Научная статья на тему 'НАУЧНЫЙ АНАЛИЗ НЕНАЗВАННЫХ ДОГОВОРОВ'

НАУЧНЫЙ АНАЛИЗ НЕНАЗВАННЫХ ДОГОВОРОВ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
70
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
непоименованные договоры / правовые отношения / гражданское право / смешанные договоры / аналогия / нетипичные соглашения / не установленные правовые отношения / правотворчество. / non-named contracts / legal relations / civil rights / mixed contracts / analogy / atypical agreements / not established legal relations / law-making.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Аскаров Носиржон Ибрагимович

поиск новых конструкций договоров, не описанных в законодательстве, связан с непрерывным поиском участников соглашений упрощённых и взаимовыгодных условий договоров. В данной статье описан ход возникновения непоименованных договоров с проведением анализа типологии и стуктуры таких соглашений. Кроме этого уделено особое значение современным типам заключаемых непоименованных договоров. Также проанализирован вопрос применения аналогии права к непоименованным договорам. Изучены мнения зарубежных и отечественных учёных по данному вопросу. Отмечено, что изучение вопроса правильных и юридически грамотно составленных наименованных договоров на сегодняшний день является одной из приоритетных отраслей гражданского права не только в Узбекистане, но и во всём мире.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC ANALYSIS OF UNDISCLOSED CONTRACTS

the search for new constructions of contracts, not described in law, is connected with the constant search for participants of agreements of simplified and mutually beneficial contract terms.This article described the course of the emergence of non-named contracts with the analysis of the typology and structure of such agreements. Moreover, high priority was given to the modern types of non-named contracts. Also, the article analyzed the application of law analogy to non-named treaties. The opinions of foreign and local scientists on this issue were studied. It is noted that the study of the issue of correct non-named contracts with legal literacy is one of branches of igh priority of civil law not only in Uzbekistan but throughout the world.

Текст научной работы на тему «НАУЧНЫЙ АНАЛИЗ НЕНАЗВАННЫХ ДОГОВОРОВ»

SCIENTIFIC ANALYSIS OF UNDISCLOSED CONTRACTS

N.ASKAROVa

Academy of Public Administration under the President of the Republic of Uzbekistan, Tashkent, 100003, Uzbekistan

НАУЧНЫЙ АНАЛИЗ НЕНАЗВАННЫХ ДОГОВОРОВ

H.ACKAPOBa

Академиия государственного управления при Президенте Республики Узбекистан, Ташкент, 100003, Узбекистан

НОМЛАНМАГАН ШАРТНОМАЛАРНИНГ ИЛМИЙ ТАХДИЛИ

Н-АСКАРОВ"

Узбекистон Республикаси Президенти зузуридаги Давлат бошкаруви Академияси, Тошкент, 100003, Узбекистан

Аннотация: цонунчиликда курсатилмаган янги шартномалар шаклларини цидириш фуцаролик муносабатлари иштирокчиларининг доимий шартномалар шаклларини соддалаштириш фаолияти билан боглиц. Ушбу мацолада номланмаган шартномаларни вужудга келиши уамда мазкур шартномаларнинг турлари ва таркиби тащил цилинган. Бундан ташцари, мацолада номланмаган шартномаларнинг замонавий турларига уам алоуида эътибор царатилган. Мацолада номланмаган шартномаларнинг цонунчиликнинг ухшашлик тамойили буйича цуллашнинг узига хос тарафлари таулил цилинади. Шартноманинг мазкур тури буйича хорижий ва миллий олимлар фикрлари таулил цилинади. Мацолада номланмаган шартномаларнинг юридик жиуатдан тугри расмийлаштирилиши нафацат Узбекистон, балки бутун дунё фуцаролик ууцуцининг устувор йуналишларидан бири эканлиги цайд этилган.

Калит сузлар:номланмаган шартномалар, ууцуций муносабатлар, фуцаролик ууцуци, аралаш шартномалар, аналогия, нотипик битимлар, тартибга солинмаган муносабатлар, цонун ижодкорлиги.

Аннотация: поиск новых конструкций договоров, не описанных в законодательстве, связан с непрерывным поиском участников соглашений упрощённых и взаимовыгодных условий договоров. В данной статье описан ход возникновения непоименованных договоров с проведением анализа типологии и стуктуры таких соглашений. Кроме этого уделено особое значение современным типам заключаемых непоименованных договоров. Также проанализирован вопрос применения аналогии права к непоименованным договорам. Изучены мнения зарубежных и отечественных учёных по данному вопросу. Отмечено, что изучение вопроса правильных и юридически грамотно составленных немоименованных договоров на сегодняшний день является одной из приоритетных отраслей гражданского права не только в Узбекистане, но и во всём мире.

Ключевые слова: непоименованные договоры, правовые отношения, гражданское право, смешанные договоры,аналогия, нетипичные соглашения, не установленные правовые отношения, правотворчество.

Annotation.the search for new constructions of contracts, not described in law, is connected with the constant search for participants of agreements of simplified and mutually beneficial contract terms.This article described the course of the emergence of non-named contracts with the analysis of the typology and structure of such agreements. Moreover, high priority was given to the modern types of non-

named contracts. Also, the article analyzed the application of law analogy to non-named treaties. The opinions of foreign and local scientists on this issue were studied. It is noted that the study of the issue of correct non-named contracts with legal literacy is one of branches of igh priority of civil law not only in Uzbekistan but throughout the world.

