Научная статья на тему 'ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ БЎЙИЧА ОДИЛ СУДЛОВНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР ВА МИЛЛИЙ ҚОНУНЧИЛИК'

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ БЎЙИЧА ОДИЛ СУДЛОВНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР ВА МИЛЛИЙ ҚОНУНЧИЛИК Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
Одил судлов / одил судлов принциплари / “Ювенал юстиция” / вояга етмаганлар / ҳалқаро стандарт / имплементация.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хужанов Тиллабек Келдибекович

Ушбу мақолада ўн саккиз ёшга тўлмасдан жиноят содир этган шахсларга нисбатан одил судловни амалга оширишдаги асосий принциплар “Ювенал юстиция” қоидалари ва миллий қонунчилик асосида ёритиб берилади. Бунда, вояга етмаганларга нисбатан юритилаётган одил судловнинг умумэътироф этилган ҳалқаро стандарти хисобланган “ювенал юстиция” принципларини миллий қонунчилигимизда қай даражада ўз аксини топганлиги ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по праву , автор научной работы — Хужанов Тиллабек Келдибекович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ БЎЙИЧА ОДИЛ СУДЛОВНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР ВА МИЛЛИЙ ҚОНУНЧИЛИК»

Central Asian Journal of

Education and Innovation

ARTICLE INFO

ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ БУИИЧА ОДИЛ СУДЛОВНИ АМАЛГА ОШИРИШНИНГ ХУСУСИЯТЛАРИ: ХАЛКАРО СТАНДАРТЛАР ВА МИЛЛИЙ КОНУНЧИЛИК

Хужанов Тиллабек Келдибекович

Хукукни мухофаза килиш академияси магистранти E-mail: tillabekxojanov@gmail.com Телефон: +99.895 449-04-77 +99.890 333-62-82 https://doi.org/10.5281/zenodo.11243321

ABSTRACT

Qabul qilindi: 10-May 2024 yil Ma'qullandi: 15-May 2024 yil Nashr qilindi: 22-May 2024 yil

KEY WORDS

Одил судлов, одил судлов принциплари, "Ювенал

юстиция", вояга етмаганлар, %алцаро стандарт,

имплементация.

Ушбу мацолада ун саккиз ёшга тулмасдан жиноят содир этган шахсларга нисбатан одил судловни амалга оширишдаги асосий принциплар "Ювенал юстиция"цоидалари ва миллий цонунчилик асосида ёритиб берилади. Бунда, вояга етмаганларга юритилаётган одил судловнинг этилган %алцаро стандарти ювенал юстиция" принципларини миллий цонунчилигимизда цай даражада уз аксини топганлиги ёритиб берилган.

нисбатан умумэътироф хисобланган

Abstract. In this article, the main principles in the implementation of justice against persons who have committed a crime before the age of eighteen are highlighted based on the provisions of "Juvenile Justice" and national legislation. In this case, the extent to which the principles of "juvenile justice", which is the universally recognized international standard of justice for minors, is reflected in our national legislation is highlighted.

Key words: Justice, principles of justice, Juvenile Justice, minors, international standard, implementation.

Абстрактный. В данной статье выделены основные принципы осуществления правосудия в отношении лиц, совершивших преступление до достижения восемнадцатилетнего возраста, исходя из положений «Ювенальной юстиции» и национального законодательства. При этом подчеркивается, в какой степени в нашем национальном законодательстве отражены принципы «ювенальной юстиции», которые являются общепризнанным международным стандартом правосудия для несовершеннолетних.

Ключевые слова: Правосудие, принципы правосудия, ювенальная юстиция, несовершеннолетние, международный стандарт, реализация.

Узбекистон Республикаси Конституцияси 130-моддасига кура, "Узбекистон Республикасида одил судлов фацат суд томонидан амалга оширилади. Узбекистон Республикасида суд хокимияти цонун чицарувчи ва ижро этувчи хокимиятдан, сиёсий партиялардан, фукаролик жамиятининг бошца институтларидан мустацил х,олда иш юритади [1]". Асосий цонунимиз хисобланган Конституциянинг XXIII боби "Суд хокимияти" деб номланиб, ун битта моддани уз ичига олган ушбу бобда судлар фаолиятининг хукукий асослари яратилган. Жумладан, "Узбекистон Республикасида

