Научная статья на тему 'ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИНИНГ СУД МУҲОКАМАСИДА ПРОКУРОР ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ ВА ПРИНЦИПЛАРИ'

ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИНИНГ СУД МУҲОКАМАСИДА ПРОКУРОР ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ ВА ПРИНЦИПЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
Ҳуқуқий асос / прокуратура / жиноят процесси / принцип / шахс ҳуқуқ ва эркинликлари / прокурор / судья. / Legal basis / prosecutor's office / criminal procedure / principle / human rights and freedoms / prosecutor / judge.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Д С. Довудова

Мақолада суд муҳокамасида прокурорнинг иштироки ва уни такомиллаштиришга қаратилган ислоҳотлар, унинг аҳамияти, жиноят процессида прокурор иштирокига доир ҳуқуқий асослар, жиноят процессининг суд муҳокамасида прокурор фаолияти принциплари тушунчаси, моҳияти, назарий жиҳатлари ҳамда ушбу принципларни инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашда ўрни мушоҳада қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LEGAL BASES AND PRINCIPLES OF PROSECUTOR'S ACTIVITY IN CRIMINAL PROCEEDINGS

In the article the participation of the prosecutor in the judicial process and reforms aimed at its improvement, its importance, concept of the principles of the prosecutor’s activities in criminal proceedings,essence, theoretical aspects and the role of these principles in ensuring human rights and freedoms.

Текст научной работы на тему «ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИНИНГ СУД МУҲОКАМАСИДА ПРОКУРОР ФАОЛИЯТИНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ ВА ПРИНЦИПЛАРИ»

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Щ /

i V

Уг\гл

Я-,. ' I г [■■

I " Ï yj

ч i 'JmH

LAW, FINANCE AND APPLIED SCIENCES

à^A «..l в®.!»»»»""

LEGAL BASES AND PRINCIPLES OF PROSECUTOR'S ACTIVITY IN CRIMINAL PROCEEDINGS D.S. Dovudova

Prosecutor of the General Prosecutor's Office, Doctor of Law, associate

professor

https://doi.org/10.5281/zenodo.13842441

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 19th September 2024 Accepted: 25th September 2024 Online: 26th September 2024

KEYWORDS Legal basis, prosecutor's office, criminal procedure, principle, human rights and freedoms, prosecutor, judge.

In the article the participation of the prosecutor in the judicial process and reforms aimed at its improvement, its importance, concept of the principles of the prosecutor's activities in criminal proceedings, essence, theoretical aspects and the role of these principles in ensuring human rights and freedoms.

ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИНИНГ СУД МУХОКАМАСИДА ПРОКУРОР ФАОЛИЯТИНИНГ ХУ^У^ИЙ АСОСЛАРИ ВА ПРИНЦИПЛАРИ

Д.С.Довудова

Бош прокуратура бошцарма прокурори

ю.ф.д.,(DSc) доцент https://doi.org/10.5281/zenodo.13842441

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 19th September 2024 Accepted: 25th September 2024 Online: 26th September 2024

KEYWORDS Хуцуций асос, прокуратура, жиноят процесси, принцип, шахс хукуц ва эркинликлари, прокурор, судья.

Ма цолада суд мууокамасида прокурорнинг иштироки ва уни такомиллаштиришга царатилган ислоуотлар, унинг ащмияти, жиноят процессида прокурор иштирокига доир хуцуций асослар, жиноят процессининг суд мууокамасида прокурор фаолияти принциплари тушунчаси, мощяти, назарий жщатлари щмда ушбу принципларни инсон хуцуц ва эркинликларини таъминлашда урни мушощда цилинган.

Мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг куламли ислохотлар, авваламбор, конун устуворлигини таъминлаш ва суд-хукук тизимини янада такомиллаштириш, фукароларнинг хуку; ва эркинликларини ишончли х,имоя килиш, бунда жиноятчиликка карши курашиш ва хукукбузарликларнинг олдини олиш тизими самарадорлигини ошириш, судда ишларни юритишда тортишув тамойилининг тула;онли татбик; этилиши учун шарт-шароитлар яратишга каратилган.

Хусусан, бу борада Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 21 октябрдаги "Суд-хукук тизимини янада ислох килиш, фукароларнинг хукук ва

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

эркинликларини ишончли химоя цилиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида"ги 4850-сонли фармони1 фикримизнинг исботидир. Унда фуцароларнинг одил судловга эришиш даражасини ошириш, суд хокимиятининг чинакам мустациллигини таъминлаш, инсон хуцуц ва эркинликларини ишончли химоя цилиш кафолатларини кучайтириш суд-хуцуц сохасидаги ислохотларнинг асосий йуналишлари этиб белгиланганди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги фармони билан цабул цилинган 2017 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегиясини «Илм, маърифат ва рацамли ицтисодиётни ривожлантириш йили»да амалга оширишга оид давлат дастурининг 52-бандида "Судлар фаолиятида прокурор иштирокини такомиллаштириш" масалалари белгиланган2. Унга кура, давлат айбловчиси фаолиятини халцаро стандартлар ва илгор хорижий тажрибага мувофицлаштириш юзасидан цонун лойихасини тайёрлаш назарда тутилган эди.

Узбекистон Республикаси Президентининг "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тарацциёт стратегияси тугрисида"ги 60-сонли фармонида (1-иловаси) цайд этилган 17-мацсадга кура, "цонунийликни цатъий таъминловчи, очиц ва адолатли прокуратура фаолиятининг мустахкам хуцуций асосларини яратиш хамда "К^онун — устувор, жазо — муцаррар" тамойилини бош мезонга айлантириш, фуцароларнинг цадр-циммати ва эркинлигини самарали химоя цилишнинг таъсирчан механизмларини жорий этиш бугунги кундаги ислохотларнинг устувор вазифаларидан бири эканлиги курсатиб утилган.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 16 январь кунидаги "Одил судлов фаолиятини амалга оширишни самарали ташкил этиш буйича цушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги 12-сонли фармонининг 1-бандида одил судловни амалга оширишга кумаклашиш буйича ихтисослашган прокурорлар корпуси фаолиятида 2023 йил 1 сентябрга цадар "Судларда прокурор иштироки" ахборот тизимини яратилиб, дастлаб синов тарзида ишга тушириш хамда 2024 йилдан амалиётга тулиц жорий этиш белгиланди3.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 16 январдаги 11-ва 12-сонли фармонларида 2022 — 2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тарацциёт стратегиясида бир цатор вазифалар белгиланган булиб, жумладан, "Ихтисослаштирилган прокурорлар корпуси" ташкил цилиш ва унга "Прокуратура тугрисида"ги цонун хамда процессуал цонунчиликда белгиланган тартибда судларда ишларни куришда прокурор ваколатини таъминлаш, суд процессининг бошца иштирокчилари билан тенг хуцуцлардан фойдаланган холда одил судлов фаолиятининг самарали амалга оширилишига кумаклашиш, жиноят ишлари буйича

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 21 октябрдаги "Суд-^укук, тизимини янада исло^ к,илиш, фук,ароларнинг ^укук, ва эркинликларини ишончли ^имоя к,илиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тyfрисида"ги 4850-сонли фармони // Узбекистон Республикаси крнун ^ужжатлари туплами, 2016 й., 43-сон, 497-модда.

2Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 мартдаги 5953-сонли фармони билан кабул килинган 2017 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича ^аракатлар стратегиясини «Илм, маърифат ва рак,амли ик,тисодиётни ривожлантириш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури 52-банди. [электрон кутубхона], каралган вак,ти 26.06.2020 й. https://lex.uz/docs/4751561

3 Конунчилик маълумотлари миллий базаси, 18.01.2023 й., 06/23/12/0034-сон.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

судларда давлат айбловини фацат цонунга асосланиб, холисликни сацлаган холда сифатли цуллаб-цувватлаш, фуцаролар ва юридик шахсларнинг хуцуцлари хамда цонуний манфаатлари суд йули билан самарали химоя цилинишига эришиш, суд амалиётидан келиб чиццан холда суриштирув ва тергов органлари ходимларининг амалий куникмалари хамда малакасини ошириш ишларига кумаклашиш вазифалари юклатилган.

