Научная статья на тему 'МИНТАҚАДА ИННОВАЦИОН ИҚТИСОДИЁТНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИНСОН КАПИТАЛИ ҲАЖМИНИНГ ОШИШИ ВА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ'

МИНТАҚАДА ИННОВАЦИОН ИҚТИСОДИЁТНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИНСОН КАПИТАЛИ ҲАЖМИНИНГ ОШИШИ ВА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
80
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
национальный человеческий капитал / система образования / здоровье / инвестиции в человеческий капитал / качество образования / труды наших ученыхисториков и энциклопедиков / цифровая экономика / мировая экономика / the region is the national human capital / the education system / health / investment in human capital / the quality of education / the works of our historians and encyclopedias / the digital economy / the world economy

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Убайдуллаев Ғ.З.

Целью исследования является изучить теоретико-методологические основы развития человеческого капитала и цифровой экономики в экономике Узбекистана. Основное внимание в исследовании уделяется концепциям и стратегиям социально-экономического развития страны, разрабатываемым государством, уделяя приоритетное внимание росту человеческого капитала и развитию цифровой экономики, формированию целевых программ решения проблем.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The purpose of the study is to study the theoretical and methodological foundations for the development of human capital and the digital economy in the economy of Uzbekistan. The study focuses on the concepts and strategies of the country's socio-economic development, developed by the state, giving priority attention to the growth of human capital and the development of the digital economy, the formation of targeted problem-solving programs.

Текст научной работы на тему «МИНТАҚАДА ИННОВАЦИОН ИҚТИСОДИЁТНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИНСОН КАПИТАЛИ ҲАЖМИНИНГ ОШИШИ ВА РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ»

УДК 330.1, 331.1 Убайдуллаев F.3.

МИНТАЦАДА ИННОВАЦИОН ИЦТИСОДИЁТНИНГ ШАКЛЛАНИШИДА ИНСОН КАПИТАЛИ ^АЖМИНИНГ ОШИШИ ВА РАЦАМЛИ ИЦТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ

Убайдуллаев F.3. - и.ф.н., доцент (Мухаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети Карши филиали)

Целью исследования является изучить теоретико-методологические основы развития человеческого капитала и цифровой экономики в экономике Узбекистана. Основное внимание в исследовании уделяется концепциям и стратегиям социально-экономического развития страны, разрабатываемым государством, уделяя приоритетное внимание росту человеческого капитала и развитию цифровой экономики, формированию целевых программ решения проблем.

Ключевые слова: национальный человеческий капитал, система образования, здоровье, инвестиции в человеческий капитал, качество образования, труды наших ученых-историков и энциклопедиков, цифровая экономика, мировая экономика.

The purpose of the study is to study the theoretical and methodological foundations for the development of human capital and the digital economy in the economy of Uzbekistan. The study focuses on the concepts and strategies of the country's socio-economic development, developed by the state, giving priority attention to the growth of human capital and the development of the digital economy, the formation of targeted problem-solving programs.

Key words: the region is the national human capital, the education system, health, investment in human capital, the quality of education, the works of our historians and encyclopedias, the digital economy, the world economy.

Кириш. Президентимизнинг 2020 йил 29 декабрдаги Олий Мажлисга йуллаган мурожаатномаларида.... "Биз уз олдимизга мамлакатимизда Учинчи Ренессанс пойдеворини барпо этишдек улуг максадни куйган эканмиз, бунинг учун янги Хоразмийлар, Берунийлар, Ибн Синолар, Мирзо Улугбеклар, Навоий ва Бобурларни тарбиялаб берадиган мухит ва шароитларни яратишимиз керак. Бунда, аввало, таълим ва тарбияни ривожлантириш, соглом турмуш тарзини карор топтириш, илм-фан ва инновацияларни тараккий эттириш миллий гоямизнинг асосий устунлари булиб, хизмат килиши лозим" деб таъкидлаб утдилар. Бу бутун Узбекистон халкини янги гоялар сари рухлантирди[ 1 ].

