Научная статья на тему 'Мактабгача таълим муассасаларида очиқ ҳавода бажариладиган фаолиятлар (Ўзбекистон, Латвия ва норвегия мисолида қиёсий солиштирма)'

Мактабгача таълим муассасаларида очиқ ҳавода бажариладиган фаолиятлар (Ўзбекистон, Латвия ва норвегия мисолида қиёсий солиштирма) Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
702
102
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МТМ / фаолият / саёҳат / табиат / жисмоний фаолият / ДОУ / активность / экскурсия / природа / физическая деятельность

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Саидмаматов Орифжон Аминбой Ўғли, Нуриддинова Муяссар Муҳиддиновна

Мақолада Ўзбекистондаги 19-сонли давлат мактабгача таълим муассаси, Латвиядаги «Абелзиедс» ва Норвегиядаги «Блатоппен» таълим муассасаларида очиқ ҳаводаги тадбирларни ташкил қилиш тажрибалари ҳақидаги қиёсий маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ДВИГАТЕЛЬНАЯ АКТИВНОСТЬ В РЕЖИМЕ ДНЯ НА ОТКРЫТОМ ВОЗДУХЕ В ДОШКОЛЬНОМ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ УЧРЕЖДЕНИИ (НА ПРИМЕРЕ СРАВНИТЕЛЬНОГО АНАЛИЗА УЗБЕКИСТАНА, ЛАТВИИ И НОРВЕГИИ)

В статье приводятся сравнительные исследовательские данные по проводимым на открытом воздухе мероприятиям в дошкольных образовательных учреждениях (ДОУ): Узбекистана 19-е ДОУ Зангиотинского района, Латвии ДОУ «Абелзиедс», Норвегии ДОУ «Блатоппен».

Текст научной работы на тему «Мактабгача таълим муассасаларида очиқ ҳавода бажариладиган фаолиятлар (Ўзбекистон, Латвия ва норвегия мисолида қиёсий солиштирма)»

Саидмаматов Орифжон Аминбой уми,

Урганч давлат университети, «Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси» кафедраси укитувчиси, Латвия спорт таълими Академияси РЬЮси; Нуриддинова Муяссар Мух,иддиновна,

Узбекистон давлат жисмоний тарбия ва спорт университети «Миллий спорт турлари, уйинлари назарияси ва услубияти» кафедраси мустакил изланувчиси, Халк, таълими аълочиси

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ОЧИК ЗАВОДА БАЖАРИЛАДИГАН ФАОЛИЯТЛАР (УЗБЕКИСТОН, ЛАТВИЯ ВА НОРВЕГИЯ МИСОЛИДА К.ИЁСИЙ СОЛИШТИРМА)

УДК:796:338.28:078 (1-4)

САИДМАМАТОВ О.А., НУРИДДИНОВА М.М. МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ОЧИК ЦАВОДА БАЖАРИЛАДИГАН ФАОЛИЯТЛАР (УЗБЕКИСТОН, ЛАТВИЯ ВА НОРВЕГИЯ МИСОЛИДА КИЁСИЙ СОЛИШТИРМА)

Маколада Узбекистондаги 19-сонли давлат мактабгача таълим муассаси, Латвиядаги «Абел-зиедс» ва Норвегиядаги «Блатоппен» таълим муассасаларида очик х,аводаги тадбирларни таш-кил килиш тажрибалари х,акидаги киёсий маълумотлар келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: МТМ, фаолият, саёх,ат, табиат, жисмоний фаолият.

САИДМАМАТОВ О.А., НУРИДДИНОВА М.М. ДВИГАТЕЛЬНАЯ АКТИВНОСТЬ В РЕЖИМЕ ДНЯ НА ОТКРЫТОМ ВОЗДУХЕ В ДОШКОЛЬНОМ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ УЧРЕЖДЕНИИ (НА ПРИМЕРЕ СРАВНИТЕЛЬНОГО АНАЛИЗА УЗБЕКИСТАНА, ЛАТВИИ И НОРВЕГИИ)

В статье приводятся сравнительные исследовательские данные по проводимым на открытом воздухе мероприятиям в дошкольных образовательных учреждениях (ДОУ): Узбекистана - 19-е ДОУ Зангиотинского района, Латвии - ДОУ «Абелзиедс», Норвегии - ДОУ «Блатоппен». Ключевые слова и понятия: ДОУ, активность, экскурсия, природа, физическая деятельность.

SAIDMAMATOV О.А., NURIDDINOVA M.M. ACTIVITIES AT OPEN AIR IN THE KINDERGARTENS (COMPARATIVE ESTIMATIONS ON THE EXAMPLES OF UZBEKISTAN, LATVIA AND NORWAY)

In this article, comparative research data are given on the events held in the open air in preschool educational institution No. 19 belonging to the Department of Preschool Education in Zangiota district in Uzbekistan, in Abelzieds preschool educational institution in Latvia and in Blatoppen preschool educational institution in Norway.

Keywords: educational institution, activity, excursion, nature, physical activity.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

Кириш.