Keywords:non-named contracts, legal relations, civil rights, mixed contracts, analogy, atypical agreements, not established legal relations, law-making.

2017 йил давомида мамлакатимизнинг барча сох,аларида Харакатлар стратегияси доирасида улкан узгаришлар амалга оширилди. Х^у^ий сох,ада х,ам янгиланиш ва мавжуд муаммоларни очщ ифода этиш ва уларни ечимини ани^лаш буйича муайян хдракатлар амалга оширилди. Ушбу узгартиришлар асосан мавжуд ^онунчиликни либераллаштириш х,амда фу^ароларга ижтимоий фаол булишлари учун ^ушимча имкониятлар яратишдан иборат булди. Мисол учун, хорижий валюта конвертациясининг соддалаштирилиши, фу^ароларнинг мулкдор булишга доир ^у^у^ларининг кенгайтирилиши жамият учун ^ушимча имкониятлар яратиб берди. Кушимча имкониятлар яратилиши эса ^ушимча мажбуриятлар ва янги турдаги, олдин ^онунчиликда тартибга солинмаган муносабатларнинг вужудга келишини та^озо этади.

Бу каби муносабатлардан бири сифатида номланмаган шартномаларни курсатиш мумкин. Номсиз деб амалда жамиятда мавжуд булган, биро^ ^онунчилик ну^таи назаридан тартибга солинмаган муносабат тушунилади. Номланмаган шартномаларни тузиш буйича ^онунчиликда бирор-бир чеклов мавжудми, номланмаган шартнома концессуал шартномалар тоифасига кирадими ёки хдащий шартномалар тоифасигами мазмунидаги саволлар бугунги кунда долзарбдир.

Мавжуд ^онунчилигимизни такомиллаштириш х,амда давлат томонидан мазкур сох,ани тартибга солишни такомиллаштириш учун ушбу саволларга жавоб топиши зарур.

Узбекистан Республикаси Фу^аролик кодекси (кейинги матнларда ФК)нинг 354-моддаси 3-бандида номланмаган шарномаларни тузиш мумкинлиги белгиланган булиб, унинг мох,ияти фу^аролик ^у^у^ий муносабатлар субъектлари учун ^онун ва бош^а ^ужжатларда кузда тутилган х,амда кузда тутилмаган шартномани тузиш имкониятининг мавжудлиги билан ифодаланади. Таъкидлаш лозимки, фу^аролик ^у^у^и назариясида шаклланган номланмаган шартномаларнинг мазмун-мох,ияти айнан ^онунда белгиланган "Тарафлар ^онун ^ужжатларида назарда тутилмаган шартномани х,ам тузишлари мумкин" деган ^оида асосида очиб берилган. Бунда номланмаган шартнома деганда амалдаги фу^аролик ^онунчилигида мустах,камланмаган (номланмаган) шартнома деб хулоса чи^ариш мумкин.

Юридик адабиётларда, купинча ФКда мустах,камланмаган номланмаган шартномаларни ани^лашга доир ^ушимча асослашлар учрайди.

Хусусан, Р.Д.Рузиев лизинг шартномасини тах,лил ^илар экан, ушбу шартномада мулкни сотиб олишдаги ижарага берувчи ва ижарага олувчининг иштирокидан таш^ари кодексда тартибга солинган ижара шартнома муносабатлари, яъни мулкни хда эвазига топшириш шартнома муносабатлари х,ам акс этганлигини, шартноманинг йуналтирилганлик мазмуни "лизинг" тушунчасидан кенгро^ булганлиги боис ^онун чи^арувчи лизинг шартномасини ижара шартнома муносабатларига асосли равишда киритган ва ушбу шартнома ФКнинг 354-моддасига риоя ^илинган х,олда тузилган деган хулосага келган [1].

Маълумки, Узбекистон Републикаси Фукаролик кодексининг 364-моддасига кура шартноманинг предмети тугрисидаги шартлар, ^онун ^ужжатларида бундай турдаги шартномалар учун мух,им ёки зарур деб х,исобланган шартлар, шунингдек тарафлардан бирининг аризасига кура келишиб олиниши зарур булган х,амма шартлар мух,им шартлар х,исобланади.

Конунчиликда мустах,камланмаган шартномалар предмети ва мазмунини ташкил этувчи муносабатларни ^онунчилик билан тугридан-тугри тартибга солишнинг мавжуд эмаслиги битим матнини тузаётганда бах,сли, зиддиятли вазиятларда ^андай меъёрлардан фойдаланиш буйича купинча тартибсизлик тасаввурини пайдо ^илади.

ФКда тугридан-тугри булмасада, номсиз шартномалар тугрисида фа^атгина иккита моддада келтирилиб утилади. Номсиз шартномаларнинг долган меъёрлари ^онун ^ужжатларида акс эттирилмаган. Номланмаган шартномани ФК ёки бош^а ^у^у^ий ^ужжатларнинг алох,ида моддаларига, параграфларидан бирида ани^ берилмаганлиги сабабли, ^улай ^оидани топиш учун бутун ^онунчилик буйича "излашга" мажбур ^илади. Бу эса суд амалиётини тах,лил ^илганда ани^ куринади.

