Научная статья на тему 'ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ СОҲАСИ КАДРЛАРИНИНГ ИНСОН КАПИТАЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМНИНГ АҲАМИЯТИ'

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ СОҲАСИ КАДРЛАРИНИНГ ИНСОН КАПИТАЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
39
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
Ключевые слова
ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ КАПИТАЛ / ОБЩЕСТВЕННЫЙ КАПИТАЛ / ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНАЯ СОБСТВЕННОСТЬ / МАТЕРИАЛЬНОЕ БОГАТСТВО / ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЙ ТРУД / ИННОВАЦИИ / ОБРАЗОВАНИЕ / ФИЗИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА И СПОРТ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Бабажанов Р.Ю.

Ушбу мақолада Ўзбекистонда инсон капитали тушунчаси, уни шакллан-тириш ва ривожлантиришда узлуксиз таълим тизими ҳамда спорт соҳасида олиб борилаётган ишлар таҳлил қилинди, инсон капиталини рўёбга чиқаришга қаратилган тизимли ишларнинг аҳамияти муҳокама қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ СОҲАСИ КАДРЛАРИНИНГ ИНСОН КАПИТАЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМНИНГ АҲАМИЯТИ»

Подготовка педагогических кадров

ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ СОЗДСИ КАДРЛАРИНИНГ ИНСОН КАПИТАЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМНИНГ АЗДМИЯТИ

Р.Ю.БАБАЖАНОВ1

'Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, Чирчиц ш.

Аннотация

Annotation

В данной статье анализируется работа, проводимая в системе непрерывного образования и спорта по пониманию, формированию и развитию человеческого капитала в Узбекистане, важность системной работы, направленной на реализацию человеческого капитала.

Ключевые слова: Человеческий капитал, общественный капитал, интеллектуальная собственность, материальное богатство, интеллектуальный труд, инновации, образование, физическая культура и спорт.

Ушбу маколада Узбекистонда инсон капитали тушунчаси, уни шакллан-тириш ва ривожлантиришда узлуксиз таълим тизими хамда спорт сохасида олиб борилаётган ишлар тахлил килинди, инсон капиталини руёбга чикаришга каратилган тизимли ишларнинг ахамияти мухокама килинди.

Калит сузлар: инсон капитали, жамият капитали, интеллектуал мулк, моддий бойлик, ацлий меунат, инновация, таълим, жисмоний тарбия ва спорт.

***

This article analyzes the work carried out in the system of continuing education and sports in understanding, shaping and developing human capital in Uzbekistan, the importance of systematic work aimed at the realization of human capital.

Долзарблиги. Инсон капитали XXI асрда, хар бир давлатнинг такдирини белгилай-диган мезонга айланди. Табиий ресурслар, иктисодиётнинг саноат ва аграр секторлари, олтин, валюта захираси ва бошкалар миллий бойликнинг доимий камайиб борувчи кисми хисобланади. Баъзи экспертларнинг фикрича, улар 2030 йилга келиб, ривожланган мамла-катлар миллий бойлигининг 10 фоизига хам тенглашолмайди. Бошкача айтганда, интел-лектуал-маънавий омил миллий бойликнинг хал килувчи шарти, давлат кудратининг энг мухим курсаткичи булиб, жамиятнинг риво-жланганлик даражасини белгилайди. Эътибор беринг, Америка ^ушма Штатларида 3 ёшдан 22 ёшгача булган хар бир фукаронинг таълим олиши учун давлат бир йилда 231 минг доллар, Жанубий Корея 130 минг доллар сарфлайди.

Шу тарзда мазкур мамлакатларда бир ишчи кучини шакллантиришга кетган харажат узини 13-17 карра окламокда. Бизда бу курсаткич 19 минг долларни ташкил этиб, сармоялар бор-йуги 4 бараварни копламокда. Тахлилларга кура, жахонда саноат ривожланишининг янги боскичида куплаб иш уринлари автомат-лаштириш ва ракамли технологиялар билан боглик булади. Х,озир хаттоки ривожланган мамлакатларда хам ишчиларнинг атига 25 фоизи керакли малакага эга, холос. Шу боис ривожланган мамлакатлар бор эътиборини фукароларнинг билим олишига, малакасини доимий оширишга каратмокда [4].

