Научная статья на тему 'АГРОТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ИНСОН КАПИТАЛИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛИ'

АГРОТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ИНСОН КАПИТАЛИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
107
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
человеческий капитал / инновационное развитие / кластер аграрного образования / модель образовательного кластера / интеграция / профессиональное обучение / координационный совет / переподготовка / обучение / human capital / innovative development / agricultural education cluster / education cluster model / integration / vocational training / coordinating council / retraining / training

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Амирқулов Ш.О.

В статье разработан новый механизм формирования и эффективного использования человеческого капитала через модель организации образовательных кластеров в аграрном секторе.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article develops a new mechanism for the formation and effective use of human capital through the model of organizing educational clusters in the agricultural sector

Текст научной работы на тему «АГРОТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ ИНСОН КАПИТАЛИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛИ»

УУК 330.146 Амиркулов Ш.О.

АГРОТАЪЛИМ КЛАСТЕРИ - ИНСОН КАПИТАЛИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА

РИВОЖЛАНТИРИШ ОМИЛИ

Амиркулов Ш.О. - тадкикотчи (КарМИИ)

В статье разработан новый механизм формирования и эффективного использования человеческого капитала через модель организации образовательных кластеров в аграрном секторе.

Ключевые слова: человеческий капитал, инновационное развитие, кластер аграрного образования, модель образовательного кластера, интеграция, профессиональное обучение, координационный совет, переподготовка, обучение.

The article develops a new mechanism for the formation and effective use of human capital through the model of organizing educational clusters in the agricultural sector.

Key words: human capital, innovative development, agricultural education cluster, education cluster model, integration, vocational training, coordinating council, retraining, training

Жамиятнинг ишлаб чикарувчи кучларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш билан боглик масалаларни урганиш, инсон капиталининг микдори ва сифатининг асоси булиб, нафакат долзарб булиб колмокда, балки ижтимоий-иктисодий тадкикотларнинг устувор йуналишлари хисобланади.

"Эпидимологик холат дунё давлатлари иктисодиётини рессеция холатига тушишига, ишсизликнинг ошишига, ахоли турмуш даражаси ва сифатининг пасайишига олиб келмокда.

Жахон банки маьлумотларига кура, "Узбекистонда ишсизлик 2019 йилда 15-24- ёшдаги аёллар уртасида - 25% дан ортик, худди шу ёшдаги эркаклар уртасида эса - 13% ни ташкил этган. Камбагаллик даражаси 2000 йилда 62 % кайд этилган". Кейинги йилларда эса бу хакда маьлумот кайд этилмаган [1].

"Мамлакатнинг халкаро майдондаги ракобатбардошлик даражасини ва инновацион жихатдан тараккий этганини белгиловчи омил сифатида инсон капиталини ривожлантириш Стратегиянинг бош максадидир" [2] деб кайд этилган.

Инсон капитали тушунчаси замирида инсон ва унинг кобилиятлари мажмуаси ётади. Инсон капитали тугрисидаги гоялар фойдали иш унумдорлигини ошириш аввало шахснинг ишчанлигини ва махоратини ошириш хамда машина ва асбоб ускуналарни такомиллаштириш билан боглик эканлигини курсатмокда.

С.А. Курганский асарларида инсон капиталига: "жисмоний шахслар томонидан инвестициялар ва жамгариш натижасида шаклланган билим, куникма ва бошка фазилатлар туплами, агар улар тегишли равишда ишлатилса, янги киймат ва даромад окимини келтириб чикаради" [3] деб таъриф келтирилган. Хорижий олимлар томонидан олиб борилган тадкикотлар натижаларига кура, инсон капиталининг 1 фоизга купайиши ах,оли жон бошига тугри келадиган ЯИМнинг усиш суръатларини 1-3% га тезлашишига олиб келади [4].

1949 йилда Жах,он банки президенти Жон Мак Клой шундай ёзган эди: "Тараккиёт - бу тахтага чизиш, сунгра сехрли таёкча ва доллар билан хдётга жорий килиш мумкин булган нарса эмас" [5].