Номланмаган шартномаларни ^у^у^ий тартибга солиш масалалари номланмаган шартномани тузиш ^у^у^ини амалга оширишнинг чекланганлиги муаммолари билан чамбарчас богли^. Шундай ёки бош^ача булганда х,ам, агар номланмаган шартномалар тугрисида

гапирадиган булсак, шартлашувчи томонларнинг узаро шартнома салох,иятини амалга оширишни чеклайдиган коидалар фукаролик конунчилигида мустах,камланган булиб, муаммо кай тарзда ва кандай тартибда ушбу коидаларни х,амда бошка тартибдаги коидаларни уларга нисбатан куллаш лозимлигидан иборат.

Шубхдсиз, бунга ухшаш масалаларни х,ал килаётганда, албатта, камчилик ва ухшашлик тушунчаларига дуч келамиз. Фукаролик ^укукида камчилик тушунчасининг турлича изохдари учрайди. Айримлар камчилик деб "амалдаги конунчилик тизимида ^укукий жихдтдан тартибга солишни талаб этадиган масалани х,ал этувчи ^укукий коидаларнинг мавжуд эмаслигини", бошкалар эса "^укукий тартибга солишнинг тулик ёки кисман мавжуд эмаслиги, хдкикатдан тартибга солишни талаб этадиган ва бажариш учун мажбурий булган ^укукий коидаларсиз муносабатларнинг тегишли сох,аси нормал х,олатда фаолият юрита олмаслигини" айтишади [2]. Хдкикатдан, у ёки бу масаланинг ^укукий жихдтдан тартибга солинмаганлиги х,ар доим х,ам шунга ухшаган муносабатларнинг нормал фаолияти йулида кандайдир тусик булавермайди. Исталган, айникса, фукаролик конунчилиги муносабатларининг тартибга солинишининг турли-туманлиги таъсирида мунтазам равишда ривожланади. Шунинг учун камчиликлар ^укукни х,ам, шунингдек конунчиликни х,ам табиий ва ажралмас таркибий кисми булиб колаверади.

Замонавий фукаролик конунчилиги нуктаи назаридан камчилик булиб, качонки муносабатлар тугридан-тугри конунчилик ёки томонлар битими билан тартибга солинмаган ва уларга нисбатан кулланиладиган тадбиркорлик муносабатлари тажрибаси мавжуд булмаган вазият х,исобланади. Исталган хукукий ечим хукукий асосга х,ам эга булишини х,исобга олган х,олда [3], шунга ухшаш вазиятларни х,ал этиш воситаси булиб конунчиликни ухшаш буйича куллаш аналогия х,исобланади.

Айрим фукаролик ^укуки мутахассисларининг илмий ишларида куйидаги фикр х,ам учрайди. Унга кура х,авола этилган меъёрлардан фойдаланган х,олда ^укук меъёрларини куллаш, "конун чикарувчининг узи томонидан киритилган" меъёрларни аналогия буйича куллашдан бошка х,еч нарса эмас [4]. Бу фикрнинг асоссиз эканлигини исботлаб, таникли рус олими М.И.Брагинский шундай дейди ",..х,авола килинган меъёр ва унинг олувчиси узи билан конунга киритилган ягона хатти-х,аракатлар коидасини ифодалайди", бундан фаркли равишда аналогия "конунда аникланган камчиликни тулдириш вазифасини бажаради"; "х,авола меъёрини аналогия буйича конунни куллашдан фарки шундан иборатки, охирги х,олатда шунга ухшаш меъёрни томонлар ёки юзага келган бах,сни куриб чикувчи суд, биринчи х,авола меъёрида конун чикарувчининг узи белгилайди". Рус олимининиг юкоридаги фикрларига кушилган х,олда конун аналогиясини номланмаган шартномаларга куллаш доим х,ам кутилган самара бермаслигини таъкидлашимиз лозим.

Масалан, бирор мах,сулотни олди-берди шартномаси доим х,ам олди-сотди шартномаси асносида тузилиши ва куриб чикилиши мумкин эмас. Электрон домен, яъни веб сайтларнинг номини сотиш тугрисидаги битимга назар солайлик. Бу битимга асосан бир юридик шахс иккинчи тарафга - юридик ёки жисмоний шахсга муайян домен исми (мисол учун, tadqiqot.uz)ни сотади, иккинчи тараф эса сотиб олади. Албатта, ушбу "сотиб олиш" бир икки ёки купи билан беш йилга ушбу домендан фойдаланишни назарда тутади. Ушбу битимни олди-сотди ёки ижара шартномаси сифатида ба^олашимиз мумкинми? Олди-сотди шартномасида сотилаётган мах,сулот сотувчи тегишли булиши ва шартномадан сунг тулигича сотиб олувчига берилиши лозим. Бу х,олатда домен исми на сотувчига тулик мулк ^укуки асосида тегишли, на сотиб олувчи уни узи истаганича тасарруф эта олади (мисол учун, кайта сота олмайди). Ижара шартномасининиг асосий шартларидан бири бу ижара объектининг ижара олувчига унинг табиий амортизацияси билан боглик булган харажатларни инобатга олган х,олда муайян х,ак эвазига ёки текин фойдаланиш учун топшириш. Доменни сотиб олиш шартномаси ижара шартномасига якиндек куринсада, бирок унда х,еч кандай табиий амортизация хдкида гап йук. Демак, биз ушбу шартномани номсиз, номланмаган шартнома сифатида бах,олашимиз мумкин булади.