Инсон капиталини бошкариш амалиётини такомиллаштириш мамлакатдаги ижтимоий-иктисодий муносабатларни тадкик этишда мухим илмий-амалий ахамиятга эга булган

долзарб муаммолардан хисобланади. Инсон капиталини ривожлантиришнинг назарий-амалий жихатлари хорижлик иктисодчи олим-лар А.Смит, Т.Шульц, Г.Беккер, Э.Денисон, Р.Солоу, С.Фишер томонидан илк бор тадкик этилган [5].

Узбекистонда бозор иктисодиёти шарои-тида инсон капитали тараккиётини амалиётда такомиллаштириш, кучли ижтимоий сиёсатни амалга ошириш механизмини ривожлантириш буйича УзР ФА акдемиги С.С.Гуломов, икти-содчи олимлардан Л.М.Тошпулатова, Н.Аб-дуллаева, ^.Х.Абдурахмонов ва бошкалар томонидан тадкикот ишлари амалга оширилган.

"Инсон капиталининг шаклланиши" ту-шунчаси куп киррали тушунча булиб, жуда мураккаб жараёнларни уз ичига олади, яъни

Подготовка педагогических кадров

хали инсон капитали булишга улгурмаган ин-дивиднинг дунёга келгунча булган оралигини хам камраб олиши мумкин. Бу даврда давлат кучли ижтимоий сиёсат юритиб, оналарни хар томонлама химоя килади. Бунинг асосий сабаби шуки, дунёга келаётган хар бир гудак, яъни булгуси инсон капиталининг биринчи уринда соглом булиши талаб этилади. Инсон капитали бу - хар бир кишининг захирадаги билим ва малакаларидир. Таълим, профессионал тажриба туплаш, жисмоний тарбия ва спорт билан мунтазам шугулланиш, согликни мухофаза килиш, ахборотларни туплаш инсон капиталининг инвестициясидир. Бундай ин-вестициялар номоддий ахамиятга эга булиб, инсон капиталини шакллантирувчи воситалар хисобланади (1-расм).

Фан

1-расм. Инсон капиталини шакллантирувчи воситалар

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев 2018 йил 17 июль куни умумий урта таълим тизимини ислох килиш ва ривожлантириш масалаларига багишлан-ган йигилишда мактаб инсон ресурсларини ривожлантиришнинг пойдевори, ёшларда билим, дунёкараш ва маънавият асосларини шакллантирувчи асосий маскан эканини таъ-кидлади. Мажлисда инсон капиталига сармоя киритишни купайтириш давр талаби эканлиги алохида таъкидланди [1].

"Таълим тугрисида"ги Узбекистон Республикаси ^онуни ижросини таъминлаш, "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури", "Уз-луксиз таълим тизими учун давлат таълим

стандартларини ишлаб чикиш ва жорий этиш тугрисида"ги Вазирлар Махкамасининг каро-ри, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 3 июндаги "Жисмоний тарбия ва оммавий спортни янада ривожлантириш чо-ра-тадбирлари тугрисида"ги П^-3031-сонли карори, Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 3 майдаги "Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети фаолиятини ташкил этиш тугрисида"ги 331- сон карори, Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 13 ноябрдаги "Уз-бекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университетининг Нукус филиалини ташкил этиш тугрисида"ги 924-сонли карорида бел-гиланган вазифалар оркали республикамизда

Подготовкa педaгогических щдров

спорт сoхaсидa инсон кгпитглини ривожган-тиришгa кaттa эътибор берилмoкдa.