Мак Клойнинг фикрича, тараккиёт концепциялари ва уларни амалга ошириш уртасида куп х,олларда узилишлар булган. Айнан шу узилишларни инсон капитали индекси ёрдамида бартараф этиш мумкин булади.

Ижтимоий иктисодий жараёнларнинг сифат ва микдорий жихдтларининг бирлиги ишлаб чикариш ва истеъмол даражасининг микдорий курсаткичларини тахдил килишда ах,олининг турмуш даражасини комплекс бахолаш даражасига эришишга имкон беради.

"Турмуш даражаси" динамикасини акс эттирувчи асосий курсаткичлардан бири ахолининг реал даромадлари ва харажатлари даражаси хисобланади (1-жадвал).

1-жадвал

Узбекистоннинг инсон тараккиёти индекси буйича тутган урни

т/р Курсаткичлар Узбекистон Республикасининг рейтинги

1 Соглик Уртача умр куриш давомийлиги (йил), 71,4

2 Таьлим Таълимнинг уртача давомийлиги (катта ёшдаги учун), 11,5 йил

3 Даромад Ахоли жон бошига ЯИМ, 6470 доллар

4 Камбагаллик 2000 йилда 62,0 % кайд этилган, 2019 йилда эса кайд этилмаган

5 Гендер тенгсизлик индекси Гендер тенгсизлик индекси, 0,274

6 Баркарорлик Марказий банк маьлумотга кура ахоли жон бошига жамгарма 1134 долларга тенг деб бахоланмокда

Инсон капиталини такрор ишлаб чикариш ва улардан фойдаланиш муаммоларини хал килиш мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишининг инновацион йуналишини кучайтиришга олиб келади. Иктисодиётнинг инновацион тури янги, инновацион турдаги инсон салохиятини талаб этади [6].

Сунгги йилларда мамлакатда кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ривожлантиришда маълум ижобий тенденциялар кузатилган булса-да, умуман аграр сохада нокулай вазият сакланиб колмокда. ^ишлок хужалиги товар махсулотлари ишлаб чикарувчиларнинг инвестицион имкониятларининг пастлиги, янги иктисодий муносабатлар шароитида ишлаб чикаришни янада ривожлантиришни сезиларли даражада чеклайди.

Бундан ташкари глобал пандимея хам сохада бир катор иктисодий инкирозларни юзага келишига сабаб булмокда. Иктисодиётда юзага келган инкироздан чикишнинг ягона тугри йули аграр тармокнинг илмий-техник салохияти имкониятларидан максимал фойдаланиш оркали иктисодиётнинг реал сохасини тиклаш ва ривожлантириш хамда унга инновацион йуналиш беришдан иборатдир.

Аграр сохада инновацияларни жорий этиш махсулот сифатини ошириш, мехнат ва моддий харажатларни тежаш, мехнат унумдорлигини ошириш, ишлаб чикаришни ташкил этишни такомиллаштириш ва унинг самарадорлигини ошириш имконини беради. Бу ички ва ташки бозорларда корхоналар ва уларнинг махсулотларининг ракобатбардошлигини, аграр сохада ижтимоий-иктисодий вазиятнинг яхшиланишини таьминлайди.

Инсоннинг ижодий кобилияти унинг инновацион салохиятининг асосидир. Ижодий шахслар узига хос хусусиятларга: катъиятлилик, ишончлилик, кенг микёсли ва истикболли фикрлаш; хар кандай гояларга мойиллик; ташаббускорлик; танкидий фикрлашларга эга булишади.

Илмий ва юкори технологияли бизнес сохасида, юкори технологиялар сохасида муваффакиятли фаолият юритиш учун билим, куникма, шахсий фазилатларни уйгунлаштиришнинг ноёблиги ва самарадорлиги туфайли юкори даражадаги профессионалликка эга, инновацияларни яратишга кодир ва мослашувчан шахсларнинг етишмаслиги энг долзарб муаммо саналади.