Фукаролик ^укуки томонидан номланмаган шартномаларни аналогия ёрдамида тартибга солиш лозим ва мух,им деган ушбу далил тасдикланади. Конун аналогияси аввалгидек конунчилик билан тартибга солинишдан ташкарида колган шартномаларга нисбатан кулланилиши мумкин. Масалан, саклаш шартномаси х,исобланмайдиган мулкни куриклаш буйича шартнома [5].

Конунчилик билан мустах,камланмаган шартномалар билан умумий хусусиятга эга булмаган номланмаган шартномаларни узига хос хилдаги унитар номланмаган шартномалар хукукий жихдтдан тартибга солинишига мурожаат этамиз.

Номланмаган шартномаларга нисбатан меъёрлар цандай тартибда цулланилиши тугрисидаги бахслар олдинги давридаги фуцаролик хуцуци мутахассислари уртасида хам мавжуд эди.

Масалан, цивилист олим О.С.Иоффе шундай тахмин цилган, "цонун билан мустахкамланган типик шартномалардан бирини цамраб олган узига хос шартномани тузганда, у ушбу типдаги шартнома тугрисидаги цоидаларга буйсунган булади. Качонки, конунга зид келмайдиган, аммо у билан назарда тутилмаган хам янги типдаги шартнома мажбурияти шаклланганда, уни меъёрлаш цонун аналогияси буйича ёки лозим булган холатларда хуцуц аналогияси буйича амалга оширилиши лозим" [6]. Мохияти буйича муаллиф турли номланмаган шартномалар учун турли цоидалар урнатишга уринган. Бошца шартномалар билан ухшаш хусусиятларга эга биринчи шартномаларга ушбу шартномаларга тааллуцли цоидалар цулланилиши лозим. Бундан ташцари, муаллиф ушбу таъриф билан цуйидагини бевосита келтирди, яъни номланмаган шартнома нафацат хуцуцца маълум булган шартномаларнинг биронта типига тугри келмайдиган шартномалар, балки цонун билан мустахкамланган шартнома типларининг бири билан цамраб олинган шартномалар хам хисобланади. Шу тарзда, номланмаган шартномалар деганда нафацат маълум булган шартномалардан биронтаси билан умумий хусусиятга эга булмаган шартномаларни, балки узига хос хусусиятлари хисобга олинган цандайдир тартибга солинган шартнома типига (хилига, турига) кирадиган шартномалар деган хулосаларнинг тугри эканлигига яна бир маротаба ишонч хосил циламиз.

Аммо О.С.Иоффе томонидан цилинган хулосалар буйича саволлар хам тугилади. Агар ушбу "типдаги" шартнома меъёрлари уз хусусияти, хоссаси, мохияти буйича цулланилиши мумкин булмаса, цандай меъёрларни номланмаган шартномаларга нисбатан цуллаш мумкин? "Янги типдаги" номланмаган шартномалар учун эса аввал аналогиянинг цайси туридан фойдаланиш лозим, шунингдек умуман мажбурият хуцуцининг умумий меъёрларини цуллаш лозимми?

Аралаш ва типик булмаган шартномаларга диссертация тадцицотини багишлаган В.А.Писчиков шундан келиб чицадики, яъни "шартномалар тизимида урин эгаллаш эхтимолига цодир булган исталган шартномада, унда мавжуд шартнома конструкцияларининг аломатларини (таркибий цисмларини) аницлаш мумкин, аммо шунга царамасдан цонунчиликда мавжуд булмаган бушлицни фацатгина маълум шартнома конструкцияси меъёрлари ёрдамида тулдириш зарур деб хисоблайди. Муаллиф, биринчидан, амалдаги цонунчиликка мувофицлигини аницлаш учун номланмаган шартнома шартларини урганиб чицишни таклиф этади. Шу муносабат билан унинг фикрича, аввал битимлар кейин мажбуриятлар тугрисидаги ва фацат шундан сунг шартномалар тугрисидаги умумий цоидалар цулланилиши лозим. Иккинчидан, "ФК назарда тутилган шартнома моделлари таркибий цисмларига ухшаш аломатларни аницлашни таклиф этади. Агар янги шартнома типик шартноманинг турдош аломатлари билан таърифланса, унда бу унга нисбатан тегишли меъёрларни цуллаш учун асос булади". Улар номланмаган шартноманинг узига хос хусусиятига зид келмайдиган цисмида цулланилиши лозим. Шу билан бирга муаллиф фикрича, шунга ухшаш шартномалар тугрисидаги меъёрларни янги хуцуций муносабатларга нисбатан цуллаш, хуцуц аналогиясини цуллаш имконини йуцца чицаради. Шунингдек, "уларнинг шаклланмаганлиги таъсирида" тадбиркорлик тажрибасини цуллаш тугрисидаги барча мацсадлар истисно этилади. Бир вацтнинг узида номланмаган шартномалар тадбиркорлик муомала цоидалари билан, шунингдек уларнинг мажбурият хуцуци умумий цоидаларига зид келмаслиги шароитида томонлар билан келишилган бевосита унинг шартлари билан тартибга солиниши мумкин.