Сунги йиллардаги Президентимиз томонидан кабул килинаётган 2017 - 2021 йилларда Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегияси, таълим сохасига доир конун хужжатлари, карорлар ва фармонлар тахлилига назар ташласак, мамлакатимизда инсон капиталини ривожлантириш максадида сифатли таълим олиш имкониятларини кенгайтириш тугрисида аник чора-тадбирлар амалга оширилаётганлигининг гувохи буламиз, хусусан:

- Узбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси тасдикланди;

- Мамлакатимизда сунгги йилларда 52 та янги олий таълим муассасалари ташкил этилиб, уларнинг сони 130 тага етди, 22 таси нуфузли хорижий университетларнинг олий таълим муассасаси ва уларнинг филиаллари хисобланади;

- 22 та хорижий давлатнинг 103 та етакчи университети билан хамкорликда 141 та кушма таълим дастури буйича кадрлар тайёрлаш йулга куйилди, камров даражаси 20 % га етказилди;

- Магистратура мутахассислиги битурувчиларини илмий фаолиятга йуналтириш битирувчилар сонига нисбатан 35 % га етказилди;

- 2020 йилда давлат-хусусий шериклик тизими асосида 10 та нодавлат олий таълим муассасалари ташкил этилди;

- Мактабгача таълим тизимини 2030 йилга кадар ривожлантириш коцепцияси тасдикланиб, Узбекистон Республикасининг "Мактабгача таълим ва тарбия" тугрисида конун кабул килинди [2];

- Янги тахрирдаги "Таълим тугрсида"ги конун кабул килинди [3];

- Халк таълими тизимини 2030 йилга кадар ривожлантириш концепцияси тасдикланди

[4];

- 3-7 ёшдаги болаларни мактабгача таълим ташкилотларига камраб олиш 85 % га етказилмокда;

- Худудларда янги 14 та Президент мактаблари фаолияти йулга куйилмокда;

- Сунги 3 йилда 345 та нодавлат умумтаълим муассасалари ташкил этилди.

Ушбу курсаткичлар, эртанги кунимизга ишонч, аввало, фарзандларимиз ва уларнинг ота-оналари калбидаги келажакка булган катта орзу-умидларининг амалга ошишидан дарак беради.

Мамлакатимизда Учинчи Ренессансга куйилган илк кадамлар тугрисида фикрлашар эканмиз, энг аввало, унинг куйидаги харакат динамикасига эътибор бериш керак деб уйлайман: 2017 йил 14 сентябрь куни Президентимиз карори билан Мирзо Улугбек номидаги ихтисослаштирилган давлат умум таълим мактаб-интернати ва Мухаммад ал-Хоразмий номидаги ахборот-коммуникация технологиялари йуналишларига оид фанларни чукурлаштириб укитишга ихтисослаштирилган мактаб ташкил этилди. 2017 йил 29 ноябрда Президент фармони билан Инновацион ривожланиш вазирлиги ташкил этилди. Инновацион ривожланиш вазирлиги хузурида " Ёшлар академияси" ташкил топди. Айни вактда Вазирлар Махкамаси хузурида ташкил этилган Президент, ижод ва ихтисослаштирилган мактабларни ривожлантириш агентлиги фаолият юритмокда.

Илм-фанни мунтазам ислох килиб бориш, илмий-инновацион салохиятдан кенг фойдаланиш, замонавий билимга эга мехнат бозорида ракобатга бардош бера оладиган, мустакил фикрлайдиган юкори малакали кадрлар таёрлаш, илмий инфратузилмани модернизация килиш ишларини янги боскичга кутариш максадида Президент фармонига мувофик " Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси " тасдикланди [5].

Минтакани ракамли трансформация килиш, худудлардаги давлат ва хужалик бошкаруви органлари, иктисодиётнинг реал сектор корхоналари фаолиятига илгор технологияларни кенг жорий этиш, ракамли иктисодиёт сохасида янги лойихаларни амалга ошириш максадида Президент фармонига мувоффик " Ракамли Узбекистон - 2030" стратегияси тасдикланди [6].

Илмий мох,ияти. Узбекистонда иктисодиётни инновацион ривожлантириш хамда реал иктисодиёт ишлаб чикариш тармоклари уртасида хамкорликни урнатиш. Миллий инсон капиталининг ривож топиши унинг киймати билан улчанади, турли усуллар - инвестиция, яъни таълим тарбияга, илмга, маърифатга, согликни саклашга, жисмоний ва маданий тадбирларга жалб килинадиган сармоялар ва бошкалар билан хисобланади. Инновацион иктисодиётнинг шаклланиши, янгича технологияларнинг жорий этилиши бу албатта инсон капиталига боглик булади. Илмий ва инновация ютукларини амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш хамда олий укув юртлари ва илмий тадкикот институтлари хузурида юкори ахборотлашган технология марказлари ва технопаркларни ташкил этиш каби вазифалар амалга оширилади.