Шу муносабат билан инновацион мехнат салохиятини ривожлантиришни бошкаришнинг мутлако янги механизмини яратиш зарурияти алохида долзарбдир. Ушбу механизм илм-фан ва таълимнинг устувор ривожланишини таъминлайдиган кулай инновацион иклимни шакллантиришга, инновацион мехнатни фаол рагбатлантириш асосида иктисодиётда ички усиш манбаларини яратишга каратилган булиши керак.

Бунинг учун корхоналар ва касб-хунар таълими муассасалари уртасидаги муносабатларни амалга ошириш максадида янги институционал асосдаги, янги турдаги

фаолият ва бозор сегментларини шакллантириш мантигини хисобга олган холда фан, таълим ва ишлаб чикариш интеграциясининг янги моделларини ишлаб чикиш зарур.

Х,озирги вактда ^ашкадарё вилоятида инновацион инфратузилма ва илгор технологияларни жорий килиш механизмлари яхши ривожланмаган. Инновацион жараёнларнинг суст ривожланиши, шунингдек, илмий-тадкикот ташкилотларининг аник саноат корхоналари билан узаро алокасининг йуклиги, юкори технологияларни тижоратлаштириш тажрибасининг етишмаслиги, худудда амалга оширилаётган инновацияларнинг аксарияти илмий ва конструкторлик ташкилотларининг кумагисиз, мустакил равишда махсулдор, маркетинг ёки ташкилий характер касб этиши билан тавсифланади.

Аграр соха ишлаб чикаришида олий ва урта махсус аграр таьлими хамда кишлок хужалигида малакали ёш кадрларни жалб килиш учун шарт-шароитлар яратмасдан туриб, бутун ресурс салохиятини ривожлантириш ва технологик колокликни бартараф этиш мумкин эмас.

Аграр сохада ишлаб чикаришнинг ракобатбардошлигини оширишнинг самарали воситаси кластерларнинг ривожланиши хисобланади. Худудларнинг инновацион ривожланишида таълим муассасалари мухим роль уйнайди ва улар нафакат кадрлар тайёрлаш, балки худуддаги касбий таълим, фан, маданият ва бизнесни бирлаштириши керак. Таълим кластерининг курилиши маълум бир таълим сохасидаги бизнес лойихаларни, янги технологиялар, техникалар, интеллектуал махсулотларни лойихалаш ва ушбу махсулотларни ишлаб чикаришни битта (худудий, функционал) зонада тайёрлаш учун замонавий тизимларни бирлаштириш зарурияти билан боглик. Таълим хизматларининг буюртмачиси -иш берувчи учун таълим кластери инвестицияларнинг устувор йуналишларини аниклашга имкон берадиган интеграциялашган амалиётга йуналтирилган билимлар фабрикасидир.

Таълим кластерига интеграциялашиш нафакат "таълим - фан - ишлаб чикариш" учлигининг турли тузилмаларининг расмий бирлашмаси сифатида тушунилади, балки юзага келган муаммоларни хал килишда ута самарага эришиш учун уларнинг салохиятларини бирлаштиришнинг янги шаклини яратиш имконияти тушунилади (1-расм).

Давлат ва

махаллий

хокимият

бошкарув

органлари

/ Ахолини иш билан X / Аграр \_/ Илм фан ва таълим \

( таъминлашни )— таьлими

ч. бошкариш органлари у \ кластери

/ Ахборот- Аграр соха а

( маслахат иш

\ тузилмалари берувчилари /

1-расм. Агротаьлим кластери модели

Агротаьлим кластери - бу аграр соханинг давлат ва махаллий бошкаруви, ахолини иш билан таъминлашни бошкариш органлари, илм фан ва таълим ташкилотлари, ахборот-маслахат тузилмалари хамда аграр соха иш берувчиларини камраб оладиган худудий модель хисобланади.

Кластерли ёндашув бизга профессионал аграр таьлимни ривожлантиришни рагбатлантиришнинг самарали воситаси ва натижада аграр соха кадрларини такомиллаштириш ва ривожлантиришнинг истикболли воситаси булиб хизмат килади. Кластернинг асосий иштирокчилари бир катор имтиёзларга эга буладилар.