Жисмоний фаолиятсиз болаларнинг жис-моний сифатлари ва х,иссий хусусиятлари ривожланиши мумкин эмас. Табиат куйнидаги жисмоний фаолият умуман олганда боланинг ривожланишига жуда яхши таъсир килади. Атроф-мух,ит боланинг умумий ривожланишига ижобий таъсир курсатиш воситаси сифа-тида хизмат килади1.

Боланинг очик завода бажарадиган маш-Fулотлари унинг мия ривожланишига х,исса кушади, концентрацион муаммоларни камай-тиради ва боланинг янги маълумотларни урганиши ва англаши осонрок булиши таъ-кидланган. Шунингдек, х,ар куни тоза х,авода камида икки соат вакт сарфлайдиган болалар уйда дам олаётганларга нисбатан анча кувнок буладилар. Табиатни яхши курадиган болала-лар соFлом (тоза х,аво иммунитет тизимини мустах,камлайди), мослашувчан буладилар ва улар узларини шахс сифатида англашлари осонрок булади.

Тоза х,аво стрессни йукотади ва иммуни-тетни оширади. Психотерапевтнинг таъкидла-шича: «Буюк Британияда 64% болаларгина х,афтада бир маротаба очик завода уйнашар экан. Утган йилда болаларнинг 21 фоизи шах,ардан ташкарига чикмаган ва улар факат вактларини шах,арда, кунгилочар марказла-рида ва савдо марказларида утказишган»2.

Очик завода х,аракат килиш оркали болаларнинг атроф-мух,ит х,акида билими ошади, болалар учун х,аёт - х,аракат ва х,иссиётларни раFбатлантиришдир. Болалар уз-узига ишо-ниш оркали атроф-мух,ит х,акидаги маълумотларни оладилар, боланинг ривожланишига х,исса кушадиган омиллар оркали, масалан, tof^ чикиш, нарсаларни ушлаб туриш, муво-занатни саклаш, объектни эгаллаш, нарсаларни кидириб топиш, отиш, сузиш ва югуриш каби тажриба ва ахборотларни олишади.

Тадцицотнинг долзарблиги.

Мактабгача ёшдаги болалар уз кунлари-нинг катта кисмини болалар боFчаларида утказадилар, шунинг учун бу вакт канчалик фойдали эканлиги мух,им ах,амиятга эга ва у

1 Соссо N.G. Enviromental intervenshions for healthy development of young children in the outdoors. 2017. P. 17-21.

2 Sloca A. Lauokas pie omits vai cetras sienas dzivokli. -

Latviya. 2010.

кандай килиб боланинг тулик, ривожлани-шини таъминлаши мумкин?

Юкоридагиларга асосан, мактабгача таъ-лим муассасаларининг фаолиятини ташкил этиш тенденциялари хакида купрок маълумот олиш учун куйидаги тадкикот максади белги-ланди: Узбекистон, Латвия ва Норвегиядаги мактабгача таълим муассасаларида очик хавода утказиладиган тадбирларни ташкил килиш тажрибасини урганиш ва солиштириш.

Тадцицот максади.

Мактабгача таълим муассасалари уз фаоли-ятларини ташкил этиш, айникса гурухдан ташкарида утказилган фаолиятлар буйича купрок маълумот олиш учун куйидаги тадкикот утказилди: Узбекистон, Латвия ва Норвегияда мактабгача таълим муассасаларида очик хаводаги бажариладиган тадбирларни ташкил килиш тажрибасини куриб чикиш ва солиштириш.

Тадцицотнинг мацсадига эришиш учун цуйидаги вазифалар белгиланди:

1. Узбекистондаги мактабгача таълимнинг кундалик фаолияти жадвалини куриб чикиш ва фаолиятни ташкил этиш тенденцияларини аниклаш.

2. Латвиядаги мактабгача таълимнинг кундалик фаолияти жадвалини куриб чикиш ва фаолиятни ташкил этиш тенденцияларини аниклаш.

3. Норвегиядаги мактабгача таълимнинг кундалик фаолият жадвалини куриб чикиш ва фаолиятни ташкил этиш тенденцияларини аниклаш.

4. Узбекистон, Латвия ва Норвегия боFча болаларнинг очик завода бажариладиган фаолиятларини ташкил килиш буйича киёсий тахлилни утказиш.

Тадцицот объектлари.

Узбекистон Республикаси Тошкент вилояти Зангиота тумани Мактабгача таълим булимига карашли 19-сонли Давлат мактабгача таълим муассасасида Узбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги томонидан жорий килинган хужжатлар асосида киска муддатда тадкикот иши олиб борилди3.

Латвияда руйхатдан утган барча мактабгача таълим муассасаларининг 67 фоизи Рига шахрида руйхатга олинган ва сунгги йилларда

33 Муассасада 2018 йил 2-чорак холатига 12 гурух, 225 нафардан ортик, болалар камраб олинган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

pyйхaтдaн ут^н мaктaбгaчa тaълим муaccaca-лapининг 70 фоизи кичик бизнec cубъeктлa-pигa кapaшли. Xap йили Лaтвиядa хусусий мaктaбгaчa тaълим муaccacaлapи сони opтиб бopмoкдa. Шу caбaбдaн, бизлap Лaтвия ^л-тaбeлe) вa Нopвeгия (Блaтoппeн) дaвлaтлapи-дaги иккитa хусусий бoFчaлapни олдик.