ФК матнига мажбурият хуцуцининг умумий цисми уз-узидан цушилиши, нафацат кодекснинг алохида цисмида мустахкамланган аниц бир шартномалар учун, балки номланмаган шартномалар учун хам улкан ахамиятга эга. Биринчилар учун бу хуцуций воситаларнинг мухим тежалиши. Чунки уларнинг цулланилиши "цонун чицарувчини алохида типдаги шартномаларга багишланган ФК бобларида, умумий цоидани цайтадан хосил цилишдан озод этади". Ундан ташцари, улар турли хилдаги шартномаларни ягона тарзда тартибга солишни таъминлайди. Номланмаган шартномалар учун умумий цоидалар уларнинг хуцуций тартибга солишдаги бушлицни йуцотишга имкон беради. Умумий цоидаларнинг мавжуд эмаслиги шароитида цонунчиликка номаълум булган шартномаларни тузган шартлашувчи томонлар, шубхасиз, уларни тартибга солиш муаммоси билан туцнашган булар эди. Чунки барча хуцуц ижодкорлиги хам шу цадар юцори даражага эга эмаски, янгидан ташкил этилган шартнома унинг мазмуни буйича мукамаллиги ва тугрилиги нуцтаи назаридан ФК умумий цоидаларига мувофиц келади деб таъкидлаймиз. Янги шартнома моделини мустахкамлайдиган меъёрлар "унинг етарли даражада индивидуаллаштириши таъминлангандан сунг ва тегишли моделдан фойдаланишда пайдо

буладиган алохида масалаларни хал цилишнинг мацбул усуллари аницланганидан сунг пайдо булади: ...янги моделларнинг етарли даражадаги амалиёти шаклланиши лозим. Натижада махсус хуцуций тартибга солиш амалиётдан ортда цолиши мумкин. Ва ушбу камчиликларни бартараф этиш усулларидан бири булиб умумий меъёрларга мурожаат этиш хизмат цилиши мумкин".

Мажбуриятларни бажаришнинг умумий цоидалари мажбурият шартлари ва цонун талабларига ва бошца хуцуций хужжатларга мувофиц тегишли тарзда бажаралиши лозим деган цоидани уз ичига олади. Бундай шартлар ва талаблар мавжуд булмаганда, тадбиркорлик тажрибасига ёки бошца такдим этиладиган талабларга мувофиц бажарилиши лозим.

Крнун чицарувчи "махсус цонун умумийни сициб чицаради" деган тамойилни хисобга олган холда шартномадан келиб чиццан мажбуриятларга агар ушбу бобнинг цоидаларида ва ушбу Кодексда келтирилган шартномаларнинг айрим турлари тугрисида баён этилган цоидаларда бошцача тартиб назарда тутилган булмаса, мажбуриятлар тугрисидаги умумий цоидалар (ФКнинг 234-352-моддалари) цулланилади. Уз навбатида, бир томонлама битимларга нисбатан мажбурият ва шартномалар тугрисидаги умумий цоидалар цай даражада цонунга, битимнинг бир томонлама хусусиятига ва мохиятига зид келмаса, шу даражада цулланилади. Битимнинг бир томонлама хусусияти билан шартномани тузиш, узгартириш ва бекор цилиш тугрисидаги цоида зиддиятга киришади. Агар бу харакатлар икки ёки ундан куп томонлар хохиш-иродаси буйича амалга оширилса, шартнома ва битимлар тугрисидаги умумий цоидаларга багишланган боблар уз мазмуни буйича бир-бирига нисбатан рацобатдош хисобланмайди. Тартибга солишнинг умумий предметига эга масалаларда, масалан, 107-моддаси ("Битимнинг ёзма шакли")нинг битим (шартнома) шаклида уларнинг узаро тулдириши куринади. Номланмаган шартномалар эркинлигини чекловчи сифатида куриб чицилган, аввалги параграфларда тахлил этилган императив цоидалар, шунингдек шартномалар, мажбуриятлар тугрисидаги умумий цоидаларга ва битимга багишланган бобга хам фацатгина цушимча хисобланади.

Куринадики, бошца шартномалар билан умумий аломатга эга булмаган номланмаган шартномаларни тартибга солиш учун, уларни тартибга солиш предметига нисбатан мос равишда ФК битимлар, мажбуриятлар ва шартномалар тугрисидаги бобларидан фойдаланиш зарур. Цандайдир саволлар буйича царама-царшиликлар аницланганда - цонун талабларига амал цилиш лозим. Агар бу цонунга бир томонлама хусусиятга ва битим мохиятига зид булмаса, бир томонлама номланмаган битимлар, мажбуриятлар ва шартнома тугрисидаги умумий цоидалар билан тартибга солинади. Номланмаган шартномаларга нисбатан шартномалар тугрисидаги умумий цоидалар цулланилади. Мажбуриятлар тугрисидаги умумий цоидалар эса, агар бошцаси ("Шартнома тушунчаси ва шартлари") цоидалари билан назарда тутилмаган булсагина цулланилади. Уз навбатида, агар бу цонунга, шартноманинг икки томонлама хусусияти ва мохиятига зид келмаса, битим тугрисидаги бобнинг цоидалари мутлац номланмаган шартномаларга нисбатан цулланилиши лозим. ФК умумий цисмидаги ушбу барча меъёрлар, цонун аналогиясидан фойдаланилмаган холда мутлац номланмаган шартномаларга нисбатан тугридан-тугри цулланилади. Чунки мажбурият хуцуцининг умумий цисми цонунда ва бошца хуцуций хужжатларда мустахкамланган шартномаларга хам, шунингдек уз "цонунчилик руйхатидан утмаган" янги шартномаларга хам тегишли.