Тадкикотнинг урганилганлиги. "Инсон капитали" назариясининг шаклланиши XX асрнинг урталарига тугри келсада, унинг илдизлари узок утмишга бориб такалади.

Инсон капиталининг вужудга келиши ва ривожланиши хар бир миллатнинг наслдан-наслга утиши, узок йиллар билан богланиши фанда исботланган.

Биринчи Ренессанс даври ЕХ-ХП асрларда бутун дунё тан оладиган машхур дахоларни етиштириб берди. Хусусан, Мухаммад Хоразмий, Ахмад Фаргоний, Абу Райхон Беруний,

Абу Али Ибн Сино, Махмуд Замахшарий сингари унлаб буюк алломаларимизнинг жахоншумул илмий-ижодий кашфиётлари умумбашарият тараккиёти ривожига бекиёс таъсир курсатди. Алломаларимизнинг улуг фазилатларидан яна бири хамма сохаларда билимлилиги, чет тилларни билишда тенгсиз эканликлари, хатто туртта-бештадан ортик тилларда гаплашмаган мутафаккир алломалар булмаган десак хато килмаймиз.

Иккинчи Ренессанс даври Амир Темур номи билан боглик. Х,акикатдан хам темурийлар даври илм-фан, маданият, маънавият ва маърифат, таълим-тарбия тизимининг ривож топишини таъминлаган Шарк Уйгониш даври эди. Сохибкирон Амир Темурнинг илм-фан, маданият таълимни ривожланиши, иктисодий гоялари, унинг ишлаб чикариш ва амалда кулланган иктисодий-сиёсий гоялари мухим ахамиятга эга. Амир Темур "Темур тузуклари" асарида иктисодиётни ташкил этиш, баркарорлаштириш, тартибга солиш, баркарор суръатларда юксалтириб боришнинг иктисодий тасаввурлари жамланган.

Алишер Навоийнинг илмий ва иктисодий карашлари "Махбуб-ул-кулуб" ва "Х,амса" асарларида баён килинган.

Буюк алломаларимиз ва мутафаккирларимизнинг утган даврларда таълим-тарбияга, мехнат самарадорлиги ва иктисодиётнинг усишига кушган хиссалари куйидаги тушунчаларда уз урнини топган, хусусан [7]:

-^уръони Карим ва хадислардаги илм олиш, таълим-тарбия ва иктисодий гояларни инсонлар тафаккурига сингдирилишига доир фикрлар;

- Абу Наср Фаробий ва Абу Али ибн Синонинг илму-маърифатга ва эхтиёжлар хакидаги фикрлари;

-Юсуф Хос Хожибнинг таълим-тарбия, мехнат ва манфаат хакидаги карашлари;

-Баховуддин Накшбандийнинг таълим, ижтимоий-иктисодий ва мехнатнинг ахамияти хакидаги гоялари;

-Амир Темурнинг "Темур тузуклари"да илгари сурилган, давлатни бошкариш, солик тизими, ахолини банд килиш, таълимга ва тадбиркорларга сармоя сарфлаш, ижтимоий химоя ва рагбатлантириш тугрисидаги фикрлари;

-Алишер Навоийнинг илм олиш, мехнатни кадрлаш, савдо, тижорат масалаларига доир тежамкорлик, фойда, мулк тугрисидаги фикрлари, ёшларни тарбиялаш ва бошка амалий тадбирлари;

-Бобур ишлаб чиккан иктисодий ривожланиш ва бунёдкорликга каратилган илмий карашлар, солик сиёсати ва давлатчилик асослари борасидаги халк манфаатлари йулидаги тадбирлари.

Асосий натижалар. Инсон капитали жамият ва оиланинг ривожланишидаги интенсив ишлаб чикариш омилидир, ижтимоий-иктисодий ривожланиш, шу жумладан ишчи кучининг малакали, билимдон кисми, билимлар интеллектуал ва бошкарувчи мехнат воситалари, атроф - мухит ва мехнат фаолияти

Мамлакатда замонавий иктисодиётни жадал инновацион ривожлантириш учун ишлаб чикаришни модернизация ва диверсификация килиш, юкори кувватли технологияларни жорий этиш хамда уларда ишлай оладиган мутахассис кадрлар таёрлаш масалаларига катта эътибор каратиш талаб этилади.