суд тизими ва судлар фаолиятининг тартиби конун билан белгиланишлиги, Фавкулодда судлар тузишга йул куйилмаслиги, Узбекистон Республикаси Конституциявий суди конун чикарувчи ва ижро этувчи хокимият хужжатларининг Конституцияга мувофиклиги тугрисидаги ишларни куришлиги, Узбекистон Республикаси Олий суди фукаролик, жиноий, иктисодий ва маъмурий суд ишларини юритиш сохасида суд хокимиятининг олий органи хисобланишлиги, Узбекистон Республикаси Олий суди томонидан кабул килинган хужжатлар катъий хисобланишлиги ва мамлакатнинг бутун худудида бажарилиши мажбурийлиги, шунингдек, Узбекистон Республикаси Олий суди куйи судларнинг судлов фаолияти устидан назорат олиб боришлиги, Узбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши судьялар хамжамиятининг мустакил органи хисобланишлиги, судьялар мустакил хисобланиб, факат Конституция ва конунга буйсунишлиги хамда судьяларнинг одил судловни амалга оширишга доир фаолиятига х,ар кандай тарзда аралашишга йул куйилмаслиги ва бундай аралашиш конунга мувофик жавобгарликка сабаб булишлиги, судьялар дахлсизлиги ва давлат судьянинг ва унинг оила аъзоларининг хавфсизлигини таъминлашлиги, Судьяни муайян ишнинг мухокамасидан четлаштиришга, унинг ваколатларини бекор килишга ёки тухтатиб туришга, бошка лавозимга утказишга факат конунда белгиланган тартибда ва асосларга кура йул куйилишлиги, суднинг кайта ташкил этилиши ёки тугатилиши судьяни лавозимидан озод этиш учун асос булиб хизмат килиши мумкин эмаслиги, судьялар сенатор, давлат хокимияти вакиллик органларининг депутати булиши мумкин эмаслиги, шунингдек судьялар сиёсий партияларнинг аъзоси булиши, сиёсий харакатларда иштирок этиши, шунингдек илмий, ижодий ва педагогик фаолиятдан ташкари х,ак туланадиган бошка фаолият турлари билан шугулланиши мумкин эмаслиги, х,амма судларда ишлар очик курилишлиги, ишларни ёпик мажлисда тинглашга конунда белгиланган холлардагина йул куйилишлиги, суд хокимиятининг хужжатлари барча давлат органлари ва бошка ташкилотлар, мансабдор шахслар хамда фукаролар учун мажбурийлиги, Узбекистон Республикасида суд ишларини юритиш узбек тилида, коракалпок тилида ёки муайян жойдаги купчилик ахоли сузлашадиган тилда ёхуд конунга мувофик бошка тилда олиб борилишлиги, суд ишлари олиб борилаётган тилни билмайдиган судда катнашувчи шахсларнинг таржимон оркали иш материаллари билан тула танишиш ва суд ишларида иштирок этиш хукуки хамда судда она тилида сузлаш хукуки таъминланишлиги, судларнинг фаолиятини молиялаштириш факат Узбекистон Республикасининг Давлат бюджетидан амалга оширилишлиги хамда у одил судловни тулик ва мустакил амалга ошириш имкониятини таъминлаши кераклиги [1]" конун билан кафолатланган.

Бундан ташкари, 28.07.2021 йилда янги тахрирда кабул килинган "Судлар тугрисида"ги УРК^-703-сонли Узбекистон Республикаси конунининг 4-моддасида "Суднинг асосий вазифалари фукароларнинг Узбекистон Республикаси Конституция ва бошка конунлари, халкаро шартномаларида, шунингдек инсон хукуклари тугрисидаги халкаро хужжатларда кафолатланган хукуклари хамда эркинликларини, давлат ва жамоат манфаатларини, юридик шахслар хамда якка тартибдаги тадбиркорларнинг хукуклари ва конун билан курикланадиган манфаатларини химоя килишдан иборат [2]" эканлиги белгилаб куйилган булиб, ушбу конунинг 15-моддасига кура, "одил судловни амалга оширишда хар бир кишига малакали юридик ёрдам олиш хукуки кафолатланади.

Гумон ;илинувчига, айбланувчига, судланувчига суд ишларини юритишнинг хар ;андай бос;ичида химояланиш хукуди таъминланади [2]".

Шу уринда, Узбекистон Республикасида судлар муста;ил, адолатли ва холис фаолият олиб боришлиги учун барча хук;ук;ий асослар яратилганлигини алохида эътироф этиш лозим. Куйида эса вояга етмаганларга нисбатан жиноий суд ишларини юритишда одил судловни амалга ошириш хусусида фикр юритамиз.

Вояга етмаганларга нисбатан жиноий суд ишларини юритишда одил судлов хусусида суз юритилганда, албатта бугунги кунда дунёнинг купгина ривожланган давлатлари томонидан уз миллий ;онунчилигида куллаб келаётган, вояга етмаганларга нисбатан юритилаётган одил судловнинг умумэътироф этилган хал;аро стандарти хисобланган "Ювенал юстиция" ;оидаларини алохида таъкидлаш жоиз. Ушбу "Juvenile justice" атамаси биринчи маротаба БМТнинг 1985 йил 29 ноябрда ;абул ;илинган "Вояга етмаганларга нисбатан одил судлов тугрисидаги минимал стандарт ;оидалари" (Пекин ;оидалари) да ;улланилган.