Крнун аналогиясининг цуллаш талабларидан бири ухшаш муносабатнинг мавжудлигидир. Шартномаларнинг аниц хил ва турларини тартибга солувчи меъёрларда мутлац номланмаган шартномалар учун ухшаш аломатларни топишнинг имконияти йуцлиги туфайли мажбурият хуцуцининг махсус цисмида ушбу "ухшаш" аломат мавжуд булган меъёрни излаш жуда цийин ёки бунинг умуман иложи йуц. Бундан хулоса цилиш мумкинки, мутлац номланмаган шартномаларга ФК махсус цисмининг, бошца цонунларнинг меъёрларини цонун аналогиясидан фойдаланган холда цуллашнинг имкони йуц.

Крнун аналогияси ишлатилмаслигини хисобга олган холда агар цонунчилик билан тартибга солинмаган муносабатларга нисбатан тадбиркорлик тажрибаси цулланилса, хуцуц аналогияси фацатгина, цонун аналогиясини ишлатиш учун шароит булмаса, татбиц этилади. Бундан тадбиркорлик тажрибаси мавжуд булса, аналогияни цуллаш умуман мацбул эмас деб хулоса цилиш мумкин.

Агар муносабатлар тадбиркорлик муносабатлари тажрибаси, томонлар келишуви, мажбурият хуцуцининг умумий цисми билан тартибга солинмаган булса, мутлац номланмаган шартномаларга нисбатан хуцуц аналогиясини цуллаш лозим. Яъни томонлар, суд узаро хуцуц ва мажбуриятларни белгилашнинг царор цабул цилиш механизми ва фуцаролик цонунчилиги мохиятидан, халоллик, ацл-идрок, адолат талабларидан келиб чициб тартибга солишнинг бошца

усули мавжуд булмаганда амалга ошириши зарур булади. Хукук аналогияси хавола килган нарса узи билан битимлар мажмуининг асосий тамойилларини акс эттиради, улардан бири ФК моддаларида аник мустахкамланган, бошкалари у ёки бу меъёр матнига бевосита киритилган. Мохияти буйича ФК ва бошка меъёрий-хукукий хужжатларнинг исталган моддасининг умумий тамойилларидан келиб чикиб, субъектларнинг хатти-харакатларини белгилайди, яъни кайд этилган тамойиллар куринмаса хам, аммо улар конунчиликнинг барча хусусиятларида мавжуд булади" [7], хеч булмаганда бу тахмин килинади [8]. "Урнатилган коидалар ва конунчилик мохияти - бу аналогияда бевосита тартибга солувчи вазифасини бажарувчи ва хукукни куллаш карорининг ягона хукукий-меъёрий асоси сифатида ифодаланган хукукий тамойиллардир" [9].

Хукук аналогияси амалда жуда хам кам кулланилади ва шундай фикр хам мавжудки, номланган шартнома конструкцияларининг ва мажбурият хукуки умумий кисмининг салмокли даражада купайиши шароитида унинг ривожланиши хакикатдан анча йирок [10]. Аммо номланмаган шартномалардан хосил буладиган хукук ва мажбуриятларни тартибга солишда зарурий, хатто "ухшаш" меъёрнинг мавжуд булмаслиги, фукаролик хукукининг умумий тамойиллари тартибга солиниши учун ягона имконият ва бахсни хал килувчи кафолатга айланади.

Тартибга солишнинг бошка усули конунчиликка маълум булган шартнома конструкцияси аломатларидан бирига эга номланмаган шартномаларга нисбатан кулланилиши лозим. Шу билан бирга, куйидаги тамойилдан келиб чикиб айтиш мумкинки, агар номаълум мажбурият конунчиликда назарда тутилган шартнома типига (хил, тур) ухшаш аломатга эга булса, бундай мажбурият тегишли номланган шартноманинг номланмаган турларидан бири хисобланади. Бундай ноаник мажбуриятга нисбатан типик тизимли аломат билан боглик "бирхиллаштирилган" меъёрларни куллаш лозим" [11], бошкача айтганда, ухшаш шартномада шундай муносабатларнинг тартибга солувчи меъёрларни куллаш лозим (конун аналогияси).