Зeлтaбeлe Ригaдaги мaхcуc мaктaбгaчa тaъ-лим муaccacacи булиб, у Дaугaвa дapёcи бyйидa жoйлaшгaн. Бу мaктaбгaчa тaълим муaccacacидa 1,5 ёшдaн 5 ёшгaчa бул^н 35 нaфap бoлa тaдкикoтдa к1aтнaшгaн. Бoлaлap ёши вa pивoжлaнишигa Kapa6 гуpухлapгa бyлинaди. Кpиcтиaнcунд, Fapбий Нopвeгиядa жoйлaшгaн шaхap. Кpиcтиaнcунддa учтa хусусий бoFчa 6op булиб, улapдaн биpи «Блaтoппeн»дa 1,5 ёшдaн 5 ^a бyлгaн бoлa-лap тapбиялaнaди.

Kyллaнгaн ycyллaр.

Юкopидaги мaкcaдгa эpишиш вa тeгишли вaзифaлapни бaжapиш учун куйидaги хужжaт-лapдaн фoйдaлaнилди вa уcуллap кУллaнилди:

- i^e^cro^ Лaтвия вa Нopвeгия нopмa-тив хужжaтлapи, «19-сонли Дaвлaт мaктaбгaчa тaълим муaccacacи» «Зeлтaбeлe» вa «Блaтoп-пeн» ички peглaмeнтлapи;

- мaктaбгaчa тaълим муaccacaлapи ходим-лapи билaн cухбaт (интepвью);

- пeдaгoгик (киcкa муддaтли) кузaтув.

Haтижaлaр.

Тaдкикoт мaкcaдигa эpишиш учун биpинчи нaвбaтдa, i^e^ci^ мaктaбгaчa тaълим муaccacaлapидa кун тapтиби ypгaнилди. Рecпубликaдaги бapчa бoFчaлap Узбeкиcтoн Рecпубликacининг илк вa мaктaбгaчa ёшдaги бoлaлap pивoжлaнишигa кУйилaдигaн дaвлaт тaлaблapи вa «Илк кaдaм» мaктaбгaчa тaълим муaccacacининг дaвлaт укув дacтуpини муac-cacaдa тaълим-тapбия жapaёнигa тaтбик этиши лозим бyлaди. БoFчaлapдa бeлгилaнгaн вaктгa кypa, яъни x,ap биp бoFчaнинг уз Уcтaвидa кypcaтилгaнидeк вa Низoмдa бeлгилaнгaн вaк-тигa кypa фaoлият юpитaди, кис^ муддaтли гуpухлap 3-4 coaт ^пул), тулик муддaтли гуpухлap 10-12 coaтлик вa хaфтaлик муaccaca-лap х^м мaвжуд. Кун тapбигa кypa x,ap биp бoFчaдa эpтaлaбки кaбул вa бaдaнтapбия мaшклapи тaшкapидa yткaзилaди (кишки мaв-cумдaн тaшкapи).

Кунигa икки мapтa бoлaлap caйpгa чи^-дилap, ёмFиpли вa кaттик coвукдa бу биp

мapoтaбaгa тушиши мумкин. Сaйpлapнинг дaвoмийлиги 1 coaтдaн 2 coaтгaчaни тaшкил Kилaди. Узбeкиcтoн бoFчaлapидaги pивoжлaн-тиpувчи мухит мaзмуни куйидaгичa: мaктaб-гaчa тaълим муaccacacининг кypгaзмaли-pивoжлaнтиpувчи мухити мaзмуни, мaдaний-тapихий кaдpиятлap, миллий вa минтaкaвий aнъaнaлap, тaбиaт, иклимдaн кeлиб чикувчи хуcуcиятлapгa мос булиши, мухит мaзмуни биpлaмчи дунёкapaш acocлapини шaкллaн-тиpиш, бoлaнинг мувaффaкиятли ижтимоий мocлaшувигa ёpдaм бepиши лозим.

Узбeкиcтoн Рecпубликacининг илк вa мaк-тaбгaчa ёшдaги бoлaлap pивoжлaнишигa кyйилaдигaн дaвлaт тaлaблapидa куйидaги йyнaлишлapдa 3 ёшдaн 7 ёшгaчa бyлгaн бoлa-лapни мaктaбгa вa хaётгa тaйёpлaшгa эътибop Kapaтилaди:

1. «Жисмоний pивoжлaниш вa coFлoм туp-муш тapзининг шaкллaниши».

2. «Ижтимоий-хиссий pивoжлaниш».

3. «Нутк, мулокот, укиш вa ёзиш мaлaкa-лapи», «Билиш жapaёнининг pивoжлaниши».

4. «Ижодий pивoжлaниш».