"Ихтисослашган прокурорлар корпуси" ходимига судларда курилаётган ишлар буйича айбловни (фуцаровий даъвони) цуллаб-цувватлаш, узгартириш ёки ундан воз кечиш, шу жумладан Жиноят кодекси нормаларини цуллаш, жазо тури ва меъёрини белгилаш масалалари юзасидан фикрини судга баён цилишда мустацил булиб, цонун талабларига ва ишнинг барча холатларидан келиб чиццан холда уз ишончига асосланиши белгиланган4.

Мазкур фармонлар ижросини самарали ташкил этиш мацсадида Бош прокурорнинг 2023 йил 20 январдаги фармойиши асосида ишчи гурух тузилган ва назорат режаси ишлаб чицилган5. Шу билан бирга, 2023 йил 25 январда Бош

прокурорнинг "Одил судловни амалга оширишга кумаклашиш буйича ихтисослашган прокурорлар корпуси фаолиятини ташкил этишга доир чора-тадбирлар тугрисида"ги буйруги цабул цилинган6.

Юцоридаги норматив-хуцуций хужжатлардан куринадики, суд-хуцуц ислохотларида судлар фаолиятида прокурор иштирокини такомиллаштириш алохида ахамият касб этади. Чунки жиноий суд ишларини юритишда прокурорлар давлат вакили7 сифатида намоён булади. Унинг билим-савияси, узини тутиши, процессга тайёрлиги, далилларни текширишдаги иштироки, зийраклиги иш буйича цандай царор цабул цилинишига уз таъсирини курсатади.

Узбекистоннинг халцаро рейтинг ва индексларда муносиб курсаткичларга эга булишини таъминлаш масаласида хукумат даражасида тизимли сиёсат амалга оширилмоцда. Жумладан, бевосита мавзуга боглиц булган "К^онун устуворлиги" индекси ((The Rule of Law Index) 2010 йилда ишлаб чицилган, дунё мамлакатларида цонун устуворлигининг таъминланганлик курсаткичини аницловчи глобал тадцицот щсобланади. Ушбу индекс %ар икки йилда бир марта Жауон Адлия лойщаси (World Justice Project) халцаро но^укумат ташкилоти томонидан аницланиб, экспертлар уртасида кенг цамровли суровутказиш натижалари ва статистик маълумотларга асосланади)8 буйича "Фуцаролик, жиноий одил судлов" индикаторлари мавжуд булиб, жиноят масалаларида одил судлов индикаторининг ижобий бахоланишида юцорида цайд

4 Конунчилик маълумотлари миллий базаси, 18.01.2023 й., 06/23/11/0033-сон.

5 Бош прокурорнинг 20.01.2023 йилдаги №2-Ф-сонли фармойиши. ХДФУ

6 Бош прокурорнинг 2023 йил 25 январдаги №4-Б-сонли буйруFи.

7 Давлат - жамиятнинг олий сиёсий институти булиб, шу жамиятда яшаётган мамлакат фук,аролари манфаатини химоя килиш учун урнатилади. Прокуратура эса давлат номидан унинг вазифа ва функцияларини амалга оширади хамда энг асосий вазифаси крнун устуворлигини таъминлаш, крнунийликни мустахкамлаш, фукароларнинг хукук хамда эркинликларини, жамият ва давлат манфаатлари химоя к,илиш ва бошкалардан иборат. Шу сабабли жиноят процессининг суд мухокамасида прокурор давлат вакили сифатида намоён булади.

8Арипов Д.У. Суд хокимияти мустак,иллигини ташкилий-хукукий такомиллаштиришнинг замонавий тенденциялари. Юридик фанлар буйича фан доктори (DSc) диссертация иши. Бош прокуратура Академияси. 2022 й. 209-б.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

этилган норматив-ху;ук;ий хужжатлар ва суд мухокамасида сифатли прокурор иштирокини таъминлаш мухим ахамият касб этади.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, «Прокуратура ходимлари ю;ори касбий малака ва юксак инсоний фазилатлари билан давлат органлари хизматчиларига урнак булиши, хамиша адолат ва ;онунийлик химоясида туриши лозим»9.

Прокуратура органлари хорижий давлатларда суд (Болгария, Испания, Латвия, Грузия ва бош;а) ва ижро хокимияти (Дания, Мексика, Швеция, Норвегия ва бош;а) тизимига киради. Гарб давлатларида прокуратура айблов органи (Франция, Германия, Словения, Белгия ва бош;а) хисобланса-да, прокуратура ва ;онунда асосий принцип мавжуд булиб, бу инсон ва фу;аро хукук;ларини таъминлашдир10.

Масалан, Францияда прокуратуранинг ху;у;ий ма;оми 1958 йилда ;абул ;илинган конституция, Франция Жиноят-процессуал кодекси ва 58-1270-сонли "Суд ташкилоти ва Ординаряси" номли кодекс билан белгиланади. Франция прокуратураси адлия тизимига кирганлиги сабабли прокуратура ижро ва ишни судда куришни таъминловчи позицияга эга хисобланади. Эътиборли жихати шундаки, Францияда прокуратура ва судьялар бир хил процессуал ма;омга эга11. Франция прокуратурасининг асосий вазифаси судгача булган бос;ичда терговни назорат ;илиш ва судда давлат айбловини ;уллаб-;увватлашдир.

Худди шу каби Испания12 ва Болгария13 давлатлари конституциясида прокуратура органларининг ху;ук;ий ма;оми, тизими, функцияси ва бош;а масалалар уз ифодасини топган.

Мамлакатимиз Конституциясининг (янги тахрирдаги) XXV бобида прокуратура органларининг конституциявий ма;оми, фаолиятига багишланган булиб, унга мувофи; Узбекистон Республикаси худудида ;онунларнинг ани; ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни Узбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга буйсунувчи прокурорлар амалга ошириши ;айд этилган14. Мазкур норма прокуратура органлари фаолиятининг асосий рахбарий ;оидаси ва функцияси хисобланади.

Судда иш юритишга нисбатан прокурорлар учун норматив-хукуций ахамият касб этмаса-да, хал;аро майдонда тавсиявий хамда мажбурий характерга эга хужжатлар мавжуд.

Хусусан, прокурорларнинг профессионал хул;и ва масъулияти сохасида хал;аро хужжатлар мавжуд булиб, бунда энг аввало Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 1948 йил 10 декабрда ;абул ;илинган Инсон хуку;лари умумжахон декларациясини15 айтиб утиш жоиздир. Мазкур декларация Бирлашган Миллатлар

9 УзА. http://uza.uz/ru/politics/. 31.01.2018 й.

10 Поторыкина Е.Ю. Уголовно-процессуальный статус прокурора в судопроизводстве европейских государств. Социально-экономические явления и процессы. Т. 10, № 12, 2015 г. 132-135 С.

11 Тюнина И.И.. Конститеционно-правовой статус прокуратуры в России и завубежных странах. Поступила в редакцию 13 сентября 2021 г. С 20.

12 https://www.boe.es/legislacion/documentos/ConstitucionINGLES

13 https://www.parliament.bg/en/const

14 Конунчилик маълумотлари миллий базаси, 01.05.2023 й., 03/23/837/0241-сон.

15 Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 1948 йил 10 декабрда к,абул Инсон ^ук,ук,лари умумжахон декларацияси. http://constitution.uz/uz/pages/humanrights

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Ташкилотига аъзо давлатлар хурмат цилиши ва риоя этиши лозим булган булган принциал цоидаларни ифодалайди16.