Аграр соха мажмуи корхоналари таълим ташкилотларида "буюртма буйича" кадрлар тайёрлашда турли даражадаги укув дастурларига эга булиш; кадрлар малакасини ошириш ва кайта тайёрлашни узок муддатли прогнозлаш ва режалаштириш билан шугулланиш; нафакат талабга жавоб берадиган, балки купинча узок муддатли максадларга мувофик равишда ишлайдиган ходимларни кабул килиш имкониятларига эга булади.

Олий ва урта махсус касб-хунар таълими ташкилотлари: кадрлар тайёрлаш ва малака талабларини аграр мехнат бозори ва кластер доирасидаги иш берувчиларнинг талабларига мувофиклаштириш оркали таълим хизматларига ва битирувчиларга талабнинг ошиши; аграр таълимнинг баркарорлиги ва ракобатбардошлигини ошириш; узлуксиз касбий таълим, кадрлар малакасини ошириш ёки кайта тайёрлаш учун ташкил этилган кадрлар тайёрлаш дастурлари сохасида агробизнес корхоналари билан хамкорликни кенгайтириш имконияти; укув буюртмаларига ва кушимча молиялаштириш манбаларига эга булиш; абитуриентлар ва талабаларни укишни тугатгандан сунг кафолатланган иш жойи мавжудлиги билан рагбатлантириш каби афзалликларига эга буладилар.

Худудий афзалликлар куйидагилардан иборат: Аграр сохада талаб юкори булган ва ишга жойлашишга тайёр юкори малакали кадрларни тайёрлаш учун шароит яратиш; мехнат бозорини маълумотли ва касбий сохада ишлайдиган кадрлар билан тулдириш, бу эса аграр сохадан иктисодиётнинг бошка тармокларига кадрларнинг чикиб кетишини камайтиради; ялпи худудий махсулот ва кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш хажмининг усиши, вилоятдаги укув юртлари битирувчиларининг иш кидириш вактининг кискариши ва касб буйича банд булганлар сонининг купайиши; бандликни ошириш дастурларига ажратилган бюджет маблагларини тежаш.

Шуни таъкидлаш керакки, кластер доирасида таълим олаётган ёшлар учун хам ижобий истикболлар кузда тутилган: кискартирилган дастур буйича узлуксиз таълимнинг юкори даражаларини узлаштириш имконияти; ишлаб чикариш шароитларига тез мослашиш; иш жойлари ва мартаба ривожланиш истикболлари тугрисида аник тушунчага эга булиш; олинган касб буйича ишга жойлашиш имкониятларини ошириш.

Бизнинг фикримизча, ^ашкадарё вилоятида агротаълим кластерини яратиш нафакат кадрларни тайёрлаш, балки аграр соха мажмуидаги кадрларни мотивациялаш ва саклаш муаммосини хал этишга комплекс ёндошишга имкон беради.

Аграр таълими кластерининг модели турт боскичда амалга оширилади:

> биринчи даража - бу мактаб таълими, унинг доирасида бир катор кишлок мактаблари базасида агросинфлар ташкил этиш режалаштирилган булиб, унда мактаб укувчилари учун касбга йуналтириш, асосий касбларни пухта эгаллаш ва ишчи касбларнинг асослари буйича укитиш амалга оширилади;

> иккинчи даража - мактаблар ва агролицейлар асосида бошлангич касб-хунар таълими олиш;

> учинчи даража вилоятнинг олий ва урта махсус аграр таьлими укув юртларида юкори малака талаб киладиган касбларни эгаллашни уз ичига олади;

> туртинчи даража - кушимча касбий тайёргарлик, аграр кадрларни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш, олий укув юртидан кейинги таълим, шунингдек, ташкилотлар томонидан кадрлар тайёрлаш ва ривожлантириш буйича курилаётган чоралар.