Тaълим-тapбия жapaёнидa бoлaлapни бaхo-

лaш мaън этилен булиб, ижодий дУcтoнa мухит яpaтиш вa бoлa шaхcини хуpмaт килиш^ aлoхидa эътибop кapaтилaди. Бoлa-лapнинг юкopидaги йyнaлишлap бyйичa pивoжлaнaётгaнлигини бeлгилaб вa кузaтиб бopиш мaкcaдидa pивoжлaниш хapитaлapи жopий килингaн. i^e^ci^ бoFчaлapидa тaшкapидaги фaoлият, яъни экcкуpcиялap, caёхaтлap хap чopaкдa биp мapтa aмaлгa оши-pилиши мумкин, бунинг учун энг aввaлo бoлa хaёти хaвфcизлиги бyйичa Низoмгa pиoя килиш вa тeгишли opгaнлapдaн pухcaтнoмa-лap олиш, шунин^к, кузaтувчилapни тaйин-лaш лозим. Муaccaca худудидa бoлaлap хaвф-сиз yйнaшлapи, caйp килишлapи вa кyнгилoчap тaдбиpлapни уюштиpишлapи мумкин.

Узбeкиcтoн Рecпубликacи Мaктaбгaчa тaъ-лим вaзиpлиги тoмoнидaн aмaлиётгa тaвcия этилгaн «Илк кaдaм» мaктaбгaчa тaълим муac-cacacининг дaвлaт укув дacтуpи acocидa тaъ-лим муaccacacининг биp кунлик фaoлияти peжaлaштиpилaди (1-жaдвaл).

Тaдкикoт мaкcaдигa эpишиш учун иккинчи нaвбaтдa, Лaтвия мaктaбгaчa тaълим муacca-caлapи ypгaнилди. Лaтвия Рecпубликacи Вaзиpлap Мaхкaмacининг мaктaбгaчa тaълим

ЗAMОHAВИЙ TAЪЛИM / CОВPЕMЕHHОЕ ОБPAЗОВAHИЕ 2019, 6(79)

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 65

ч_У

1-жадвал. Узбекистон богчаларидаги бир кунлик фаолият.

№ Кун тартиби 3-4 ёш 4-5 ёш 5-6 ёш 6-7 ёш

1. Болаларни кабул килиш, мустак,ил фаолият, уйинлар, эрталабки бадантарбия 7.00 - 8.20 7.00 - 8.25 7.00 - 8.30 7.00 - 8.30

2. Нонуштага тайёргарлик, нонушта 8.20- 8.50 8.25 - 8.50 8.30 -8.50 8.30 - 8.50

3. Мустак,ил фаолият, уйинлар 8.50 - 9.00 8.50 - 9.00 8.50 - 9.00 8.50 - 9.00

4. Уйинли таълим фаолияти 9.00-9.40 9.00-9.50 9.00- 10.00 9.00 - 10.50

5. Дидактик уйинлар, мустак,ил фаолият 9.40-10.00 9.50 - 10.00 10.00 - 10.35 10.50 -11.20

6. Сайрга тайёргарлик, сайр 10.00 -12.00 10.00 -12.10 10.35 -12.25 11.20 -12.35

7. Сайрдан кайтиш, уйинлар 12.00 -12.20 12.10 -12.30 12.25 -12.40 12.35 -12.45

8. Тушликка тайёргарлик, тушлик 12.20 -12.50 12.30-13.00 12.40-13.10 12.45-13.10

9. Ухлашга тайёргарлик, кундузги уйк,у 12.50-15.00 13.00-15.00 13.10-15.10 13.10-15.10

10. Уйкусиз вакт Эркин фаолият 13.00 - 15.10

11. Тетиклаштирувчи гимнастика, хаво ва сув муолажалари 15.00-15.10 15.00-15.10 15.00-15.10 15.00-15.10

12. Иккинчи тушликка тайёргарлик, иккинчи тушлик 15.15-15.30 15.15-15.30 15.20-15.30 15.20-15.30

13. Кушимча таълим, бадиий адабиёт ук,иш, мустак,ил уйин фаолияти 15.30-16.30 15.30-16.30 15.30-16.30 15.30-16.30

14. Сайр, мустак,ил уйин фаолияти 16.30-17.45 16.30-17.45 16.30-17.45 16.30-17.45

15. Болаларнинг уйга кетиши 17.45-18.00 17.45-18.00 17.45-18.00 17.45-18.00

муассасалари фаолиятига доир бир катор норматив-х,укукий хужжатлари урганилди.

«Зелтабеле» боFчаси менежери Агрита Гаи-лума1 интервьюсида таъкидлашича, болани юкори гурух,га кучиришдан олдин «Зваигзне АБС» 20102 ишчи вараFи ёрдамида тест утказилади. Болаларни кузатишади ва боланинг кобилиятига караб улар бах,оланади.

