-хил моддий кумак (молиявий маблаглар, товарлар, хизматлар) оладилар.

Спорт сохасидаги трансфер харакатларининг хукукий табиати бугунги кунда энг бахсли мавзулардан биридир. Трансфер масаласида конунчиликда белгиланган нормаларнинг мавжуд эмаслиги трансфернинг хукукий табиатини бахолашда ва хукукни

куллаш амалиётида мураккабликларни келтириб чикармокда. Трансфер тушунчаси бир уйинчи ёки тренернинг бир спорт ташкилотидан бошкасига утишини англатади. Шу уринда, утиш деганда нима тушунилади деган саволга тулик жавоб мавжуд эмас. Бир спорт ташкилотидан бошкасига утиш ёки спортчининг трансфери тушунчаларига конунчилигимизда юридик изох келтирилмаган.

Родионов Л.А.нинг фикрича, трансфер деб аталувчи муносабатлар тизими аник хусусиятлари, субъектлар таркибининг узига хослиги, хукукий тартибга солишнинг махсус объекти ва воситалари билан ажралиб туради [7]. Трансфер муносабатлари каторига шартномалар, хукук нормалари, жавобгарлик ва х.к. киритилади. Трансфер шартномаси (контракт) хукукий тартибга солишнинг энг асосий воситаларидан бири сифатида каралади. Трансфер контрактининг хукукий табиатини тахлил килар эканмиз, баъзи тадкикотчилар уни фукаролик-хукукий характерда эканлигини таъкидлашса, бошкалари уни мехнат шартномалари турига мансуб деган фикрни илгари суришади. Хукукий табиати, субъектив таркиби ва уз ичига олувчи муносабатларининг мураккаблиги сабабли уни аралаш турдаги шартномалар сафига кушувчи олимлар хам йук эмас.

Узбекистон Республикасининг 2015 йил 4 сентябрдаги УР^-394-сонли "Жисмоний тарбия ва спорт тугрисида"ги конунининг 15-моддасига кура, Фукаролар спортчи, тренер ёки спорт хаками сифатида профессионал спорт билан, шунингдек, хаваскорлик спорти билан шугулланиш хукукига эга. Биз юкорида бу икки тушунчанинг таърифини келтириб утдик, аммо бугунги кунда профессионал спорт билан хаваскорлик спорти тушунчалари уртасидаги тафовутлар йуколиб бораётганлигини хам куриш мумкин. Хозирда расман хаваскор спортчи була туриб жахон чемпионатлари ва Олимпия уйинларида иштирок этаётган спортчилар учун спорт фаолиятнинг асосий турига айланган. Улар мусобакалардаги галабалари учун мукофотлар олишади, шунингдек, тренерлик фаолияти билан шугулланишади ва куп холатларда реклама компаниялари ва телешоуларда катнашишади. Лекин бу Профессионал спорт хисобланмайди. Профессионал спортда муваффакиятнинг асосий курсаткичи - рекордлар ёки спортдаги ютуклар эмас, балки тижорий даромадлардир [8].

Шу жихатдан караганда спорт шартномаларини учта умумий тоифага булиш мумкин:

- профессионал хизмат шартномалари (баъзан стандарт уйинчи шартномалари деб аталади);

- касдиклаш шартномалари;

- ^атнашиш шартномалари.

Бундан ташкари, спорт шартномалари жамоавий шартномалар ва индивидуал шартномаларга хам булинади. Агар профессионал спортчи жамоанинг бир кисми булса, у одатда, стандарт уйинчи шартномасини тузади. Унинг шартномаси ва жамоанинг бошка аъзолари билан тузилган шартноларнинг уртасидаги ягона фарк одатда туланадиган хак, мукофотлар ва музокараларни кайта олиб бориш танлови борасида булади.

Профессионал хизмат шартномалари (стандарт уйинчи шартномалари). айнан бир уйинчи билан хеч кандай узгаришларсиз кайта-кайта тузилиши мумкин. Спортчи лигага уйинчи сифатида жалб этилган этилмаганидан катъий назар, шартнома спортчига таклиф этилади. Баъзи кушимчалар булиши хам истисно килинмайди. Бир неча стартап лигалар айни бир спорт туридаги спортчиларга минимал маош белгилаш ва жамоани ва спортчини уйиндан уйинга рагбатлантириб боришни жорий килган холда профессионал хизмат шартномаларига нисбатан янгича ёндашув олиб борди. Масалан, хозирда фаолият

юритмаётган Экстрим футбол лигаси (Xtreme Football League) уз уйинчиларига А^Шда уртача ойлик иш хакига тенг микдорда маош белгилайди [9].