Худудий кишлок хужалигининг бошкарув органлари мажбуриятлари ахоли бандлиги ва таълимни таьминлашдан иборат булади. Амалиёт шуни курсатадики, энг самарали кластерлар саъй-харакатларни ихтиёрий равишда бирлаштириш асосида эволюцион шакллантирилади ва сунъий равишда кучларни бирлаштириш эса синергия ва хамкорликка тусик булади, давлат тузилмаларининг роли турли дастур ва жараёнларни куллаб-кувватлаш, мувофиклаштириш ва йуналтиришдан иборатдир. Уларнинг иштирок этиш зарурати, давлат хокимиятининг аграр сохада инсон капиталини шакллантириш масалаларига турли субъектларни фаол жалб килиш учун рагбатлантирувчи воситалар ва уларнинг узаро жавобгарлигини хукукий мустахкамлашнинг турли моделларини яратиш билан богликдир.

Худудий кишлок хужалиги бошкармасининг асосий максади давлат томонидан тартибга солиш ва мувофиклаштириш механизмлари оркали аграр соха мажмуи тармокларини иктисодиёт тармокларини бошка сохалари ва фан билан узаро хамкорлигини таьминлаган холда кишлок хужалигини ривожлантиришга хисса кушишдан иборат. Бош бошкарманинг вазифалари аграр соха мажмуасини давлат томонидан тартибга солиш сиёсатини амалга ошириш, ишлаб чикариш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш; аграр соха мажмуаси тармокларини мутаносиб ривожланишини таъминлаш; аграр саноат мажмуида табиий, моддий ва молиявий ресурслардан самарали фойдаланиш буйича чора-тадбирларни амалга оширишдан иборат.

Худудий мехнат ва бандлик муносабатлари бошкармаси худудда ахолини иш билан таъминлаш сиёсатини амалга ошириш ва унинг самарадорлигини таьминлаш учун масъул орган сифатида аграр таълим кластери иштирокчилари таркибига киради.

Кластер доирасида иктисодиётнинг аграр сохасида инсон капиталини шакллантиришнинг мухим вазифалари куйидагилардан иборат:

• барча кластер катнашчиларини мехнат бозорида юзага келган вазият тугрисида (аграр ихтисослик нуктаи назаридан) хабардор килиш;

• маълум касблар ва малакаларга булган эхтиёжни хисоблаш ва укув муассасаларини кадрларга булган талаб тугрисида маълумот билан таъминлаш (янги укув йуналишларини очиш, мавжуд сохаларда ишчиларни жалб килиш, укув дастурларининг таркибий кисмларини бозор ва иш берувчиларнинг узгарувчан талабларига мувофик тузатиш);

• кишлок хужалиги касбини танлаш ва келажакда ишга жойлашишни рагбатлантириш учун касбий йуналтириш ишлари;

• ишсиз фукароларни касбга тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини оширишни ташкил этиш, шу жумладан бошка худудда укиш ва иш билан таъминлаш максадида бошка жойга кучиб утишни осонлаштириш.

Ижроия хокимиятнинг учинчи вакили Таълим ва ёшлар иттифоки булиб, ушбу органнинг ваколати таркибига таълимни ривожлантириш буйича худудий дастурларни ишлаб чикиш, худудда умумий, бошлангич касб-хунар таълими тизимини ривожлантириш, давлат таълим стандартларининг худудий таркибий кисмларини ишлаб чикиш киради.

^ишлок хужалиги ташкилотлари зиммасига юклатилган асосий вазифа турли касблардаги кадрларга булган эхтиёжни аниклаш ва уларни тайёрлаш сифати ва тузилиши тугрисида фикрлар билдиришдир. Талабни шакллантириш хар йили максадли шартнома асосида кадрлар тайёрлашга буюртма бериш учун худуднинг кишлок хужалиги мехнат бозори тугрисида объектив тасаввурни шакллантиришдан иборат. Бундан ташкари, ташкилотлар ходимларни кушимча касб-хунар таълими ва укишга йуналтирган холда укишнинг туртинчи боскичини амалга оширишда катнашадилар.