Хар бир гурухда битта укитувчи ва унинг ёрдамчиси булади. Тадкик килинган мактабгача таълим муассасаси кунига уч марта овкатланишни таъминлайди. Нонуштадан сунг болалар таълим ва ижодий фаолият билан шуFулланадилар. Тушлик олдидан тоза х,авода юриш учун тахминан бир соат ажратилади. Тушликдан сунг, соат 1 330 дан 1 500 гача болалар дам олади. Болалар махсус жих,озланган хонада ётишади. K1оронFи мавсум давомида болалар факат тушликдан олдин юришади, лекин кундузги ёруFлик мавсуми давомида бу тушликдан кейин х,ам амалга оширилади. Таълим ва спорт фаолияти х,ар бир боFчада алох,ида дастур асосида ташкил этилади. Таълим ва ижодий фаолиятлар учун одатий бир соат ва ярим соат ажратилади (1000 дан 1130 гача). Ичкарида уйналадиган уйинлар ва тадбирлар соат 1600 дан бошлаб утказилади.

1 Gailuma A. Аudiointerview of Zeltabelle. Riga.:2016.

2 «Zvaigzne АБC»work note for children.Nida.:2010.

Куп холларда, барча тадбирлар мактабгача таълим муассасаларида 1130 дан 1220 гача таш-киллаштирилади.

Болалар боFча х,удуди ташкарисида булса, уларга хеч кандай махсус тадбирлар утказил-майди, болалар уйин майдончасида узи иста-ган уйинларни уйнашади. БоFча томонидан Даугава дарёси буйида юриш жараёни ташкил этилади. Мактабгача тарбия масалалари буйича менежернинг маълумотларига кура, болалар бир йилда бир ёки икки марта фермер хужалигига ташриф буюриб, фермер хужаликлари ва атроф-мухит х,ак,ида маълумот олишади. Мактабгача таълим муассасаси худудидан ташкаридаги саёхатлар йилига 6-7 маротаба утказилади (Гаилума, 2016). Мактабгача таълим муассасаси куп вактни Латвия анъаналарига ва урф-одатларига каратади ва юкорида айтиб утилган саёхатлар хам шу максадларга асосланган холатда утказилади.

Ижодий ва маърифий фаолият мазмуни мавзу буйича ташкил этилади. Мисол учун, бах,ор (март) даврида болалар кушлар хакида билиш учун ижодий ишлар килинади, маса-лан, куш уяларини куриш кабилар. Болалар йилига 3-4 марта театрга боришади. Жума кунлари юриш кунлари деб таърифланади. Юриш х,ар жума куни амалга оширилмайди, аммо очик завода улар турли хил уй ишла-рида иштирок этадилар. Мисол учун, мактабгача таълим муассасаси х,удудидаги иссик-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

2-жадвал. Норвегиядаги очик ва ёпик, жойларда утказиладиган тадбирлар1.

Фаолиятлар Танланган кузатишлар (н = 671) Жами кузатишлар (н = 798)

Ичкаридаги тадбирлар

Ижодий ишлаш 13.9 13.0

Уйнаш 12.7 13.0

Роль уйнаш 10.9 11.0

Курилиш 10.4 10.8

Китоблар ук,иш 9.2 9.8

Мусик,а 4.6 4.5

Ичкаридаги бошк,а тадбирлар 9.7 9.0

Ташкаридаги тадбирлар

Кумда уйнаш 6.1 6.3

Болалар майдончаси ускуналаридан фойдаланиш 5.7 5.4

Экскурсиялар / саёхатлар 4.8 4.6

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Очик, хавода роль уйнаш 4.0 3.9

Табиий материаллар билан уйнаш 3.3 3.6

Велосипедда учиш 1.6 1.8

Ташкарида бажариладиган бошк,а фаолиятлар 1.5 3.1

хонада ишлашади ва шу йул билан улар полиз усимликларини пишиб етишиш жараёни билан якиндан танишишади. БоFчада уй хайвонлари бурчаги бор ва болалар хар куни уларни парваришлашади, шу йул билан уларда уй хайвонларига нисбатан мехр уЙFотилади.

Очик саёхатлар Латвия Вазирлар Махка-масининг 890-сонли карори билан белгилаб куйилган гигиена талабларига асосан, хаво харорати -10 даражадан паст булса уч ёшдан кичик болалар учун тоза хавода хеч кандай фаолиятлар утказилмаслиги керак.

Норвегия боFчаларида ичкарида бажари-ладиган фаолиятлар купрок расм чизиш билан боFлик, аммо мусикий фаолиятлар камрок (2-жадвал).

Ташкарида бажариладиган фаолиятлардан энг куп учрайдигани кумда ва уйин майдонида уйнаш. Учинчиси ва энг кизикарлиси -саёхатлар. Болалар табиий материаллар билан уйнашга кам вакт сарфлайдилар.

Тарбиячилар шунга аминки, очик хавода юриш болаларнинг илк ёшидан уларнинг ривожланишига ижобий таъсир курсатади. Ташкаридаги фаолиятлар болаларнинг сезги кобилиятларини ривожлантиради ва шу билан бирга улар жуда куп таассуротлар олишади. Бошка хеч кандай мухит болаларнинг мото-

1 Callestad J.N., Odegard E.E. Preschoolchildren prosess of Norway. Byorgen.: 2013.

рик куникмаларини ривожлантиришга тоза Хавода килинадиган фаолиятлардек ижобий тасир курсата олмайди. Болаларга мос кела-диган темпни топиш ва куплаб тадбирларни утказиш мактабгача таълим муассасасининг жойлашган жойидан келиб чиккан холда амалга оширилиши керак.