Бундан ташцари, БМТ Бош Ассамблеясининг "Прокуратура органларининг халоллиги ва поклигини амалга ошириш ва салохиятини ривожлантириш орцали цонунийликни мустахкамлаш" деб номланган 17/2-резолюциясида жиноий ишни куришда прокурорнинг роли хусусидаги цоидалар цайд этилган17.

Халцаро прокурорлар ассоциацияси 1995 йилда Венада жойлашган БМТнинг ваколатхонасида ташкил этилган ва унга бугунги кунда 180 та давлат аъзо булиб, у дунёнинг куп мамлакатлари прокуратура органлари уртасида профессионал алоцаларни урнатиш учун мухим платформа хисобланади. Мазкур ассоциация томонидан ишлаб чицилган "Прокурорларнинг профессионал масъулияти, асосий мажбуриятлари ва хуцуцлари стандартлари" прокурорлар хулц-атвори ва суд таъциби хизматчиларининг халцаро стандарти сифатида хизмат циладиган хужжат хисобланади18.

Европа Кенгашига аъзо давлатларга Вазирлар цумитасининг "Жиноий судлов тизимида давлат айбловчисининг урни" хацидаги тавсияномаси R(2000) 19 Европа Кенгаши хужжати19 мавжуд булиб, унда давлат айбловчисининг функциялари, уларга юклатилган функцияларни бажаришдаги кафолатлари, цонун чицарувчи ва ижроия хокимият, судьялар, полиция билан давлат айбловчиси уртасидаги муносабат, фуцароларга булган муносабатда давлат айбловчисининг мажбуриятлари, халцаро хамкорлик масалалари урин олган. Бироц, мазкур хужжат тавсиявий характерга эга хисобланади.

Судда жиноят ишларини юритишда прокурор ваколатини таъминлаш фаолияти борасида Узбекистон Республикасининг "Прокуратура тугрисида"ги цонунида20 умумий ва асосий нормалар мустахкамланган.

Унда прокуратура органларини ташкил этиш ва уларнинг фаолият юритиш тартиби, шунингдек, уларнинг ваколатлари цайд этилган. Айнан "Судларда ишларни куришда прокурорнинг ваколатлари" деб номланган туртинчи булимида судда иштирок этаётган прокурорнинг ваколатлари белгиланган.

Судда жиноят ишларини юритишда прокурор ваколатини таъминлашнинг ягона ва мажбурий хуцуций асоси - бу Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексидир (кейинги уринларда ЖПК). Амалдаги ЖПКда терговга цадар текширув, суриштирув, дастлабки тергов, суд, суд царорлари ижроси билан боглиц босцичларда прокурор ваколатлари ва уларни амалга ошириш механизмлари белгиланган.

Шунингдек, прокуратура органларининг жиноят ишларини юритишда прокурор ваколатини таъминлаш фаолиятининг ташкилий ва амалий жихатлари Узбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2015 йил 27 ноябрдаги "Жиноят ишлари буйича

16 Прокурорларнинг профессионал масъулияти, асосий мажбуриятлари ва ^укуклари со^асидаги халцаро ва миллий стандартлар (укув кулланма). Т.: "Fan va texnologiya", 2011 й., - 8-б.

17 Уша укув кулланма. Т.: "Fan va texnologiya", 2011 й., - 19-26-6.

18 Уша укув кулланма. Т.: "Fan va texnologiya", 2011 й., - 26-35-6.

19 Европа Кенгашига аъзо давлатларга Вазирлар кумитасининг "Жиноий судлов тизимида давлат айбловчисининг урни" ^акидаги тавсияномаси R(2000) 19 Европа Кенгаши хужжати http://docs.cntd.ru/document/90199642

20 Узбекистон Республикасининг "Прокуратура туfрисида"ги конуни. 29.08.2001 й. 257-И-сон [электрон ресурс], каралган вакти 14.10.19 й. http://www.lex.uz/acts

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

судларда ишлар курилишида прокурор иштирокининг самарадорлигини янада ошириш тугрисида"ги 126-сонли буйруги (кейинги уринда Бош прокурорнинг сохавий буйруги ёки сохавий буйрук) билан тартибга солинади.

Бош прокурорнинг сохавий буйругида жиноят ишлари буйича судларда ишлар курилишида прокурор ваколатлари, сохадаги прокурор фаолиятини бахолашнинг асосий мезонлари, давлат айбловчисининг фикрига куйилган талаблар, алохида тоифадаги ишларни куришда ва суд ;арорларига бахо беришда эътибор ;аратилиши лозим булган холатлар, мурожаатларни хал этиш, мурожаатлар асосида жиноят ишларини урганиш масалалари ва бош;алар ёритилган.

Шу билан бирга, Узбекистон Республикасининг "Судлар тугрисида"ги ;онуни 25-моддасига асосан конунчиликни ;уллаш масалалари буйича Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг тушунтиришлари судлар, ушбу тушунтириш берилган конунчиликни ;уллаётган давлат органлари ва бош;а органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва мансабдор шахслар учун мажбурийдир21. Шунга кура, Олий суд Пленуми ;арорлари ягона амалиётни шакллантиришга ;аратилган булиб, прокурорлар учун хам мажбурий ахамият касб этади.

Ю;оридагилардан хулоса ;илиб фикримизча, прокурорнинг соха фаолиятини тартибга солишнинг хукукий асосларини шартли бир неча гурухларга таснифлаш мумкин:

а) хал;аро умумэътироф этилган хужжатлар (Инсон хукуклари умумжахон декларацияси ва бош;а бир ;атор хужжатлар);

б) умумий ;оидаларни белгиловчи рахбарий хужжатлар (Узбекистон Республикаси Конституцияси);

в) бевосита сохани, процессуал, ташкилий ва амалий жихатларини тартибга солишга ;аратилган хужжатлар ("Прокуратура тугрисида"ги ;онун, ЖПК, Бош прокурорнинг сохавий буйруги, Олий суд Пленум ;арорлари ва бош;а);

г) фаолиятни такомиллаштиришга ;аратилган норматив-хукукий хужжатлар (Президент ;арор ва фармонлари, давлат органларининг кушма карорлари ва б).

Жиноят ишларининг суд мухокамасида курилишида прокурор иштирокини таъминлаш хукукий асосларга таянади. Хукукий асослар прокурорнинг функцияси хамда ваколатларини белгилаб беради.

Хар бир хукук сохаси унинг мохияти ва мазмунини акс эттирувчи принципларга эга. Мазкур хукук сохасининг принциплари унинг мавжуд булиши, муайян тартибни белгилаши, ривожланиши учун асосий уринни эгаллайди.

Принциплар - бу жамиятдаги хукукнинг мазмуни, ечими ва максадини тавсифловчи рахбарий коидалардир22. Принциплар хукукнинг хар кандай сохасига хосдир, нормаларда мавжуд ва унинг асосий хукукий коидаларини ташкил этади.

Баъзи бир манбаларда принцип марказий тушунча, тизимнинг асоси, ходисаларини умумлаштириш ва таксимлаш, асос, коида, илмий ёки ахлокий тамойил

21 Узбекистон Республикаси "Судлар ту^рисида"ги конунининг 25-модда. [электрон ресурс], каралган вакти 14.08.23 й. http://www.lex.uz/acts

22 Теория государства и права: Учеб. / Под ред. В. М. Корельского, В. Д. Перевалова. М.: Норма, 2000 г. С. 242.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

деб таърифланади23. Бошца бир манбаларда - баъзи бир назария, таълимот, дунёцарашнинг асосий, бошлангич позицияси сифатида ёки эътицод, бирор нарсага цараш; бирор нарсанинг цурилмасидаги асосий хусусият сифатида келтирилади24.