Кластер таркибига кирувчи ташкилотлар худуд аграр таьлими моддий-техник базасини такомиллаштиришда иштирок этиш (лабораториялар ва синфларни касб йуналиши буйича билан жихозлаш оркали), стажировка ва вактинчалик иш жойларини яратиш (ташкилий ва диплом олди амалиётлари даврида, ёзги таътил ва укишдан буш вактларида), шунингдек битирувчиларнинг илгари аризаларда акс эттирилган малака касбларига кафолатланган иш билан таъминланиши учун масьулдирлар. Барча даражадаги укув муассасаларига келсак, уларнинг асосий вазифаси аграр мехнат бозори талабларига катъий мувофик равишда инсон капиталининг таълим ва малака таркибий кисмини тугридан-тугри шакллантиришдан иборат. Умумий урта мактаблар назарий маълумотларга эътибор каратадиган укув режаси билан эмас, балки укувчиларни амалий фаолиятга жалб этадиган, кишлок хужалигидаги асосий мехнат куникмалари ва касбий кадриятларини сингдирадиган фаол усуллардан кенг фойдаланган холда касбий йуналтиришнинг асосий объекти булиши керак.

Кластер таркибидаги олий таълим муассасалари илмий ютукларни ривожлантириш, амалий равишда синовдан утказиш ва тижоратлаштириш, бу бизга бир вактнинг узида

кластернинг бошка максадларини ишлаб чикиш ва сохада инсон капитали сифати ва кийматини ошириш имкониятларини амалга ошириш имконини беради.

Аграр таълим кластерини бошкариш учун мувофиклаштирувчи кенгаш тузиш тавсия этилади, чунки такдим этилган моделда иштирокчилар юридик шахс макомини саклаб коладилар, ассоциация (иттифок)да нотижорат шериклик шаклида бирлашадилар.

Ушбу тузилманинг таркибига ОТМ рахбарияти ва укитувчилари, бошлангич ва урта таълим муассасалари, хокимият вакиллари (кишлок хужалиги, мехнат ва бандлик, таълим ва ёшлар масалалари буйича мутахассислар) киради.

Мувофиклаштирувчи кенгаш фаолиятининг асосий максади узок муддатга мулжалланган биргаликдаги фаолиятни доимий такомиллаштиришдаги ташкилий бирликни, салбий экологик ва ички омиллар таъсирига каршилик курсатишни, худуд кишлок хужалигида инсон капиталини шакллантириш ва ривожлантириш муаммосини хал килиш учун шароит яратишни таъминлайдиган кластер аъзолари уртасидаги муносабатлар механизмини яратишдан иборат.

Хулоса килиб айтганда, кластер доирасидаги тадбирлар кишлок ёшларини касбий йуналтиришга, умумтаълим мактаблари укувчилари учун университетдан олдинги кушимча тайёргарликни утказишга имкон беради ва таълимнинг барча боскичларида - агросинфлар, мактаблар, техникум ва коллежлардан бошлаб ОТМ ларида олий маълумот олишгача, олий укув юртидан кейинги таьлим, шунингдек аграр соха мажмуи ишчиларини кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш хамда кушимча укишни ташкил килиш имконини беради.

АДАБИЁТЛАР

1. Manba: qalampir.uz. Жахон банки маьлумотлари.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "2019 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш Стратегияси"ни тасдиклаш тугрисидаги 2018 йил 21 сентябрдаги ПФ-5544-сон Фармони.

3. Курганский, С.А. Тенденции развития человеческого капитала в России // Известия ИГЭА. 2011. №2 [Электронный ресурс]. - http://cyberleninka.ru/article/n/tendentsiirazvitiya-chelovecheskogo-kapitala-v-rossii.

4. Инсон, капиталини ривожлантиришдаги узилишлар. Дарё.уз.

5. gazeta.uz/ru.

6. Ложко, В.В. Базисные инновации для перспективного социально-экономического развития России //Инновации. - 2007. - № 1. - С. 33-44.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.