Ушбу максад асосида куйидаги вазифалар амалга оширилади [8]:

- мехнат бозорида кадрларнинг ракобатбардошлигини ошириш шакллари ва усулларини хар томонлама урганишни утказиш;

- Узбекистонда инновацион иктисодиётни жорий этишда фойдаланиш имкониятларини аниклаш учун кадрлар таёрлаш ва кайта таёрлаш буйича ривожланган мамлакатларнинг тажрибасини урганиш;

- замонавий кадрлар тайёрлаш тизимини бахолаш;

-кадрларни кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини такомиллаштириш тамойилларини асослаш;

- кадрлар тайёрлаш тизимини бошкаришни такомиллаштириш чораларини ишлаб чикиш;

- мехнат унумдорлигининг усиши оилавий даромадларнинг ошишига олиб келади.

Янги инновацион иктисодиётнинг асосини замонавий жамиятнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишининг асосий харакатлантирувчи кучи инсон капитали ташкил этади. Тадкикот натижаларининг илмийлиги куйидагилардан иборат[8]:

- инсон капитали сифатини ошишининг илмий асосланган талкини, таълим, фан, билимга сарфланган сармоялар эвазига ва хорижий мамлакатларнинг ишлаб чикариш тажрибасини олиш жараёнида ривожланади, ишлаб чикариш сифатида ва мехнат бозорида ракобатбардошлигини намоён этади;

- таълим тизимининг хозирги холатини урганиш ва хорижий тажрибалардан фойдаланган холда янги тизимга утишда инсон капитали ва замонавий иктисодиётнинг ривожланишидан фойдаланишнинг назарий ва услубий асосларини бахолаш;

- укитиш усуллари шаклидаги узгаришларни хисобга олган холда малакали ишчи кучи бозорини шакллантиришга услубий ёндашувлар, кадрлар тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва мехнат бозори эхтиёжлари асосида кадрлар тайёрлашнинг асосий регулятори сифатида таълим тизими гоясини аниклаштириш;

- замонавий хорижий шакллар ва укитиш услубларининг асосий йуналишларини Узбекистон Республикаси мехнат бозорининг эхтиёжлари асосида тизимлаштириш;

- малака ошириш асосида инновацион иктисодиётни шакллантириш шароитида замонавий билимлар ва ракамли иктисодий технологиялардан самарали фойдаланиб истикболли йуналишларга каратилган илмий хулоса ва амалий тавсиялар ишлаб чикиш;

- инновацион тизимнинг моддий таркибий кисмларини ривожланган ахборот иктисодиётига эга мамлакатларнинг тажрибаларидан самарали фойдаланиш;

- минтакада инновацион тизимнинг моддий таркибий кисмларидан юкори технологияли худудларни ривожлантиришда таълим тизимини бошкаришнинг иктисодий, ташкилий, ижтимоий ва хукукий томонларини, уларнинг узаро алокаларида ва бошка бозор механизмлари билан биргаликда узлуксизлигини таъминлайдиган гояларини ишлаб чикиш;

- минтакада иктисодиётнинг кадрларга булган эхтиёжини кондиришнинг янгича макроиктисодий сиёсати тамойилларини ишлаб чикиш;

- мамлакатда миллий инсон капитали самарадорлигини бахолаш учун халкаро индекслар ва курсаткичлардан фойдаланган холда омилларни тахлил килиш усулларидан фойдаланиш;

Ахборот технологияларининг ривожланиши иктисодиёт глобаллашувининг моддий асосини яратади. Узбекистон халкаро Глобал инновацион индекси рейтингида 2015 йилда 140 дан ортик давлатлар ичида 122-уринни эгаллаган булса, бу курсаткич 2020 йилда 131 дан ортик дунё мамлакатлари ичида Узбекистон 93-уринни эгаллади [9].

Глобаллашув-бу авваломбор ижтимоий-иктисодий хаёт суратларининг бекиёс даражада тезлашуви демакдир. Ахборот технологияларини ривожланиши ва татбик килиниши эвазига кундалик хаётимизда жуда куплаб кулайликлар пайдо булмокда.