Норвегиядаги мактабгача таълим муассаси Кристиансунд шахрининг жанубий^арбий кисмида жойлашган. Мактабгача таълим муассаси худуди кичик урмон дарахтзорига ухшайди - тепаликлар, водийлар, дарахтлар ва буталар каби табиий атроф-мухитга эга. Бу жой, тахминан, икки кисмга булинади - катта ва кичкина болалар учун. Бу болаларга Fамхурлик килишни осонлаштиради, бу ерда катта ва кичик ёш болалар хар хил уйинларга жалб килинадилар. Кишда кор ва муз булганда, болалар тепаликлардан сирпанчик учиш учун фойдаланадилар. Болаларга югу-риш, сакраш ва дарахтларга тирмашишга имконият берилади. Катта болалар 1,5 м баландликдаги тошларнинг ёнида уйнашни жуда яхши курадилар ва уларга укитувчи назорати остида улардан сакраш ва тирмашишга рухсат берилади. Качонки, кор булмаса, болалар кум кутилари, челаклар, белкурак-лардан фойдаланишади. Агар ёмFир ёFадиган булса, болаларга ёмFир тугагандан кейин бемалол ёмFир сувлари билан уйнашга имкон

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

берилади ва уларнинг кийим бошлари ифлос булишига тускинлик килинмайди.

Тажриба натижасига кура, болалар вакти-нинг катта кисмини мактабгача таълим муас-сасаларидан ташкарида утказадилар. Турли хил шароитларда кизикувчанлик урганиш учун асосий раFбат булади, бизнинг вазифа-миз уни тарFиб килиш ва химоя килишдир. Шу сабабли, боланинг кизикиши ва ривожлани-шини таъминлашга харакат киламиз.

Норвегия таълим вазирлиги томонидан ишлаб чикилган миллий харакат режаси 2006 йил 1 мартда кучга кирган. Бу миллий харакат режаси умумий курсатмалар, коида-лар, вазифалар ва мазмунларни уз ичига олади. Шунинг учун, давлат болаларнинг пар-вариши ва химояси учун масъул булган муас-сасалар ва ташкилотларнинг хавфсизлиги, ходимларнинг сони ва малакаси хамда сифати назорати буйича ягона талабларга жавоб берилишини таъминлайди.

Болалар икки тамойил асосида гурухларга булинади: ёшга ва жисмоний холатига кура.

«Блатоппен» мактабгача тарбия маскани хам маданиятга йуналтирилган мактабгача таълим муассасасидир. Бу дегани, болалар шахарнинг маданий хаётида иштирок эти-шади, улар хакида купрок маълумот олишади, улар яшаётган атроф-мухитни урганишади ва урф-одатларни урганган холда усиб-улFайи-шади. «Санъат, маданият ва эстетиканинг умумий таъсири болаларга куп киррали хислар, саргузашт, эксперимент, ижодий фаолият, фикрлаш ва мулокот килиш имконини беради» (Миллий тадбирлар режаси, 2006).

Мактабгача таълим дастури таълим фаоли-яти (эртакларни укиш, кушикларни куйлаш) ва очик жойлардаги фаолиятларни уз ичига олади. «Атлантис», «Драгет» ва «Блатоппен» мактабгача таълим муассасалари бир автобус-дан фойдаланади. Автобусда укитувчилар ва укувчилар шах,ар ташкарисига йилига икки марта саёхат килишади. Фермер хужалик-ларига экскурсиялар факат ота-оналар билан бирга катта ёшдаги болалар учун тавсия эти-лади. Катта ёшли болалар мактабгача таълим муассасаси х,удудидан ташкарида соат 930 дан

1 300 гача юришади (сайр килишади). Сайр пайтида гулханда овкатлар тайёрланади.

Мактабгача таълим муассасалари вакил-лари билан сухбатлар асосида (Латвия ва Нор-вегияда) ва кунлик жадвални тах,лил килиш оркали боFчаларнинг кунлик дастурининг киёсий жадвали ишлаб чикилди (3-жадвал). Жадвалда учала давлат мактабгача таълим муассасаларида бир кунлик фаолиятнинг маз-муни х,акида киёсий маълумот берилган.

Жадвалда курсатилишича, мактабгача таълим муассасаларининг иш вакти турлича. Латвия мактабгача таълим муассасалари соат 700 дан 1900 гача очик булса, Норвегияда эса иш соат 645 да бошланади ва 1 630 гача, баъзи мактабгача таълим муассасаларида 1 730 гача давом этади. Узбекистондаги аксарият боF-чаларда бу курсаткич Латвияникига якинрок, 12 соатлик тартиб буйича ишлайди.

Му^окама.