Юридик манбаларда «prinsip» сузи лотинча «principium» сузидан келиб чициб, унинг маъноси «асос», «асосий омил» каби тушунчаларни англатади25. «Принцип» сузи лотинча «принципиум» сузидан олинган булиб, узбек тилида «асос», «цоида», «негиз»деган маъноларни англатади26.

Хуцуц назариясида хуцуц принципларини уч гурухга, яъни умумхуцуций, сохалараро ва сохавий принципларга ажратиш кенг тарцалган. Умумхуцуций принциплар барча хуцуц сохалари учун умумхарактерга эга булганлиги билан изохланади. Сохалараро принциплар хуцуц сохасини тартибга солувчи норматив-хуцуций хужжатларда белгиланган принциплар, бошца хуцуц сохаси учун хам амал цилади. Сохавий принциплар хар бир хуцуц сохасининг узига хос хусусиятидан келиб чициб татбиц этиладиган принципларни назарда тутади27.

П.Лупинскийнинг таъкидлашича, жиноят процесси принциплари жамиятда хукм сураётган сиёсий, хуцуций ва ахлоций гояларни акс эттирувчи объектив хуцуций категориялар сифатида белгиланади28. Суд ишларини юритишда принциплар мухим уринга эга. М.Строгович принциплар жиноят процесси цурадиган энг мухим ва белгиловчи хуцуций цоидалар деб хисоблаш лозимлиги таъкидлайди29. Аксарият олимларнинг фикрича, принциплар институт босцичларини, шаклларини, мазмунини белгилайди хамда инсон хуцуц ва эркинликларининг реал кафолатларини, процессуал таъсир субъекти ва усулининг энг мухим белгиларини тавсифлайди. Демак, принциплар жиноят-процессуал хуцуцининг мохияти ва мазмунини белгилайди30.

Б.Тугутовнинг фикрича, жиноят процесси уз мазмунига кура жиноят процесси мацсадларига эришиш учун танланган принциплар ва уларни амалга ошириш шартлари асосида шакллантирилган, мувофицлаштирилган, узаро богланган ва ягона тизимга бирлаштирилган унинг иштирокчилари ролларининг мажмуидир31.

Бизнинг фикримизча, жиноят процесси принциплари - бу Узбекистон Республикаси Конституцияси ва цонун хужжатларида назарда тутилган умумий принциплар цоидаларидан келиб чицувчи жиноят ишларини юритишнинг хусусиятлари, характери ва мазмун-мохиятини белгиловчи хамда процесс босцичларини куриб чициш ва хал цилиш билан боглиц жиноят-процессуал

23 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. Т. 3. М., 1982 г. С. 431.

24 Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка: 80 000 слов и фразеологических выражений. 4-е изд., доп. М.: Азбуковник, 1997 г. С. 595-596.

25 Jinoyat-protsessual huquqi. Umumiy qism. Darslik. // Mualliflar jamoasi. / yu.f.d., dots. G.Z.To'laganova va yu.f.n., dots. S.M.Raxmonovalarning umumiy tahriri ostida -Toshkent: TDYU nashriyoti, 2016-y. - 44-b.

26 Русча-узбекча луЕат. 2-том.Узбек совет энциплопедияси бош редакцияси. Тошкент.; 1984 й. -215-б.; Граждансций процесс. Кол. Авторов. -М: Спарк.1999 г. -С.25.

27 Фукаролик процессуал ^укуки. Дарслик. Муаллиф жамоаси // Масъул му^аррирлар: ю.ф.д., проф. М.М.Мамасиддиков, ю.ф.н., проф. Д.Ю.Хабибуллаев. - Тошкент. "Lesson press" нашриёти. 2020 й. - 36-37-б.

28 Уголовно-процессуальное право Российской Федерации / Отв. ред. П. А. Лупинская. - М., 2004 г. - С. 174.

29 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса: В 3т. Т.1. -М., 1968 г. С.124.

30 Белоносов В.О., Колесников Е.В. Принцип законности при производстве по уголовному делу и его интерпретации КС РФ // Журнал российского права. 2004 г. № 5. С.51

31 Функции прокурора на судебных стадиях уголовного процесса: дис.канд.наук. М., 2014 г. -С 22

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

муносабатларни тартибга солувчи, фундаментал характерга эга булган хамда ушбу босцичларга жалб этилган фуцароларнинг хуцуц ва цонуний манфаатларини амалда таъминлашга, процесс мацсад хамда вазифаларига эришишга хизмат цилувчи асосий хуцуций цоидалардир.

Фикримизча, жиноят ишларини юритишда жиноят-процессуал принципларни хам хуцуций, сохалараро ва сохавий принципларга ажратиш мумкин. Масалан, цонунийлик, шахснинг шаъни ва цадр-цимматини хурмат цилиш, фуцароларнинг хуцуц ва эркинликларини мухофаза цилиш умумхуцуций, одил судловнинг фацат суд томонидан амалга оширилиши, судда жиноят ишлари ошкора курилиши, иш юритиладиган тил сохалараро, жиноят иши цузгатишнинг муцаррарлиги, хацицатни аницлаш, айбсизлик презумпцияси, гумон цилинувчи, айбланувчи ва судланувчини химояланиш хуцуци билан таъминлаш сохавий принципларга киради.

Барча принциплар бир-бири билан узвий богланган булиб32, улар одил судлов мацсадларига эришиш учун тенг мухим булган хуцуций асосларнинг яхлит мажмуини яратади33. Олимларнинг фикрича, бу принциплар нафацат ягона мацсад учун хизмат цилишда ёки одил судлов олдидаги вазифаларга эришишда, балки хар цандай принципнинг умумий процессуал шакллари доираларида амал цилишда хам намоён булади34.

Жиноят процессида суд ишларини юритиш фаолиятининг асосий йуналишларини ва мохиятини белгиловчи фундаментал характерга эга булган цоидаларни принцип дейиш мумкин.

У.Тухташева жиноят-процессуал цонунчилигидаги принципларга суд-тергов ишининг цонунийлиги ва асосли хал этилишининг мухим кафолати сифатида царалишини таъкидлаган35. Ф.Мухитдиновнинг цайд этишича, жиноят-процессуал цонунчилигида белгилаб цуйилган асосий принциплардан хар цандай чекиниш одил судловга царши бузилиш деб хисобланади36.

Замонавий жиноят-процессуал хуцуци назариясида принциплар тизимини ташкил цилиш масаласида икки умумий йуналиш шаклланган. Биринчи йуналишнинг марказидан жиноят процесси принциплари чегарасини цисцартириш гояси урин олган. Жумладан, россиялик олим И.Пикалов жиноят процессида фацат цонунийлик ва тортишув принципини сацлаб цолишни таклиф этади. Унинг ёзишича, цайд этилган принциплардан ташцари бошца принциплар жиноят-судлов ишларини юритишнинг асос ва шартларини урнатувчи процессуал-хуцуций тартибни белгиловчи мацомга эга булиши лозим37.

32Жиноят процесси (Умумий к,исм): Юридик институт ва факультетлари талабалари учун дарслик (Инотомжонова З.Ф.нинг умумий тахрири остида.). -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2008 й. 82-б.

33 Jinoyat-protsessual huquqi. Umumiy qism. Darslik. // Mualliflar jamoasi. / yu.f.d., dots. G.Z.To'laganova va yu.f.n., dots. S.M.Raxmonovalarning umumiy tahriri ostida -Toshkent: TDYU nashriyoti, 2016-y. - 44-b.

34 O'zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti Kengashida ma'qullangan. 2020-yil 8-sentabrdagi 1-sonli bayonnoma. Jinoyat-protsessual huquqi [Matn]: darslik. - Toshkent: Complex Print, 2020-y. - 33-34-b.

35 Уголовный процесс: Общая часть. Учебное пособие / Автор-составитель к.ю.н. У.А.Тухташева. - Т.: Издательство ТГЮИ, 2007 г. - 513 с. С. 21.