Президентимизнинг 2020 йил 28 апрелдаги "Ракамли иктисодиёт ва электрон хукуматни кенг жорий этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорида 2023 йилга бориб ракамли иктисодиётнинг мамлакат ялпи ички махсулотидаги улушини 2 баробар, ушбу сохадаги хизматлар хажмини 3 баробарга ошириш вазифаси куйилган. Х,озирги кунда ахборот- технологияларининг Узбекистон ялпи ички махсулот (ЯИМ) хажмидаги улуши 2,4 фоизни ташкил этади. Юртимизда келгусида миллий ЯИМ хажмида ахборот-коммуникация технологиялари хизматининг улушини 2025 йилда - 5, 2030 йилда эса 10 фоизга етказиш мулжалланган. Жахон банки мутахассисларининг тадкикотлари тезкор интернетдан фойдаланувчилар сонининг 10 фоизга купайтирилиши миллий иктисодиёт ЯИМ хажмини хар йили 0,5-1,5 фоизга ошиши имкониятини беришидан далолат беради. Дунёда ракамли иктисодиёт усишининг суръатлари хозирнинг узида йилига деярли 20 фоизни ташкил этмокда. Жумладан А^Ш саноатни "ракамлаштирилиши"дан 2025 йилгача кушимча 20 триллион доллар даромад олиши кутилмокда. Жанубий Кореяда эса "электрон хукумат"

ва "электрон воситачилик"нинг жорий этилиши йилига 10-15 миллиард доллар микдорида даромад келтиряпти. Бу ракамли иктисодиёт учун сарф килинаётган харажатлардан 30-40 баробар ортикдир [10].

Ракамли иктисодиётнинг ривожланишидаги афзалликлар: -ишлаб чикаришда мехнат самадорлигининг ошиши; -тадбиркорлар ракобатбардошлигининг усиши; -ишлаб чикаришдаги харажатларнинг камайиши; -янги иш уринлари яратилиши; - янги замонавий касблар пайдо булиши;

-камбагалликни енгиш ва ижтимоий тенгсизликнинг йуколиши; -илм-фаннинг ривожланиши;

Булар ракамли иктисодиётнинг бор йуги бир нечта афзалликлари холос.

Хулоса. Хулоса сифатида айтиш керакки, бугун Узбекистон жамияти катта узгаришлар, ислохотлар утказишга кодир мамлакатга айланди. Энг мухими бундай ислохотларнинг ташаббускори сифатида майдонга ёшларимизнинг узи чикмокда. Ёшларимиз ижтимоий-маънавий фаоллиги пойдевори курилаётган Учинчи Ренессансни реал холатга айлантирмокда. Янги Уйгониш даври мамлакатимизда илм-фан, таълим-тарбия, маънавий-маърифий билимларнинг уйгунлиги ва мафкуравий кадриятларни таъминлаш йулида улкан бойлик яратишга, миллий инсон капитали хажмини ошишига, халкимизнинг хаётини фаровон килишга ва келгуси авлодларга узимиздан мерос колдиришга хизмат килади. Иктисодчиларнинг хисоб-китобларига кура, инсон капиталига индивидуал инвестициялар умумлаштирилганда, турли мамлакатларда инсон капиталига киритилган инвестиция билан ахоли жон бошига тугри келадиган даромадлар уртасидаги тафовут 10 фоиздан 30 фоизгача булишини курсатди.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 29 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Халк сузи, 2020 йил 30 декабрь.

2. Узбекистон Республикасининг "Мактабгача таълим ва тарбия тугрисида"ги конуни. УЩ-595-сон. 16.12.2019 й.

3.Узбекистон Республикасининг "Таълим тугрисида" ги конуни. УР^-637-сон. 23.09.2020 й.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг "Халк таълими тизимини 2030 йилга кадар ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида" ги 2019 йил 29 апрелдаги ПФ-5712-сонли фармони.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг "Илм—фанни 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида "ги 2020 йил 29 октябрдаги ПФ-6097-сонли фармони.

6. Узбекистон Республикаси Президентининг " Ракамли Узбекистон - 2030" стратегиясини тасдиклаш тугрисида" ги 2020 йил 5 октябрдаги ПФ-6079-сонли фармони.

7. Убайдуллаев Е.З. "Иктисодий таълим бериш усуллари" Укув кулланма. Тошкент -"Фан ва технология" -2020.

8.Убайдуллаев Г.З. "Будущее немыслимо без образования". Научно-просветительская Ассоциация Интеллигенции Узбекистана. Ташкент-2007. -с-31

9. Жумаев Н. "Ракамли иктисодиётсиз мамлакат иктисодиётининг келажаги йук". Янги Узбекистон газетаси 2020 йил 30 сентябрь 187-сон.

10. Абдурахманов К.Х. "Анализ современных инновационных подходов к управлению человеческим развитием". Научно-аналитический журнал «Наука и практика» Российского экономического университета имени Г. В. Плеханова. Т. 10, № 29, 2018 г.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.