Дунёга келгaн гyдaк мaктaбгaчa тaълим мyaссaсaсигa бориш ёшигa етгyнчa oилaдa oтa-oнaси, кисмaн 6УВИСИ, бyвaси тoмoнидaн унта берилaдигaн тaрбия хш мaълyм дaрaжaдa тaълим xизмaтлaри оркэли aмaлгa oширилaди. Гyдaкдa инсон кaпитaлининг шaкллaнишидa oтa-oнaнинг билим дaрaжaси, тaжрибaси, кyникмaси мухимдир. Дaрхaкикaт, гyдaкнинг хaр тoмoнлaмa яxши шaкллaниши УЧУН дaвлaт Унинг отасига тaътил белгилaйди Ba етaрли дa-рaжaдa молиявий тaъминoтни конуний гафо-лaтлaйди. Шунинг учун x,aM мaмлaкaтимиздa мyстaкиллик дaвридa йиллaрнинг нoмлaниши rarra aхaмиятгa эгa. Мaсaлaн, 2ООО йилнинг "СoFлoм aвлoд йили", 2ОО1 йилнинг "Онaлaр Ba бoлaлaр йили", 2О1О йилнинг "Бaркaмoл aB-лод йили", 2О14 йилнинг "СoFлoм бoлa йили", 2О16 йилнинг "СoFлoм oнa Ba бoлa йили" деб эълон килиниши бежизгa эмaс. Ушбу йил-лaр мyaйян тaрздa нoмлaнaр экaн шунта оид дaвлaт дaсryрлaри ишлaб чикилтан 6УЛИ6, бyндaй дaсryрлaр aсoсидa гатта ишлaр aмaл-гa оширилади. Мaктaбгaчa тaълим тизимини

тyбдaн ислох килиш Ba тaкoмиллaштириш, мaктaбгaчa тaълим мyaссaсaлaрини дaвлaт тoмoнидaн бош^ришнинг сaмaрaли тизимини ярaтиш х,aмдa унинг мoддий-теxникa бaзaсини мyстaхкaмлaш мaксaдидa сунгги йилдa адбул килинган ^таий чoрa-тaдбирлaр нaтижaси-дa Мaктaбгaчa тaълим вaзирлиги Ba унинг жoйлaрдaги худудий бyлинмaлaри тaшкил килинди. сунгги 2О йил дaвoмидa дaвлaт тa-сaррyфидaги мaктaбгaчa тaълим мyaссaсaлaри сони 45 фoизгa кaмaйгaн. Бунинг oкибaтидa мaктaбгaчa ёшдaги 2 523 ООО бoлaдaн 83О ООО нaфaри ёки 33 фoизигинa мaктaбгaчa тaълим мyaссaсaлaригa кaмрaб oлингaн, xoлoс. Р™ож-лaнгaн мaмлaкaтлaрдa бoлaлaрни мaктaбгaчa тaълим билaн кaмрaб олиш дaрaжaси: Дaния-дa - 99 фоиз, Япoниядa - 97 фоиз, Жaнyбий Кoреядa - 95 фоиз, Рoссиядa - 78 фоизни тaш-кил этади. 2О17 - 2О21 йиллaрдa мaктaбгaчa тaълим тизимини янaдa тaкoмиллaштириш бyйичa дaсryр тaсдиклaнди, унинг дoирaсидa мaктaбгaчa тaълим мyaссaсaлaри фaoлиятини тизимли тaшкиллaштириш, yлaрни куриш, реконструкция килиш Ba мyкaммaл тaъмирлaш бoрaсидaги ишлaр бoшлaб юборилди (2-рaсм).

2-расм. Мактабгача таълимга камраб олиш даражаси хорижий давлатлар ва

Узбекистон мисолида

Респyбликa aхoлисининг кaттa кисмини спoртгa жглб килишдa мaмaлaкaтимиздa уч боскичли, яъни "Умид нихо-ядери", "Бaркaмoл aвлoд", "Универсиaдa" спорт мyсoбaкaлaри тaшкил этилгaнлигининг aхaмияти кaттaдир. Респyбликaмиздa фaoлият олиб бoрaётгaн 9691 умумий Уртa тaълим мaктaблaридa 5821861 нaфaр yкyвчи (284О166 нaфaри 48% кизлaр) тaълим олади. X,oзирдa Узбекистон aхoлиси-

нинг сони 33 млндан ортик булиб, бу умумий aхoлининг 17.5% ни тaшкил килади. Ma^a-бгaчa тaълим мyaссaсaлaри сони 5649 тaни тaрбиялaнyвчилaр сон 797126 нaфaрни тaш-кил килади. Y^a мaxсyс кaсб-хyнaр тaълим мyaссaсaлaр сони 1475 тa, у^чи^ 2247ООО нaфaрни тaшкил килади. X,oзирдa мaмлaкaти-миздa 84 тa тa мaхaллий, 15 тa хорижий олий тaълим мyaссaсaлaри фaoлият юритмoкдa.