36 Мухитдинов Ф.М. Жиноят-процессуал шакл: назарий ва методологик муаммолар юрид. фан. докт. автореферати. -Т., 2005 й. - 38-б.

37Пикалов И.А. Состязательность в системе принципов уголовного процесса и ее реализация стороной защиты на досудебных стадиях: автореф. дисс...канд. юрид. наук. Екатеринбург, 2006 г. -С.8.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Иккинчи йуналишда, аксинча жиноят процессини бошца принципларни яратиш орцали унинг тизимини кенгайтириш зарур деб хисобланади38.

Биз иккинчи йуналишни цуллаб-цувватлаган холда муцаддам олиб борган тадцицот ишларимизда амалдаги жиноят-процессуал цонунчиликка "адолатли иш юритиш принципи"ни киритиш мацсадга мувофицлиги, у нафацат суд хукмига, балки судда ишларни юритишга хам тааллуцли хисобланиши, бу эса ЖПКда белгиланган суд хукмининг адолатлилиги хацидаги талабни яна мустахкамлашга, жиноят процесси иштирокчилари, шу жумладан, прокурор фаолиятининг мухим шарти булиб хам хизмат цилиши хацида хулоса цилган эдик39 .

Мазкур тадцицот ишида муцаддам тадциц этилган ишни цуллаб- цувватлаб, унинг давомида сифатида суд мухокамасида иштирок этаётган прокурорнинг фаолиятига тегишли булган принциплар хусусида тухталмоцчимиз.

Жиноят ишларининг суд мухокамасида курилишида прокурор фаолияти принципларга асосланади. Принциплар жиноий суд ишларини юритишнинг мохиятини ва йуналишларининг асосини белгилаб берувчи рахбарий цоидалардир. Мазкур рахбарий цоидалар Узбекистон Республикаси Конституцияси, ЖПКнинг 2-бобида алохида шаклда мустахкамланган, шунингдек, процессуал шартлар билан матнда ёки нормада белгиланмаган булса-да, цонуннинг тегишли цоидаларининг маъносида мужассамлашган.

Шу билан бирга фикримизча, принциплар прокурорнинг ушбу йуналишда муайян харакатни амалга ошириши учун асос буладиган хуцуций нормаларни ва цоидаларни белгилайди, прокурор иштирокининг фаолият мазмунини тавсифлайди, прокурорнинг бошца фаолият йуналишларидан фарцли ва узига хос жихатларини очиб беради.

ЖПКда белгиланган принциплар жиноят процессининг барча босцичларида прокурор ва процесснинг бошца иштирокчилари учун мажбурий ахамият касб этади. Масалан, цонунийлик (ЖПКнинг 11-м.), шахснинг шаъни ва цадр-цимматини хурмат цилиш (ЖПКнинг 17-м.), фуцароларнинг хуцуц ва эркинликларини мухофаза цилиш (ЖПКнинг 18-м.), хацицатни аницлаш (ЖПКнинг 22-м.), айбсизлик презумпцияси (ЖПКнинг 23-м), судда ишларни юритишда тортишув (ЖПКнинг 25-м.) ва хоказо.

Прокуратура фаолиятининг энг мухим принципларидан бири бу цонунийлик булиб, бу бир томондан унинг фаолиятининг бошца барча принципларини амалга ошириш учун зарурий шартдир, бошца томондан эса давлатчиликни мустахкамлаш ва ривожлантиришнинг энг мухим воситасидир. Шу сингари ЖПКда белгиланган барча принципларнинг таъминланишига прокурор жавобгар субъект хисобланади.

Бироц, мазкур умумий принциплар суд мухокамасидаги прокурорнинг процессуал холати хусусиятларини ва узига хос жихатларини тулиц очиб бермайди.

Е.Ергашев жиноят ишларини судда куришда иштирок этаётган прокурор фаолиятининг хусусиятларини белгилаб берувчи цуйидаги принципларга ажратган:

38 Зинатуллин З.З. Основные вопросы современного российского процесса и их решение // Вестник Омского университета. Серия Право. №1 (4). Омск, 2008 г. -С.101. Мухитдинов Ф.М. Жиноят-процессуал шакл: назарий ва методологик муаммолар юрид. фан. докт. автореферати. -Т., 2005 й. - 38-б.

39 Довудова Д.С. Биринчи инстанция судларида жиноят ишларини юритишда прокурор ваколатини такомиллаштириш масалалари./ юридик фанлар буйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун тайёрланган дисс. - Тошкент.: 2020 й.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

- одил судловни амалга оширишга прокурор кумаклашиши принципи - судларда жиноят ишларни тез куриб чикиш чораларини куриш, судда далилларни тулик ва холисона текшириш, давлат айбловини малакали таъминлаш, судга конуний карор кабул килишни таргиб килиш, агар суд томонидан ноконуний карор кабул килинганда, уни протест келтириш прокурор мажбуриятларидан хисобланади. Бу фаолиятнинг узига хос хусусияти шундан иборатки, кайд этилган прокурор ваколатлари нафакат хукук, балки давлат вакили сифатидаги мажбуриятларни узида мужассамлаштиради;

- ихтиёрийлик принципи - унга кура, прокурорнинг судда жиноят ишларини куришда амалга ошираётган фаолияти судлар учун мажбурий характер касб этмайди;

- судда жиноят ишларини куришда иштирок этаётган прокурор харакатларини билвосита амалга ошириш принципи - ишни куришда иштирок этаётган прокурорнинг барча харакатлари суднинг рухсати билан амалга оширилади;

- жиноят ишлари курилишида прокурор иштирокининг мажбурийлиги принципи -прокурорнинг судда барча жиноят ишларининг курилишида иштирок этиши мажбурийдир. Бундан ташкари, ноконуний ва асоссиз суд карорларига прокурор протест келтириш чораларини куриши мажбурдир40.

Л.Курочкина судда прокурорнинг фаолиятига асос буладиган бир канча принципларни ажратади, яъни конунийлик, ошкоралик, адолатлилик, шахснинг шаъни ва кадр-кимматини хурмат килиш, инсон ва фукароларнинг хукук ва эркинликларини мухофаза килиш, айбсизлик презумпцияси, тортишув ва тарафлар тенг хукуклиги, процессуал мустакиллик, объектив ва холисоналик принципларини курсатган41.

Н.Буланова хам Е.Ергашев, Л.Курочкинанинг фикрларини куллаб- кувватлаб, прокурорнинг суд мухокамасидаги иштирокининг принципларини куйидагича курсатади:

1) жиноят ишларининг суд мухокамасида курилишида прокурор ишитирокининг мажбурийлиги;

2) ошкоралик принципи;

3) судда жиноят ишларини куришда иштирок этаётган прокурор харакатлари билвосита амалга ошириш принципи;

4) одил судловни амалга оширишга прокурорнинг кумаклашиши принципи;

5) процессуал мустакиллик принципи.

Шу билан бирга, Н.Буланова прокурорнинг суд мухокамасидаги иштирокини курсатувчи принциплар каторига ошкоралик принципи киритиш максадга мувофиклигини хам илгари сурган. Мазкур принципга кура прокурор давлат номидан айбловнинг конуний ва асослилигини таъминлайди, жамоат манфаатларида - жамият ва давлат манфаатларида харакат килади, жиноий таъкиб ва айбдор шахсларга адолатли жазо тайинланиши, шу билан бирга, айбсиз шахсларнинг айбловидан воз кечиш, уларни жазодан озод килиш, нохак айбдор деб топилган шахсларни реабилитация килиш жамоат манфаати хисобланади. Бу суд тергови натижасида

40Ергашев Е.Р. Принципы прокурорского надзорно-охранительного права и его институтов: автореферат. дис. ... д-ра юрид. наук.Екатеринбург, 2008 г. С. 32-35.