Мактабгача таълим муассасалари томонидан ташкиллаштирилган тадбирлар ухшашдир, ^ар учала х,олатда х,ам ижодий ва таълимий фаолиятлар бор, аммо маълум фаолиятлар даврийлигида ва махсус фаолиятларни ташкил килишда фарклар мавжуд. Солиштирма тадкикотда катнашган болалар боFчаларида овкатланиш жараёни ташкил килинган, аммо урганишлар жараёнида Норвегия боFчаларида овкатлар ташкарида пиширилишига гувох, булдик. Шу билан бирга, Норвегия боFча-ларида Латвия боFчаларидан фаркли уларок, нонушта ва тушликдан ташкари соат 1400 да мева вакти хам бор. Узбекистонда эса нонушта, тушлик ва иккинчи тушлик берилади, овкатлар муассасада пиширилиши ёки бугунги кунда кулланилаётган аутсорсинг тизимига кура тайёр олиб келиниши мумкин. Хар иккала холатда хам санитар меъёрларга амал килинади.

Норвегияда мактабгача таълим дастурининг кун тартиби хаво шароитларидан катъи назар, очик хавога имкон кадар купрок вакт сарфлайди. Норвегияда болалар хафтада бир марта, баъзида хафтада бир неча марта сайр килишади, бу сайрлардан асосий максад табиатга мослашишдан иборат.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

3-жадвал. Мактабгача таълим муассаларидаги бир кунлик фаолиятни так;к;ослаш.

о

т

О

Фаолият Зелтабеле (Латвия) Вак,т Блатоппен (Норвегия) Вак,т 19-ДМТМ (Узбекистан ) Вак,т

БолаларниНГ келиши Гурух ук,итувчиси болаларни кутиб олади 8°° дан (расмий очилиш вак,ти 700дан бошлаб) Болаларни бир ёрдамчи кутиб олади. Бошк,а ходимлар тахминан 715ларда етиб келишади. б.45 дан Болаларни к,абул к,илиш, мустак,ил фаолият, уйинлар, эрталабки бадантарбия 7 оо _ 830

Нонушта Нонушта дзо_-|доо Нонушта дзо _ доо Нонушта 830 - 8™

Ижодий ишлар, укув мац^улотлар Ижодий ишлар, укув маштулотлар 1 000-1 130 Мавзулар билан ишлаш, эртаклар ук,иш, к,ушик, айтиш доо_-| доо Уйинли таълим фаолияти дОО _ 1 050

Ташк,аридаги фаолият Тоза хавода юриш -уйин вак,ти, иш, кузатиш, харакатни ривожлантириш 1 130-1230 Кичик гурухлар учун Катта гурухлар учун 1 130-1 200 Сайрга тайёргарлик, сайр 10™ -1235

Тушлик Тушлик 1230-1300 Тушлик (катта гурухлар ташк,арида овк,атланишлари мумкин) 1200-1 230 Тушликка тайёргарлик, тушлик 1245-1310

Дам олиш Дам олиш 1 500 гача Катталар ташк,арида ухлашлари ёки ухламай уйнашлари хам мумкин 1400гача Ухлашга тайёргарлик, кундузги уйку ёки (бола хохишига кура) уйкусиз вак,т 1310-1510

Чой вак,ти Чой вак,ти 1530 Мева вак,ти 1400 Иккинчи тушликка тайёргарлик, иккинчи тушлик 1520-1530

Ижодий ишлар, укув мац^улотлари Чизиш, ишчи варамарни тулдириш 1600 дан бошлаб - - К,ушимча таълим, бадиий адабиёт ук,иш, мустак,ил уйин фаолияти 1 530 1 б30

Ташкаридаги фаолият Ёруг кунларда (март уртасидан октябрь ойининг урталарига к,адар) - Болалар майдончасидаги уйинлар 1400 дан бошлаб Сайр, мустак,ил уйин фаолияти 1630-1745

Уйга кетиш Уйга кетиш 1800 гача (очик, булади 1900 гача) Уйга кетиш 1630 Уйга кетиш 1745_-|800

оо

>

—I

>

СП

—I

>

>

—I

>

сг1 Ь

&

О Е

О ь

сг

О

СП

>

ио О

□о >

Тадкикот давомида шу нарса маълум бул-дики, Латвия давлатидаги боFчалардаги укув-чилар (100% тажрибада катнашган болалар томонидан) табиат куйнида вакт сарфлашни афзал куришини айтдилар. Норвегия болала-рини 45%игина табиат куйнида саёхат килишни афзал куришларини айтишди. Узбекистон боFчаларида хам болалар ташка-ридаги фаолиятларни севадилар, натижаларга кура 50 фоиздан ортик болалар ташкарида булишни хохлайдилар.

Хулоса.