о см о см

го та ■с о

Œ

Уларда 276 та таълим йуналиши буйича, 361 739 нафар бакалавр, 433 та мутахассислик буйича 11 744 нафар магистрант тайёрлан-мокда. Демак олий таълим муассасаларида тахсил олаётган талабаларнинг умумий сони 373483 нафарни ташкил этади [2].

Таълим сохаси жами 9165987 тадан ор-тик кишини камраб олган, бу Узбекистонда яшаётган ахолининг 30 % кисми демакдир. Мамалакатимизда инсон капиталини ривож-лантиришга катта эътибор берилаётган-лигини 2019 йилга режалаштирилаётган бюджет харажатларидан хам билиш мумкин. 2019 йилда 107,118,4 млрд сум маблагнинг 57,822,3 млрд суми яъни умумий маблагнинг 54 % ни ижтимоий соха харажатлари ташкил этади. Шундан таълим учун 28,394,3 млрд, согликни саклаш учун 12,088,2 млрд, илм-фан сохасида 801,0 млрд, маданият ва спорт учун 1,690,1 млрд сум сарфлаш режалашти-рилмокда [3].

Узбекистонда олий таълимга республи-кани ижтимоий-иктисодий ривожланти-ришнинг мухим бугини сифатида эътибор каратилиб, сохада жамият тараккиётининг устувор йуналишларига мос равишда кенг куламли ишлар амалга оширилмокда. Ай-никса, сунгги йилларда олий таълим сохаси буйича кабул килинган карорлар, меъёрий хужжатлар, жумладан, Узбекистон Респу-бликаси Президентининг 2018 йил 5 июндаги "Олий таълим муассасаларида таълим сифа-тини ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг камровли ислохотларда фаол иштирокини таъминлаш буйича ку-шимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ^арори соханинг истикболдаги ривожи учун мухим кадам булди. 2018-2019 укув йилида олий о таълим муассасаларида замонавий йунали-° шларда малакали кадрлар тайёрлаш хажми ^ ва сифатини ошириш буйича кенг микёсли ишлар амалга оширилди. Жумладан, 13 та та янги олий таълим муассасаси ташкил этилган булиб, уларнинг учтаси нуфузли

(Л „

I хорижий олий таълим муассасаларининг 15 филиалларидир.

Подготовка педагогических кадров

Иктисодиётнинг реал секторларида мав-жуд эхтиёждан келиб чиккан холда жорий укув йилидан бошлаб 66 та замонавий таълим йуналишлари ва 48 та магистратура мутахас-сисликлари буйича кадрлар тайёрлаш йулга куйилди. Жамиятимизда олий таълим олишга булган талабдан келиб чикиб таълим шакллари ва кабул квоталари мунтазам оширилмокда. Бугунги кунда фукаролар кундузги, кечки, сиртки, махсус сиртки, иккинчи ва ундан кей-инги олий таълим каби таълим шаклларида олий таълим олиш имкониятига эгалар. ^а-бул квоталари жамиятдаги мавжуд эхтиёж ва ривожланиш суръатига караб оширилмокда, охирги уч йилда бу курсаткич икки баробар купайди. 15 та олий таълим муассасасида етак-чи хорижий олий таълим муассасалари билан хамкорликда кушма диплом дастури асосида кадрлар тайёрлаш йулга куйилиб, 500 дан ор-тик профессор-укитувчилар хорижий таълим марказларида стажировка утаб келишди. Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан 8 та филиал, 22 та кушма факультет, 46 та икки томонмалама кушма дастурларни жорий килиш буйича музокаралар олиб борилди. Мингдан ортик хорижий мутахассисни республика олий таълим муассасаларида педагогик ва илмий фаолиятга жалб килиш юзасидан келишувга эришилди.

Х,озирги замонда инсонларнинг билими ва малакаси жамиятнинг иктисодий ва ижтимоий ривожланишини аникловчи мухим омилдир. Шунинг учун купчилик мамлакатларда таъ-лимни ривожлантириш истикболи энг асосий масалалардан бирига айланмокда.

Мамлакатимиз олдида бугунги кунда иктисодиётнинг инновацияларга асосланган ривожланишини таъминлаш вазифаси турибди. Шунинг учун Узбекистонда таълим тизимида-ги ислохотлар иктисодиётда янги узгаришлар-нинг пайдо булиши билан чамбарчас боглик булиб колмокда. Узбекистон таълим тизимида кейинги 20 йилда катор узгаришлар амалга оширилди. Шу билан бирга, Узбекистон таълим тизимида якин вактда ечимини кутаётган муаммолар хам мавжуд (3-расм).