41Курочкина Л.А. Проблемы обеспечения прокурором прав участников субедного разбирательства: дис. ...канд. юрид. наук. М., 2003. С. 10.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

шахснинг айби далиллар билан уз исботини топганмаган тацдирда прокурорнинг айбловдан цисман ёки тулиц воз кечишида намоён булишини цайд этади.

Процессуал мустациллик принципи - прокурорнинг далилларни текширишда иштирок этишида, жиноий холат юзасидан, хусусан, жиноят цонунчилиги ва судланувчига жазони цуллаш юзасидан судга уз фикрини билдиришида намоён булиши хацидаги уз нуцтаи назарини баён этган42.

Бизнинг фикримизча, олимлар Н.Буланова ва Е.Ергашев прокурорнинг бевосита фаолиятини очиб берувчи принциплар хацидаги фикрларни илгари сурган, Л.Курочкина эса Жиноят-процессуал кодексда белгиланган барча иштирокчи учун мажбурий булган принципларни прокурор фаолиятида тахлил цилган.

Шу билан бирга, халцаро прокурорлар ассоциациясининг прокурорлар учун курсатмаларида шахс ёки фуцаро, жамият ва давлат манфаатларида мустацил хамда холис булиши, айбланувчиларга нисбатан адолатли харакат цилиши, одил судловни уз вацтида ва самарали амалга оширишга кумаклашиши, холатларга нисбатан цонунни тугри цуллаш учун судга тегишли цонун хужжатларини, далилларни тацдим этиши, энг юцори ахлоций ва профессионал стандартларга риоя цилиши, халоллик ва эхтиёткорлик билан харакат цилиши ва бошцалар асосий принциплар белгиланган43.

Биз процессуалист олимларнинг фикрларини цувватлаймиз, чунки прокурор суд процесси иштирокчиси булганлиги сабабли ЖПКда алохида принцип белгилаш имкони булмаса-да, бироц у бошца иштирокчилардан фарц цилишини инобатга олиб, процессуал цонунчилик мазмуни унинг фаолияти хусусиятини очиб беришга царатилган муайян принципиал цоидаларни келтириш мумкин.

Шунга кура, жиноят-процессуал нормаларнинг мазмунида акс этувчи, умумий принципларнинг цоидалари зид булмаган цуйидаги, яъни прокурор иштирокининг мажбурийлиги, одил судловни амалга оширишга кумаклашиш, ошкоралик, адолатлилик, процессуал мустациллик принципларини бевосита прокурор фаолияти хусусиятини очиб берувчи принципларга киритиш мацсадга мувофиц хисобланади.

Жиноят ишини куришда прокурор иштирокининг мажбурийлик принципи -Жиноят-процессуал кодексига нормалари жиноят ишларини барча босцичда судда курилишида прокурор иштирок этиши шарт эканлиги хацидаги цоидани келтириб чицаради.

Биринчи инстанция судининг суд мажлисида, шунингдек, ишлар юцори судларда курилаётганда иш юритиш тарафларнинг узаро тортишуви асосида амалга оширилиши, иш судда курилаётганда айблаш, химоя цилиш ва ишни хал цилиш вазифалари бир-биридан алохида бажарилиб, айнан бир орган ёки айнан бир мансабдор шахс зиммасига юклатилиши мумкин эмас деб белгиланган принципга асосланади (ЖПКнинг 25-моддаси).

42Буланова Н.В. Участие прокурора в рассмотрении уголовных дел судами: монография/ Академия Генеральной Российской Федерации. -Москва: Проспект, 2018.- 192 с.

43Prosecution Guidelines. Chapter 2. The role of the prosecutor. Published 29 March 2021. https://www.odpp.nsw.gov.au/prosecution-guidance/prosecution-guidelines/chapter-2

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Мазкур коида жиноят ишлари курилишида факат бир томон иштирок этишини инкор этиб, давлат вакили сифатида прокурор иштирокини кувватлайди. Бу эса ЖПКнинг махсус нормаларида узининг ифодасини топади.

Хусусан, прокурор суд мухокамасида катнашиб, ЖПКнинг 409-моддасида назарда тутилган ваколатларни амалга оширади. Шунингдек, прокурор биринчи инстанция, апелляция, кассация инстанция судларида хукмни ижро этиш билан боглик масалаларни хал этишда иштирок этади. Прокурор суд мажлисига келмай колган такдирда жиноят ишини мухокама килиш кейинга колдирилади (ЖПКнинг 35, 409, 412-моддалари). Мазкур холат Жиноят-процессуал кодексида белгиланибгина колмай, амалиётда хам ёркин уз ифодасини топган.

Масалан, биргина 2021 йилда республика буйича биринчи инстанция судларида 47657 та иш, апелляция инстанция судларида 8311 та иш, кассация инстанция судларида 7004 та иш44 курилган булса, мазкур ишларнинг барчасида прокурор иштироки таъминланган.

Шу билан бирга, прокурор (ёки унинг уринбосари) ноконуний, асоссиз ва адолатсиз суд карорларига протест (ёки хусусий протест) келтириш оркали хам бевосита иштирок этади. Бу эса унинг мажбурияти хисобланади. Чунки хар кандай ноконуний, асоссиз ва адолатсиз суд карорларининг замирида инсон хаёти, такдири ётади (ЖПКнинг 4972, 49711, 499, 5042, 512, 524-моддалари).

Мазкур принцип хакида фикр билдирган Е.Ергашев хам бизнинг карашларимизга монанд уни икки шаклга ажратган: биринчиси прокурорнинг давлат айбловчиси сифатида суд мухокамасида бевосита иштирок этиши; иккинчиси эса, прокурорнинг ноконуний суд карорларига конунда белгиланган тартибда протест келтириши45.

Шу билан бирга, химоячининг ЖПКнинг 51-моддасида белгиланган жиноят ишлари курилишида иштирок этиши шарт булиб, колган холларда унинг иштироки тарафнинг ихтиёрига боглик булади. Прокурор иштирок эса конун билан белгиланган булиб, бирон-бир субъектнинг ихтиёрига боглик эмас.

Одил судловни амалга оширишга кумаклашиш принципи - Узбекистон Республикаси Конституциясига мувофик, жиноят ишлари буйича одил судловни факат суд амалга оширади (ЖПК 12-м.). Жиноят ишини юритишда масъул булган давлат органи ва мансабдор шахси уз функцияси доирасида судга одил судловни амалга оширишга кумаклашади.

Прокурор жиноят процессининг жиноят ишини юритишда масъул булган давлат органи ва мансабдор шахси сифатида иштирок этади. Бундан куринадики, у давлат вакили сифатида намоён булади. Давлат эса уз вакилларига жиноятларни тез ва тула очиш, жиноят содир этган хар бир шахсга адолатли жазо берилиши хамда айби булмаган хеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва хукм килинмаслиги учун айбдорларни фош этишдан хамда конуннинг тугри татбик этилишини таъминлашдан иборат вазифа юклайди (ЖПК 2-м.). Кайд этилган вазифаларни бажариш ваколат

44 Бош прокуратуранинг 03.06.2022 йилдаги 30/5-56350/22-сонли хати асосида олинган Узбекистон Республикаси Олий суди статистик маълумотлари ( Олий суднинг 05.07.2022 й, 07/13-7623-213-сонли хати)

45Ергашев Е.Р. Принципы прокурорского надзорно-охранительного права и его институтов: автореферат. дис. ... д-ра юрид. наук.Екатеринбург, 2008 г. С. 32-35.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

доирасида хар бир жиноят ишини юритишга масъул булган давлат органлари ва мансабдор шахсларининг мажбуриятидир.

Бу борада тадцицот олиб борган Е.Ергашев хам судда иштирок этаётган прокурорлар учун одил судловни амалга оширишга кумаклашиш принципи хацида суд ва прокуратура органларининг хамкорлиги мацсади ва вазифаси процессуал цонунчиликда белгиланганлиги, прокурорнинг фуцаро, жамият ва давлат манфаатларини амалга оширишда харакат цилиши одил судловга кумаклашишида намоён булиши хацида фикр юритади46.