Ювенал юстиция ;оидаларига кура, вояга етмаганларга нисбатан суд ишларини юритишда одил судловнинг принциплари сифатида ;уйидагилар эътироф этилади:

- айбсизлик презумпцияси;

- жиноят содир этишда гумонланиб ушланган вояга етмаган шахс ;улга олинган ва;тда уша захоти ота-онаси ёки васийни хозир булиш хуку;ини таъминлаш ма;садида ота-онани зудлик билан хабардор ;илиш;

- суд процесси бошланмасдан аввал уларни имкони булса, хибсга ушлаб турмаслик, судгача хибсда ушлаб туриш энг ;ис;а муддатларда амалга оширилишини таъминлаш;

- вояга етмаган шахсни рухий ёки жисмоний соглигига зарар етказиши мумкин булган жисмоний жазо усулларининг ;атти;, шаф;атсиз, гайриинсоний хамда ;адр-;имматни камситадиган барча усулларни та;и;ланиши;

- я;ин ;ариндошлари билан учрашиш, шахсий дахлсизлик, таш;и дунё билан ало;а ва кундалик юмушларни бажариш учун етарлича ва;тга эга булиш хуку;лари, одил ва инсоний муомалага булган хуку;лари таъминланиши;

- вояга етмаган шахсни соглиги таъминланиши, ;адр-;иммати хурмат ;илиниши талабларига жавоб берадиган муассасалар барпо этилиши, даволаниши хамда касалликларнинг олдини олиш учун етарли даражада булган, малакали тиббий хизмат курсатилиши;

- озодликдан махрум ;илиш муассасасидан таш;арида булган вояга етмаган шахсларга тажрибали у;итувчилар томонидан бериладиган таълим уларнинг эхтиёжларига мос булиши ва жамиятга ;айтиши учун тайёрлаши;

- вояга етмаган шахсларни катта ёшдаги махбуслардан алохида са;ланишини таъминлаш, боланинг оила аъзолари бундан мустасно.

Вояга етмаганларга нисбатан юритилаётган одил судловнинг умумэътироф этилган хал;аро стандарти хисобланган ювенал юстиция институтини ва ундаги принципларни миллий ;онунчилигимизда ;ай даражада уз аксини топганлигига назар ташлаймиз.

Узбекистон Республикаси ЖПКда ушбу тамойиллар ;уйидагича ифодаланган: "Жиноят ишлари буйича одил судлов фу;ароларнинг жинси, ир;и, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чи;иши, эъти;оди, шахсий ва ижтимоий мав;еидан ;атъи назар, ;онун

ва суд олдида тенглиги асосида амалга оширилади [3]". Бунда айрим тоифадаги ижтимоий химояга мухтож шахслар, яъни вояга етмаганлар, хотин-кизлар, ногиронлар ва кекса ёшдагилар алохида химояга эгалиги махсус нормалар билан кафолатланган. Биз куйида бу хакда тухталиб утамиз.

Узбекистон Республикаси Жиноят процессуал конунчилигига кура, "жиноят килгунга ;адар ун саккиз ёшга тулмаган шахсларнинг жиноятлари х,а;идаги ишларни юритиш тартиби умумий коидалар, шунингдек жиноят процессуал кодекснинг 548-564-моддалари асосида белгиланади [4]" деб ;айд этиб утилган. Узбекистон Республикаси жиноят процессуал ;онунчилигига кура дастлаб умумий ;оидаларда белгиланган принципларни куриб чи;адиган булсак, булар куйидагилар хисобланади, яъни: конунийлик, одил судловнинг фа;ат суд томонидан амалга оширилиши, жиноят ишларини хайъатда ва якка тартибда куриб чи;иш, судьяларнинг муста;иллиги ва уларнинг фа;ат конунга буйсуниши, жиноят ишини кузгатишнинг мукаррарлиги, одил судловни фукароларнинг ;онун ва суд олдида тенглиги асосида амалга ошириш, шахснинг шаъни ва ;адр-;имматини хурмат килиш, фукароларнинг хукук ва эркинликларини мухофаза килиш, судда жиноят ишларининг ошкора курилиши, жиноят ишлари юритиладиган тил, жиноят ишларини юритишда жамоатчиликнинг иштироки, ха;и;атни ани;лаш, айбсизлик презумпцияси, гумон килинувчи, айбланувчи ва судланувчини химояланиш хукуки билан таъминлаш, судда ишларни юритишда тортишув, далилларни бевосита ва огзаки усулда текшириш, процессуал харакатлар ва карорлар устидан шикоят килиш хукуки каби принциплардир.