Подготовка педагогических кадров

3-расм. Мамалакатимизда таълим тизимидаги курсаткичлар

Мазкур жадвалдаги ракамлар мамлака-тимизда олий таълим сохасига камраб олиш даражаси пастлигини курсатмокда.

Масалан, Узбекистонда талаба ёшидаги ахолининг олий таълим тизимига камраб олиниши даражаси 9 фоиз булиб, бу Марказий Осиё ва жахон микёсида анча паст курсаткич-дир.

Кадрлар тайёрлаш сохалари таркибий тузи-

лиши лойихасида ёшларни олий укув юртла-рига янада купрок камраб олиш буйича жуда катта ишларни амалга ошириш кузда тутилган. 2018-2019 укув йилида мамлакатимиз олий укув юртларига 102 минг 741 талаба кабул ки-линган булса, 2019-2020 укув йилида 123 минг 170 нафар йигит-киз укишга жалб этилди. Бу курсаткични 2022-2023 укув йилида 180 мингга етказиш режалаштирилган (4-расм).

4-расм. Олий таълим тизимидаги ислох,отпар

Хулоса. Юкорида келтирилган маълу-мотлардан шундай хулоса килсак буладики, хакикатан хам хозирги кунда олдимизга таълимни тубдан узгартириш, янгилаш, уни замонавий талаблар даражасига етказиш ва-зифасини куймокда. Таълим, хусусан, унинг таркибий кисми булган мактабгача таълим

олдида янгидан-янги имкониятларни ишга со-лиш, бу борадаги мавжуд муаммолар ечимини топиш вазифаси турибди. Ушбу тахлилий маъ-лумотлар асосида яна шуни алохида таъкид-лашимиз мумкинки, мамлакатимизда инсон капиталининг шаклланиши ва ривожланиши учун энг мухим булган илк боскич мактабгача

о

CN О CN

ГО CT

-bJ i—

0 ü w

1

с го

таълим хизматларининг сифатига богликдир. Мактабгача таълим вазирлигининг ташкил килиниши, богча ёшидаги болаларни сунги 5 йилда мактабгача таълим муассасалари билан тулик камраб олишга каратилаётган эътибор, Президент мактабларининг ташкил килиниши, олий таълим муассасаларининг сони ва кабул квоталарининг оширилиши хамда хорижий таълим муассасалари филиаллар очиб, улар билан хамкорликда фаолият юритиш, про-фессор-укитувчиларнинг хорижда малака

Подготовка педагогических кадров

оширишларини ташкил этиш - булар амалга оширилган катта ишлардир. Х,ар бир талаба таълимда юкори натижаларга эришиши учун умумий урта таълим ёки урта-махсус, касб-ху-нар таълимини яхши узлаштирган булиши, бунинг учун эса мактабгача таълим боски-чидан утиши лозим булади. Демак, биринчи уринда инсон капиталини шакллантириш би-лан боглик таълим тизими ва унга хос таълим хизматларини янада ривожлантириш максадга мувофик, деб уйлаймиз.

Адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президента Шавкат Мирзиёев 2018 йил 17 июль куни умумий урта таълим тизимини ислох килиш ва ривожлантириш масалаларига багишланган йигилиши. -Тошкент: УзА 17.07.2018 й.

2. Узбекистон-Россия таълим форуми. http://www.uzswlu.uz/news/print/168 - Тошкент: 2018 й.

3. Фукаролар учун Бюджет 2019 йил лойхаси. budget_2019_uzb.pdf Тошкент: 2018

4. Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Давлат бошкарув академиясида "Узбе-кистон-2035" иккинчи халкаро форум.-Тошкент: УзА 05.02.2019 й

5. Шопулатов А.Н. Мамлакатимиз ижтимоий-иктисодий тараккиётига таъсир килувчи маъ-навий кадриятларни урганишнинг илмий-фалсафий масалалари - "УзМУ хабарлари" журнали, 2015 йил, 1-сон. Б.164-167.

6. Саидов М.Х. Узбекистан: инвестиции в человеческий капитал, партнерство в сфере образования. - М.: Книжный дом газеты «Труд», 2008.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.