Ухшаш хукукий муносабатлар меъёрларидан фойдаланиб, яъни шартномани конун доирасидан чикариб ташлаган аломатлари буйича, кай даражада ушбу меъёрлар номланмаган шартномаларнинг узига хос хусусиятларига мос келишини киёслаш лозим. Ушбу холатда ухшаш муносабатлар меъёрлари мажбурият хукукининг умумий коидаларига нисбатан махсус коидалар кучига ва таъсирига эга булади. Кулланилаётган меъёрга, меъёрлар гурухида муносабатларнинг карама-каршилиги аникланганда ёхуд шунга ухшаш муносабатлар улар томонидан тартибга солинмаганлиги сабабли ушбу меъёрларни куллашнинг имконияти йуклигида, бундай усул билан камчиликни бартараф этишдан воз кечиш лозим. Бунда мажбурият хукукининг умумий кисмига, битимлар, мажбуриятлар ва шартномалар тугрисидаги умумий коидаларга мурожаат этиш лозим. Шу тарзда, ухшаш муносабатларда умумий тизимли аломат билан бирлаштирилган, мос келадиган меъёр мавжуд булмаганда, шунингдек тартибга солинувчи ва хакикий муносабатлар бир-бирига хакикатдан тугри келмаганда мажбурият хукукининг умумий коидаларига мурожаат этиш керак.

Аникланган тартибга солиш тартибига нисбатан, нима учун биринчи навбатда, мажбурият хукукининг умумий меъёрларини эмас, балки конун аналогиясини куллаш лозим деган асосли савол тугилиши мумкин. Чунки биринчиси янги муносабатларга нисбатан бевосита таъсирга эга булиши мумкин, яъни тугридан-тугри ва биринчи навбатда кулланилиши мумкин. Хдкикатда, лаёкатлилик, битимлар, шартномалар ва мажбуриятлар тугрисидаги умумий коидаларни писанд килмаган холда, бир карашда конун аналогияси ва хукук аналогияси уртасига мажбурият хукукининг умумий коидаларини куллаш тулик аналогия ва унинг янги куллаш тартибини киритиш куриниши мумкин. Шунга карамасдан, ушбу тартибни энг макбул деб хисоблаймиз.

Ухшаш шартномалар тугрисидаги меъёрларни янги шартноманинг хукукий муносабатларига (типик булмаган шартномаларга) нисбатан куллаш хукук аналогиясининг куллашни истисно этади. Ухшаш шартномалар меъёрларига мурожаат этиш фукаролик конунчилигида аналогия институтини, хусусан, конун аналогиясини амалга ошириш хисобланади. Ухшаш шартномалар меъёрлари, яъни ухшаш шартнома муносабатларини тартибга солувчи меъёрлар, хеч бир шароитда номланмаган шартномаларга нисбатан тугридан-тугри таъсир этувчи меъёр сифатида бахоланмайди ва бахолаш мумкин эмас. Чунки ушбу меъёрлар билан бошка, гарчи маъноси буйича якин булган шартлашувчи томонларнинг муносабатлари тартибга солинади. Маълум булган шартномага тааллукли коидалар, шунингдек бушликсиз хам була олмайди. Чунки конун чикарувчи томонидан курсатилган муносабатлар доираси мукаммал хисобланади деб хеч ким таъкидлай олмайди. Шунинг учун фукаролик конунчилигининг урнатилган коидалари, халоллик, акл-идрок ва адолат талаблари, уни якунловчи таркибий кисми сифатида номланмаган шартномаларни (тип, хил, турлар буйича шартномалар таснифига кирувчи) тартибга солувчи занжирдан чикариб ташлаб булмайди.

Бундан ташцари, В.А.Писчиковнинг хозирги пайтда тадбиркорлик сохасида тажрибанинг шаклланмаганлиги сабабли тадбиркорлик муносабатлари тажрибасини номланмаган шартномаларга нисбатан цуллашнинг имконияти йуц деган фикрига цушилиб булмайди. В.А.Писчиковнинг фикрига цушилиб булмайди. Шартнома ФКнинг 354-моддаси мазмунига кура, номланмаганлик аломатларига жавоб беришини ёдга олиш етарли, хатто агар у цонунчилик билан тартибга солинган шартнома типи, хили, турининг цонун билан тартибга солинмаган бир тури хисобланса хам. Шунинг учун цонуннинг (хуцуцнинг) хациций аналогияси харакатини истисно этиб, тадбиркорлик муносабатларининг тажрибасидан шартлашувчи томонлар фойдаланиши учун хеч нарса халацит бермайди.

Барча холатда масалани бундай тарзда назарий жихатдан хал цилиш цонун меъёрларига зид келмайди. Шунинг учун тацицланган деб хисобланиши мумкин эмас.