Демак, вояга етмаганлар томонидан жиноят содир этилганда уларга нисбатан жиноий иш юритиш коидалари ушбу умумий принциплар билан бирга, ЖПКнинг 548-564-моддаларида назарда тутилган махсус нормалар асосида амалга оширилади. ЖПКнинг ушбу нормалрида эса куйидагилар белгиланган, яъни: "вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича вояга етмаганнинг конуний вакили, химоячи, педагогнинг ёки психологнинг ишда катнашиши шартли принциплари хамда вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича исботланиши лозим булган холатлар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг вакилларини вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича суд мухокамасида иштирок этишга жалб килиш, вояга етмаган айбланувчига нисбатан эхтиёт чоралари, вояга етмаган шахсни каровга топшириш тартиби, вояга етмаган шахсни болалар муассасасига жойлаштириш, вояга етмаган айбланувчини камокка олиш ёки уй камогига жойлаштириш, суриштирувни, дастлабки терговни тамомлаш ва вояга етмаган шахсни иш материаллари билан таништириш, вояга етмаган судланувчини суд мажлиси залидан чикариб туриш, болалар масалалари буйича комиссияга ишнинг курилиши хакида хабар бериш, вояга етмаган судланувчига нисбатан хукм чикаришда суд томонидан хал этиладиган масалалар, вояга етмаган шахсни жавобгарликдан ёки жазодан мажбурлов чораларини куллаган холда озод килиш [5]" каби махсус норма талаблари асосида амалга оширилади.

Бундан ташкари, вояга етмаганларнинг жиноятлари буйича одил судовни амалга ошириш борасида Узбекистон Республикаси жиноят конунчилигида хам бир катор махсус нормалар ва принциплар мавжуд булиб, ушбу нормаларда белгиланган коида ва принциплар хам вояга етмаганларнинг жиноятлари буйича одил судовни амалга

оширишга хизмат цилади. Масалан, ЖКнинг 51-моддасида "умрбод озодликдан махрум цилиш жазоси аёлга, ун саккиз ёшга тулмасдан жиноят содир этган шахсга ва олтмиш ёшдан ошган эркакка нисбатан тайинланиши мумкин эмас[6]". Шунингдек, ЖК 85-моддаси талабларига кура, "вояга етмай туриб ижтимоий хавфи катта булмаган жиноят содир этган, эхтиётсизлик оцибатида жиноят содир этган ёхуд цасддан унча огир булмаган жиноят содир этган шахсларга нисбатан озодликдан махрум цилиш тарицасидаги жазо тайинланмаслиги х,амда хукм чицариш пайтида ун саккиз ёшга тулмаган шахсларга нисбатан озодликдан махрум цилиш жазосини тарбия колонияларида уташлиги белгиланганлиги[7]", 86-модда талабларига кура эса, "суд вояга етмаганларга жазо тайинлашда жазо тайинлашнинг умумий асосларига амал цилади, вояга етмаганнинг ривожланганлик даражаси, турмуш шароити ва тарбиясини, соглигини, содир этган жиноятининг сабабларини, катта ёшдагиларнинг ва бошца холатларнинг унинг шахсига таъсирини хисобга олишлиги[8]", цайд этилганлигини таъкидлаш жоиз.

Юцоридагилардан куриниб турибдики, "Ювенал юстиция"нинг вояга етмаганларга нисбатан суд ишларини юритишда одил судловнинг асосий принциплари Узбекистон Республикаси миллий цонунчилигида хам тулиц уз аксини топган.

Бугунги кунда "ювенал юстиция"ни вояга етмаганларнинг жиноят ишлари буйича одил судловни амалга ошириш борасидаги асосий принциплари миллий цонунчилигимизда уз аксини топганлигини эътироф этиш билан бирга уни хуцуций ва институтсионал асосларини янада мустахкамлаш зарур деб хисоблаймиз. Бунинг учун эса "ювенал юстиция" талабларидан келиб чиццан холда миллий цонунчилик ва хуцуцни цуллаш амалиётини чуцур тахлил цилган холда урганиш хамда ривожланган мамлакатлар томонидан ушбу институтнинг кенг цулланилиб келаётган моделларини энг мацбул томонларини аницлаб, миллий цонунчилигимизга имплементация цилиш масалаларини хал этиш лозим булади.

References:

1. Узбекистон Республикаси Конституцияси // 2023 йил 30 апрель куни утказилган Узбекистон Республикаси референдумида умумхалц овоз бериш орцали цабул цилинган.

2. Узбекистон Республикасининг «Судлар тугрисида» Конуни. УРК-703-сон. 28.07.2021 й

3. Узбекистон Республикаси ЖПК 16-модда.

4. Узбекистон Республикаси ЖПК 547-модда.

5. Узбекистон Республикаси ЖПК 548-564-моддалар

6. Узбекистон Республикаси ЖК 51-модда.

7. Узбекистон Республикаси ЖК 85-модда.

8. Узбекистон Республикаси ЖК 86-модда

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.