Шу сабабли прокурор давлат вакили сифатида судга холат юзасидан хацицатнинг аницланишига, моддий-процессуал нормаларнинг тугри цулланилишига цонунда белгиланган ваколати доирасида айбловнинг цонунийлиги ва асослилигини таъминлаш орцали кумаклашиши шарт.

Ошкоралик принципи - прокурорнинг иштироки суд мухокамасида цатнашаётган фацатгина тарафларнинг хохишига боглиц эмас (рад этиш холатлари бундан мустасно). Шу билан бирга, прокурор хам тарафларнинг илтимоси булмаса хам шахснинг хуцуц ва цонуний манфаатларини химоя цилишга царатилган процессуал харакатларни амалга оширишдан бош тортишга хацли эмас.

Процессуал цонунчиликка мувофиц, прокурор узининг ваколати доирасида суд мухокамасида процессуал харакатлари, билдириладиган фикрлари ошкора амалга оширилади. Прокурор суд билан алохида маслахатхонага кирмайди, илтимосномани, музокара нутцини ошкора эълон цилади. Бу эса барча судларда жиноят ишлари ошкора курилиши хацидаги принципни руёбга чицаришга хизмат цилади.

Адолатлилик принципи - давлат айбловининг цонунийлиги ва асослигини таъминлаш, айбловни узгартириш ёки айбловдан воз кечиш ваколатларини амалда руёбга чицаришида намоён булади.

Шу билан бирга, олимлар Н.Буланова ва Е.Ергашев адолатлилик принципи хацида фикр билдирмаган булса-да, Л.Курочкина прокурор фаолияти принципларига адолатлилик принципини цушган. Олимнинг фикрларини цуллаб-цувватлаб, принциплар цаторига прокурорнинг адолатлилик принципини киритиш лозим. Мантицан уйлаб царалганда, миллий цонунчиликдаги принциплар цонунга таянган холда адолатни царор топтиришга хизмат цилиши лозим.

«Албатта, Аллох адолатга, эхсонга, цариндошларга яхшилик цилишга амр этадир ва фахшу мункар хамда зулмкорликдан цайтарур (Нахл, 90)»47.

Амир Темурнинг «Куч адолатда», «хар мамлакатда давлат эшигини очдим, зулму ситам йулини тусдим», «Адоват эмас, адолат енгади», «Бир кунлик адолат юз кунлик тоат-ибодатдан афзал», «Адолат билан иш юритиб, жабр-зулмдан узоцроц булишга интилдим» деган хикматлари давлат бошцарувида адолатнинг устуворлигига бирламчи вазифа сифатида царалганлигини курсатади48.

46Ергашев Е.Р. Принципы прокурорского надзорно-охранительного права и его институтов: автореферат. дис. ... д-ра юрид. наук. Екатеринбург, 2008 г. С. 32-35.

47 Адолат мулкнинг асосидир. https://islom.uz/maqola/1530

48 Темур тузуклари. -Т., Г^улом номидаги нашриёт-матбаа бирлашмаси, 1991 й., 64-б.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1948 йил 10 декабрдаги Инсон хукуклари умумжахон декларациясининг 10-моддасида хар бир инсон хукук ва бурчларини белгилаш ва унга куйилган жиноий айбнинг канчалик даражада асосли эканлигини аниклаши учун тулик тенглик асосида унинг иши ошкора ва адолат талабларига риоя килинган холда мустакил ва холис суд томонидан куриб чикилиши хукукига эга эканлиги белгиланган.

Европа давлатлари Бош прокурорларининг 2005 йил 31 майдаги конференцияси томонидан кабул килинган "Прокурорлар этикаси ва хулк атвори буйича Европа рахбарий принциплари" прокурорлар зиммасига Европа конвенциясининг 6-моддасида белгиланган адолатли суд мухокамасига булган хукук принципини кувватлаш ва судлар томонидан адолатли суд хужжатлари кабул килинишида уларга хар тарафлама кумаклашиш, тарафларнинг тенглиги принципини хамда жабрланувчи ва гувохлар манфаатларини химоя килиш каби ва бошка мажбуриятларни юклайди49.

Мухтарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек, суд остонасига кадам куйган хар бир инсон Узбекистонда адолат хукм сураётганига тула ишонч хосил килиши керак.

Акс холда, буюк немис файласуфи Иммунаил Кант айтганидек, адолат йуколган пайтда хаётнинг кадрини белгилайдиган бошка хеч нарса колмайди. Одил судлов -адолатдан воз кечиши мумкин эмас, адолат эса факат жазо чораларини конуний куллашдангина иборат эмас50.

Жиноятчилик билан курашиш, жамиятнинг мутлак манфаатини ифода этса-да, аммо бу фаолиятнинг туб илдизида инсон такдири ётади, унинг такдирини эса хакикат ва адолат тушунчаларисиз хал этиш мумкин эмас51.

ЖПКда хар бир жиноят иши буйича хакикатни урнатиш лозим эканлиги эътироф этилиб, у принцип даражасига кутарилган экан (22-м.), шу сабабли хакикатга эриштирувчи йул ва унинг натижаси уларок адолат хам жиноят процессининг принципи сифатида тан олиниши лозим. Чунки хар иккиси хам бир-бирига боглик ва бир-бирини такозо этувчи тушунчалардир. Шундан келиб чикиб айтадиган булсак, хакикат аниклансагина - адолат урнатилиши, адолатли процессуал шаклларгина -хакикатга эриштириши мумкин52. Арманистон Республикасида жиноят ишларини адолатли куриш принципи мавжуд булиб, адолатли иш юритиш билан боглик коидалар белгиланган (ЖПК 17-м.)53.

А.Курочкинанинг фикрича, адолат принципи жиноят содир этишда айбдор шахсга жазо тайинлаш билан боглик54. Назаримизда, унинг фикри бир томонга, яъни моддий

49 Европа давлатлари Бош прокурорларининг 2005 йил 31 майдаги конференция томонидан кабул килинган "Прокурорлар этикаси ва хулк-атвори буйича Европа рахбарий принциплари". // Электрон манба: https://rm.coe.int/

50 Кони А.Ф. Собр соч. М., 1967 г., С.51

51 Мухитдинов Ф.М. Жиноят-процессуал шакл: назарий ва методологик муаммолар юрид. фан. докт. автореферати. -Т., 2005 й. -38-б.

52 Мухитдинов Ф.М. Жиноят-процессуал шакл: назарий ва методологик муаммолар юрид. фан. докт. автореферати. -Т., 2005 й. - 41-б.

53 Уголовно-процессуальный кодекс Армения Республики от 01.09.1998 №3Р-248, принят Национальным Собрание Республики Армения от 01.07.1998 г. 1Г, URL: https://www.arlis.am/documentview.aspx?docid=82645 (Каралган вакти 10.09.2023 й.)

54 Курочкина Л.А. Проблемы обеспечения прокурором прав участников субедного разбирательства: дис. .канд. юрид. наук. М., 2003 г. С. 40.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

хуцуц нормасига царатилган, бироц жиноий суд ишларини юритишда хам адолатлилик принципи процессуал тартибни цуллашда хам намоён булади.

Биринчидан, адолатлилик принципи жазо чорасини сурашда намоён булса, яъни прокурор жиноят содир этган шахсга нисбатан жазо чорасини сурашда фацатгина огирлаштирувчи холатларга эмас, балки енгиллаштирувчи холатларни хам инобатга олиши, шу билан бирга, шахснинг харакатларини айбловда назарда тутилгандан огир ёки енгил ёхуд бошца моддага узгартиришни ёхуд шахснинг харакатларида реабилитация цилиш учун асослар аницланган тацдирда айбловдан воз кечиш ваколатларидан фойдаланиши лозим.