Тажриба шаклланганми ёки йуц, уни "тадбиркорлик хусусиятига эга" номланмаган шартномаларни хуцуций тартибга солиш сохасидан чицариб ташлаш мумкин эмас [12]. Шунинг учун агар шартнома шартлашувчи томонлар уртасида пайдо булган бахсни хал этиш имконини берадиган цоидани уз ичига олмаса, тадбиркорлик фаолиятининг тегишли сохасида пайдо булган. Агар тажрибанинг мазмуни томонлар учун мажбурий булган цонунчилик цоидалари билан ёки уз шартномалари цоидалари билан зиддиятга киришмаса, кенг цулланилаётган харакат аналогия буйича меъёрларни цуллашни тухтатиб цуяди. Конун аналогияси буйича фуцаролик цонунчилигини цуллаш йули билан номланмаган шартномани хуцуций жихатдан таъминлаганда, улар уртасида туцнашув пайдо булмаслиги учун меъёрий хужжатлар таъсирини мувофицлаштириш зарур. Шу билан бирга, цуйидаги цоидаларни назарда тутиш лозим. Агар ФК унинг тегишли моддаси таъсирига шундай шарт билан имкон берса, яъни агар цонун (бошца хуцуций хужжат) бошца нарсани назарда тутмаса, унда ФК меъёрларининг таъсири куриб чицилаётган масалага нисбатан фацатгина субсидиар, яъни ёрдамчи ахамиятга эга булиши лозим. Конун меъёрлари амалда деб тан олинган холатда фацат агар бошцаси ФК курсатилмаган такдирда - устунлик Фуцаролик кодекси томонида булади. Агарда Кодекс тегишли бобда мавжуд булган меъёрлар билан бирга бошца (махсус) цонун меъёрларини хам цуллашни назарда тутса, аммо цайси бири купроц таъсирга эга эканлигини курсатмаса, бундай холатда ФК "primus inter pares" тенглар уртасида биринчи сифатида тавсифловчи умумий цоидани цуллаш лозим. Агар цонун чицарувчи шунга ухшаш турдаги шартномаларга багишланган хужжатга ФК биринчи цисмида тартибга солинмаган "ва шу билан бирга, цонунда (бошца хуцуций хужжатда) бошца ечимнинг имконияти тугрисида цушимча изох берилмаган ечимни цушган булса, ФКдан ташцарида номланган шартномадан цонун аналогияси йули билан номланмаган шартномани тартибга солиш учун фойдаланиш мумкин" [13].

Хулоса урнида шуни таъкидлаш жоизки, мамлакатимиз цонунчилигини, айницса, фуцаролик муносабатлари сохасидаги цонунчиликни доимий такомиллаштириб бориш, бугунги узгаришларга бой булган давримизнинг талабларидан бири булиб, бу йуналишда янги, муцаддам цонунчиликда мавжуд булмаган муносабатларни "легаллаштириш" цонун ижодкорлигининиг тегишли эътибор талаб циладиган цисми эканлигини яна бир бор таъкидлаш лозим.

References:

1. Ro'ziyev R.J. Fuqarolik huquqiy shartnomalarni tizimlashtirishning ilmiy-nazariy muammolari. Yosh olimlar ilmiy maqolalari to'plami. - 2013. - №2. - B. 80-81.

2. Tanaga A.N. Prinsip svobodi dogovora v grajdanskom prave Rossii. - SPb.: Yuridicheskiy sentr Press, 2003.- B.163.

3. Teoriya gosudarstva i prava / Pod red. V.M. Korelskogo i V.D. Perevalova. 2003. - B.34

4. Ioffe O.B., Tolstoy Yu.K. Noviy grajdanskiy kodeks RSFSR. JL: Izd-vo LGU, 1965, - B. 30.; Krasavchikov O.A. Sovetskoye grajdanskoye pravo. T.l.- M.: Visshaya shkola, 1985. - B.64-65.

5. Sadikov O.N. Kommentariy k GK RF chasti pervoy. Izd-ye 3-ye. - M.: Yuridicheskaya firma «Kontrakt»: Infra-M, 2005. - B.22.

6. Ioffe O.B. Obyazatelstvennoye pravo. - M.: Gosyurizdat, 1975. - B.38.

7. Ivanova B.A. Nekotoriye problemi realizatsii prinsipa sotsialnoy spravedlivosti, razumnosti i dobrosovestnosti v obyazatelstvennom prave. EBD "KonsultantPlyus".

8. Yemelyanov V.I. Razumnost, dobrosovestnost, nezloupotrebleniye grajdanskimi pravami. - M.: Leks-Kniga, 2002. - B.110.

9. Tanaga A.N. Prinsip svobodi dogovora v grajdanskom prave Rossii. - SPb.: Yuridicheskiy sentr Press, 2003. - B. 166-167 so ssilkoy na Braginskogo M.I. Obshiye polojeniya novogo GK// Xozyaystvo i pravo. - 1995. - №1. - B.18. Teoriya gosudarstva i prava/ Pod red. V.M.Korelskogo i V.D.Perevalova. - B.393.

10. Braginskiy M.I., Vitryanskiy V.V. Dogovornoye pravo. Kniga pervaya: obshiye polojeniya. - M.: Statut, 2002. - B. 136.

11. Romanets Yu.V. Sistema dogovorov v grajdanskom prave Rossii. - M.: Yurist', 2004. - B.72.

12. Shershenevich G.F. Kurs torgovogo prava. T.N: Tovar. Torgoviye sdelki. - M.: Statut. 2003. - B. 523. Eto obstoyatelstvo ukazivayet, chto obichay imel svoye neposredstvennoye znacheniye v regulirovanii nepoimenovannix dogovorov yeshye v dorevolyutsionnoy Rossii.

13. Braginskiy M.I., Vitryanskiy V.V. Dogovornoye pravo. Kniga pervaya: obshiye polojeniya. - M.: Statut, 2002. - B.410-411.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.