Профессионал хизмат шартномаларидан фаркли равишда, тайинлаш шартномалари иш берувчи - ходим муносабатларига асосланмайди, балки, бунда шартномачи бошка бир мустакил шартномачи билан муносабатларга киришади. Бу турдаги шартномалар хомийга спортчининг исмидан, имиджидан ёки мухлислар орасидаги мавкеидан уз махсулотлари ёки хизматларини реклама килишда фойдаланиш ёки лицензия шартномаларини тузиш имкониятини беради. Куп профессионал спорт турларида лигалар индивидуал уйинчиларга алкогол ичимликлари ва тамаки махсулотлари рекламаси билан боглик шартномалар тузишни таъкиклашади. Бу турдаги шартномаларга конунийликдан бошка талаблар куйилмаган.

^атнашиш шартномаларига асосан, спортчининг оммавий беллашувларда, спорт мусобакаларида ва бошка жамоат тадбирлардаги иштироки компенсация асосида рагбатлантирилади.

Расман энг камтарин гонорар олувчилар А^Ш спортчиларидир: олтин медал учун 25 минг А^Ш долларига эришиш мумкин, лекин шу билан бир каторда, спортчини купмиллионли реклама шартномаси хам кутади, чунки Олимпиадада галабага эришиш унга ута таникли инсон булишига кафолат беради. Пекин Олимпиадаси олдидан энг катта совринни Хитой хукумати ваъда килди: олтин медалга 1 миллион А^Ш доллари тайинланди. Профессионал спорт уз ишкивозларини факаткина узининг катта даромади билан жалб килиб колмай, яна бошка мухим мотивацион омилларни кузда тутади: хаётда уз урнини топиш, уз имкониятларини намойиш кила олиш, "дунёни куриш" имконияти, купчилик билан мулокот кила олиш имконияти. Шундай булса хам мотивация масаласида моддий рагбатлантириш асосий омиллик ахамиятига эга булиб колаверади.

Спорт сохасидаги шартномалар транслация ёки катта бир спорт мусобакасига кайсидир шахарнинг мезбонлик килиши (масалан, Олимпиада уйинларига мезбонлик килиш буйича келишув) каби иктисодий келишувлардан тортиб йирик трансфер ёки олди-сотди шартномаларигача булиши мумкин. Бу шартномалар нафакат жисмоний шахслар ёки спорт ташкилотлари, балки давлатлар орасида узаро тузилиши мумкин [10].

Хулоса сифатида шуни таъкидлаш лозимки, хозирги мураккаб ижтимоий муносабатлар жараёнида барча масалаларни конунлар, конун ости хужжатлар ёки бошка катъий коидалар билан тартибга солишнинг имкони йук. Жамият хаётида тарихий тараккиёт давом этар экан, инсонлар хаётидаги муносабатларни шартнома асосида тартибга солиш масаласининг мухимлилиги ортиб бораверади. Зеро, хар кандай муносабат, албатта, у ёки бу келишув, чегара, тартибга асосланиши зарур. Хукукшуносларимизнинг катъий фикрига кура, шартнома ушбу вазифани бажарувчи айни хужжатдир.

Review of law sciences References:

1. An Exploration of Interesting Clauses in Sports. ADAM EPSTEIN. Central Michigan University. JOURNAL OF LEGAL ASPECTS OF SPORT Vol. 21:1. 2011 http://ssrn.com/abstract

2. Regulation and Liabilities of Parties in Sports Contract. Avinandan Chattopadhyay. https://papers/ssrn/com/sol3/Delivery/cfm/SSRN_ID2145520

3. Dogovornie formi pravovix otnosheniy v sfere professionalnogo sporta. L.A.Rodionov, kand. yur. nauk, dotsent Samarskiy yuridicheskiy institut FSIN Rossii Rossiya, g. Samara

4. Maveyev.S.F. Problema ragranicheniya lyubitelskogo i professionalnogo sporta. https://cyberleninka.ru/article/n/problema-razgranicheniya-lyubitelskogo-i-professionalnogo-sporta/viewer

5. Shevchenko O.A. Priroda i osobennosti sportivno-trudovogo dogovora v professionalnom sporte. Zakoni Rossii: opit, analiz, praktika. 2014. №3 http://center-bereg.ru/n57.html

6. Shevchenko O.A. Osobennosti regulirovaniya truda v sfere professionalnogo sporta / Mejdunarodnaya assotsiatsiya sportivnogo prava (IASL); Komissiya po sportivnomu pravu Assotsiatsii yuristov Rossii. - M., 2014.

7. Ulovistova N.V. Normativno-pravovoye regulirovaniye v sfere fizicheskoy kulturi i sporta. - M., 2010. S. 54

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.