Иккинчидан, шуни алохида цайд этиш лозимки, судда жиноят ишларини юритиш процессуал цоидалар асосида тулиц текширилиб, хациций холат аницланган тацдирдагина иш адолатли якун топади. Демак, адолатлилик принципи жиноят ишларини юритишда хам уз ифодасини топади, яъни жиноят ишлари буйича одил судлов фуцароларнинг жинси, ирци, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чициши, эътицоди, шахсий ва ижтимоий мавцеидан цатъи назар, цонун ва суд олдида тенглиги асосида амалга оширилиши, хацицатни аницлашга, айбсизлик презумпцияси хацидаги принципни руёбга чицаришга хизмат цилади. Шунга кура, прокурор хар бир процессуал цонун талаблари барча учун бир хил цулланилишига жавобгар булиб, татбиц этилмаган тацдирда уз ваколати доирасида суд мухокамасида ёки суд царорларига муносабат билдириши лозим.

Фикримизча, прокурорга суд мухокамасида адолатлилик принципини киритиш мацсадга мувофиц булиб, у прокурорнинг судда жиноят содир этган хар бир шахсга адолатли жазо берилиши хамда айби булмаган хеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва хукм цилинмаслиги учун айбдорларни фош этиш чораларини куришдаги фаолиятида хамда жиноят ишларини юритишда процессуал талабларни барча учун бир хилда цулланилишида хам намоён булади.

Бу эса давлат уз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кузлаб, ижтимоий адолат ва цонунийлик принциплари асосида амалга ошириши хацидаги конституциявий принципнинг амалдаги ифодасини курсатади.

Процессуал мустациллик принципи - ЖПКнинг 409-моддасига асосан прокурор ЖПК, Узбекистон Республикаси бошца цонунларининг талабларига ва ишнинг барча холатларини цараб чицишга асосланган уз ишончига амал цилиши белгиланган. Шу билан бирга, «Прокуратура тугрисида»ги цонунда прокуратура фаолият йуналишлари принципларидан бири мустацилликдир.

З.Ибрагимов деярли барча мамлакатларнинг цонунларида прокуратуранинг мацоми цандай булишидан цатъи назар, судда прокурорнинг (давлат айбловчисининг) мустациллиги таъкидланганлигини цайд этган55. Н.Буланова уз тадцицот ишида процессуал мустациллик принципини далилларга мустацил бахо бериш принципи билан боглаган булиб, прокурор - давлат айбловчиси далилларни тацдим этиш ва

55 Ибрагимов.З.С. Давлат хокимияти тизимида прокуратуранинг урни ва роли (к.иёсий-х.ук.ук.ий та^лил). юридик фанлар доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Д-355.Тошкент-2010 й., 127-б.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

текширишда, иш холати буйича фикр билдиришда, судланувчига Жиноят кодекси нормалари ва жазо тайинлашда намоён булиши билан ифодалайди56.

Шу билан бирга, ЖПК нормалари прокурорга муайян ваколатларни бериш оркали унинг процессуал мустакиллигини мустахкамлайди. Конун томонидан прокурорга юклатилган ваколатлардан жиноят процессининг бошка иштирокчилари махрум этолмайди. Масалан, жиноят ишларида иштирок этиш, протест келтириш, суд мухокамаси давомида ва натижасида фикр билдириш ва хоказо.

Бундан ташкари, прокурор давлат айбловини кувватлашга мажбур булмай, суд мухокамаси натижаси буйича шахсга куйилган айблов уз тасдигини топмаса, у айбловдан воз кечиши шарт.

Хулоса урнида фикримизча, юкоридагилардан келиб чикиб прокурорнинг жиноят процессининг суд мухокамасидаги фаолиятида куллайдиган принципларни умумий ва махсусга ажратиш мумкин.

Умумий принциплар - бу Узбекистон Республикаси Конституцияси ва конун хужжатларида назарда тутилган умумий принциплар коидаларидан келиб чикувчи жиноят ишларини юритишнинг хусусиятлари, характери ва мазмун-мохиятини белгиловчи хамда процесс боскичларини куриб чикиш ва хал килиш билан боглик жиноят-процессуал муносабатларни тартибга солувчи, фундаментал характерга эга булган хамда ушбу боскичларга жалб этилган фукароларнинг хукук ва конуний манфаатларини амалда таъминлашга, процесс максад хамда вазифаларига эришишга хизмат килувчи асосий хукукий коидалардир.

Умумий принциплар - бу ЖПКда назарда тутилган жиноят суд ишларини юритиш билан боглик принципларни уз ичига камраб олган, процесс иштирокчиларининг барчасига тааллукли булган, иш юритишда хал килувчи ахамият касб этган, асосий рахбарий коидалар йигиндисидир. ЖПКда белгиланган барча принципларнинг таъминланишига прокурор конун вакили сифатида жавобгар субъект хисобланади.

Махсус принциплар эса - бу судда жиноят ишларини юритишда процесс иштирокчиси сифатида прокурор фаолиятига тегишли булган, рахбарий принцип коидаларига зид булмаган, жиноят-процессуал конунчилик нормалари мазмунидан келиб чиккан хамда прокурорнинг процессуал фаолиятининг узига хос хусусиятлари ва жихатларини ажратиб берувчи принциплардир.

Шу билан бирга фикримизча, суд мухокамасида прокурорнинг иш юритиш билан боглик принциплари сифатида куйидагиларни белгилаш максадга мувофик:

- жиноят ишини куришда прокурор иштирокининг мажбурийлик принципи -ЖПКга мувофик жиноят ишларининг судда барча тоифадаги ишларда ва боскичларда курилишида прокурор иштироки мажбурийдир, бу эса тортишув принципи коидаларининг амалдаги ифодаси хисобланади. Бундан ташкари, ноконуний, асоссиз ва адолатсиз суд карорларига прокурор протест келтиришга мажбур хисобланади;

- одил судловни амалга оширишга кумаклашиши принципи - прокурорнинг конун тугри кулланилиши юзасидан уз ваколатларини судда амалга ошириши нафакат

56 Буланова Н.В. Участие прокурор в рассмотрении уголовных дел судами: монография/ Академия Генеральной прокуратуры Российской Федерации. -Москва: Проспект, 2018 г. - С 8.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

хуцуцини, балки уни давлат вакили сифатида мажбуриятини узида мужассамлаштиради;

- ошкоралик принципи - судда ишларнинг курилишида прокурорнинг барча процессуал харакатлари, билдирадиган фикрлари ошкора амалга оширилади;

- адолатлилик принципи - давлат айбловининг цонунийлиги ва асослилигини таъминлаш орцали адолатни царор топтириши, айбловни узгартириш ёки айбловдан воз кечиш ваколатларини амалда руёбга чицариши, жиноят-процессуал талабларни барча процесс иштирокчиси учун бир хилда цулланилишини таъминлашида намоён булади;

- процессуал мустациллик принципи - прокурор ЖПК, Узбекистон Республикаси бошца цонунларининг талабларига ва ишнинг барча холатларини цараб чицишга асосланган уз ишончига амал цилишида ифодаланади.

Судда цонун устуворлиги, уни аниц ва бир хилда цулланилиши, шахснинг хуцуц ва эркинликлари химоя цилиниши, жамият ва давлат манфаатлари таъминланишида прокурор фаолиятининг хуцуций асослари ва принциплари мухим ахамият касб этади. Шу нуцтаи назардан прокурор суд мухокамасида умумий ва махсус приципларга цатъий риоя цилиши, уларни цуллаш орцали суд царорларини цонуний, асосли ва адолатли булишига кумаклашиши лозим. Прокурорнинг цонунга асосланган принципиал позицияси прокуратура органлари нуфузини оширишга хизмат цилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.