1. Узбекистон Республикасида мактабгача таълим тизими Мактабгача таълим вазирлиги томонидан назорат килинади ва бошкарилади. Мактабгача таълим муассасаларида кун тар-тиби асосида барча фаолиятлар педагогик изчиллик билан утказилади. Эрталабки бадан-тарбия очик хавода ташкиллаштирилади, бун-дан ташкари илик вактларда доимий равишда сайрлар муддати узайтирилади. Шу билан бирга ёзги мавсумга алохида тайёргарлик курилиб, жумладан, таълим-тарбия ишлари мазмуни акс этган чора-тадбирлар режаси тузилади, гигиеник ва техник жихатдан ташки болалар майдончалари таъмирланиб жихоз-ланади.

2. Мактабгача таълим муассасалари, шу жумладан хусусий муассасалар фаолияти мил-лий конунчилик хужжатлари, шунингдек, Бир-лашган Миллатлар Ташкилотининг бола хукуклари туFрисидаги конвенцияси билан тартибга солинади. Латвияда, Норвегияда булгани каби, мактабгача таълим дастурлари муайян тадбирларга урFу бериши мумкин, мисол учун, маданий тадбирлар, соFликни саклашни куллаб-кувватлаш ва шунга ухшаган тадбирлар.

3. Латвия мактабгача таълим муассасасида болалар кунига бир соат давомида очик хавода юришади, агар хаво очик булса, туш-дан кейин яна бир соат. Аксинча, Норвегияда болалар куннинг куп кисмини, деярли 4-5 соатини ташкарида утказадилар.

4. Латвияда мактабгача таълим жараёнида уйку барча болалар учун мулжалланган булиб, Норвегияда эса факат кичик ёшдагилар учун-дир. Узбекистонда уйку барча гурухларга

тегишли, бирок уйкуси йук болалар мустакил ижод билан шуFулланишларига тускинлик килинмайди.

5. Латвия мактабгача таълим муассасасида, болалар боFчаси худудидан ташкарида бул-са-да, улар учун махсус тадбирлар утказил-майди, болалар факат уйин майдончасида уйнашади. Норвегия боFчаларида эса болалар эркин холатда булишади, факат уларнинг хавфсизлигини саклаш максадида назорат килинади. Латвия ва Норвегияда мактабгача таълим муассасаси хар йили икки маротаба фермер хужалигига атроф-мухит ва хайвонлар билан танишиш учун ташриф буюришади. Узбекистонда эса бу жараён режа билан маъ-лум бир объектларгагина ташкиллаштирилади.

6. Латвиянинг мактабгача таълим дасту-рига кура, миллий анъаналар ва урф-одатларга боFлик куп тадбирлар утказилиши белгилан-ган.

7. Овкатланиш билан боFлик кичик фарк-лар мавжуд. Латвиянинг МТМлари уч махал -нонушта, тушлик ва чой. Норвегия МТМлари нонушта ва тушлик билан таъминлайди ва чой урнига «мева вакти» мавжуд. Энг катта фарк шундаки, Норвегияда овкатлар одатда очик жойларда, жумладан, очик оловда пишири-лиши билан фаркланади. Узбекистонда эса болалар кун давомида 3-4 махал иссик таом-лар билан хар кунги таомномага асосан овкатлантирилади.

Амалий тавсиялар:

1. Мактабгача таълим муассасаларида очик хавода бажариладиган таълимий, кунгилочар, спортга йуналтирилган фаолиятларни мавзу-вий жихатдан изчил боFлаб олиб бориш.

2. Хар бир болага индивидул жихатдан ёндашиб, якка ва гурухий топширикларни бериб бориш ва натижаларини кузатиш.

3. Очик хавода бажариладиган миллий ва харакатли уйинларни танлаб олиш ва методик жихатдан туFри ташкиллаштириш.

4. Болаларни табиат куйнидаги табиий тажрибалар билан мунтазам шуFуллантириш.

5. Кичкинтойлар орасида спорт уйинлари ва эстафеталарни ташкиллаштириш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2019, 6(79)

Afla6weT^ap pyuxaTM:

1. Y36eKUCTOH Pecny6nuKacu Ba3upnap MaxKaMacuHi/mr 2017 mm- 19 uro-gari/i «MaK-Ta6ra^a TatnuM MyaccacanapuHi/mr ^aoni/iflTUHU TaKOMunnawTupuw Tyipucufla»™ 528-coh K,apopu.

2. Y36eKucTOH Pecny6nuKacuHMHr unK Ba MaKTa6ra^a emgaru 6onanap puBOxnaHuwura KyMi/rnafluraH gaB-aT Tana6napu. - T., 2018.

3. «M-k KagaM» MaKTa6ra^a TatnuM MyaccacacuHi/mr gaB-aT yK,yB flacrypu. - T., 2018.

4. Cocco N.G. Enviromental intervenshions for healthy development of young children in the outdoors. 2017.P17-21

5. Sloca A. Lauokas pie omits vai cetras sienas dzivokli. Kaunas: 2010.

6. Gailuma A. Audiointerview of Zeltabelle. Riga: 2016.

7. «Zvaigzne ABC»work note for children. Nida: 2010.

8. Callestad J.N., Odegard E.E. Preschoolchildren prosess of Norway. Byorgen: 2013.

3AMOHABMM TAMMM / COBPEMEHHOE OEPA3OBAHME 2019, 6(79)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.