CC BY
39
ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
ЭОЖ: 159.922.6 FТАМА: 15.31.31
ЖЕТК1НШЕКТЕРДЩ Т¥ЛГАЛЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1Н АНЬЩТАУДЬЩ ПСИХОЛОГИЯЛЫКК АСПЕКТ1ЛЕР1_
Абилкасимова Гульзам
Педагогика гылымдарыныц кандидаты, педагогика жэне психология кафедрасыныц доцентг,
«Bоlashaq» Академиясы, Караганды ц., Казацстан Ресей жаратылыстану академиясыныц (РЖА) профессоры, Халыцаралыц Ацпараттандыру Академиясыныц Академигг
Киреева Улдай Тагбергеновна Педагогика зылымдарыныц кандидаты, Оцу-эдгстемелгк жумыс жвн1ндег1 проректор, «Bоlashaq» Академиясы, Караганды ц., Казацстан Тукбаева Ляззат Максатовна «Bolashaq» Академиясыныц 2 курс магистанты, Караганды ц., Казацстан
Макалада жетшншектердщ тулгалык ерекшелжтерш аньщтаудьщ психологияльщ аспектшершщ мэселелер1 карастырылган, онда жасестр1мдердщ адам ретшде калыптасатын ен киын кезен деп саналады. Жогары сынып жасындагы тулганын дамуын зерттейтш нэтижелер керсеплген, кез-келген тулгалык психологиялык ерекшел1ктерд1 аныктау ушш психологиялык функциялары керсетшген. Макалада авторлар жасесшр1мдердщ тулгалык ерекшел1ктер1 туралы кептеген отандык жэне шетелдж галымдардын аныктамаларын талдаган. Нэтижеанде жетшншектердщ ен дагдарыстык жас кезендершщ б1р1 екендш дэлелденген, дэл осы кезде бала «киын» болады.
Кiлт сездер: аспектшер, элеуметпк, жасестр1м, жетк1ншек, карым-катынас, конфликт, психофизиология, тулга.
Каз1рп танда элемде болып жаткан элеуметпк-экономикалык урд1стер адамдар арасындагы карым-катынастын турленуше экеп согуда, ягни виртуалды карым-катынас гулденш, жеке тулганын карым-катынастык куз1реттшп темендеген, бул шыдамсыздык, жауласу т.б. тудыруда. Осыган орай, бшм беру жуйесше элеуметпк мэш зор карым-катынастык бшк пен дагдыларды калыптастыру жауапкершшп жуктелед1, ол заманауи когамнын сершнд1 тшектерше сэйкес елдщ мэдени-бшм беру элеуетшщ непзш калайды.
Казахстан Республикасында бшм беруд1 дамытудын 2016-2019 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасында «бшм алуда тулганын езш-ез1 дамытуын, дербестшн камтамасыз ететш нэтижеге» багытталу кажетпп туралы айтылган. «Кундылыкты бшм беру жагдайында мектеп патриоттыкка баулу жэне ез елкесшщ адал азаматы етш тэрбиелеуге ыкпал етш, жалпы улттык идеяларды юке асыруга улес косады». Кдзакстан Республикасынын бшм беру жуйесш жанартудын басты максаты езш-ез1 баскаруга кабшетп ез бетшше дамитын жеке тулганы калыптастыру болып табылады, будан мектеп окушыларынын бойында карым-катынастык бшкп калыптастыру кажетпп туындайды [1].
Осы туста елбасы Н.Э. Назарбаев езшщ
«Инновациялар мен оку-бiлiмдi жетiлдiру аркылы бiлiм экономикасына» деген студент жастарга арнап окыган лекциясында «БYгiнгi кун - талантты, жiгерлi, езiне сенетш адамдардын, арманга бай жэне оларды жузеге асыруга ерiк-жiгерi бар адамдардын уакыты», - деп атап керсеткен болатын [2].
Каз1рп уакытта жасесшр1мдердщ даму кезещ шамамен 10-11 жастан 14-15 жаска дешн созылады, бул жалпы балалардын мектептщ орта сыныптарында окуымен сэйкес келед1 [3]. Этурл авторлардын шшршше, жасесшр1мнщ психологиялык ерекшел1ктер1, дагдарыс репнде карастырылады.
Жетк1ншектер кез1нде жеке дамудын барлык аспектшер1 сапалы кайта курудан етед1 жэне жана психологиялык бшм пайда болады.
Бул жастын непзп мазмуны - баланын балалык шактан ересек жаска ауысуы, ол жасесшр1мде айтарлыктай субъективп бастан кеш1ретш киындыктардын пайда болуымен, сондай-ак оны тэрбиелеуде объективп киындыктардын пайда болуымен б1рге журед1. Кептеген психологтар бул жасты дагдарыс деп аныктайды. Б1р жагынан, жетк1ншектер жана элеуметпк позицияга ауысады, когамдык кундылыктар элемше енед1, онын когам мушес ретшде езше деген саналы кезкарасы калыптасады.
Екшш1 жагынан, даралау процеа журед1 - «Мен» жан-жакты жэне кайталанбас бейнемш.
Осы кезенде жетк1ншектер ушш курдастарымен карым-катынас улкен мацызга ие болады; ол ушш олармен б1рге болу гана емес, сонымен б1рге онын канагаттанарлык позициясын алу мацызды. Онын ш1нде бул тшек топта кешбасшы позициясын алуга деген ыкыласпен керсетшу1 мумк1н.
Психологтардын енбектер1нде теориялык жэне экспериментпк жеткшшектердщ жеке ерекшел1ктер1 зерттелшген Л.В. Бороздина [4], С.М. Джакупов [5], У.Джемс [6], И.В. Дубровина [7], Жарыкбаев КБ. [8], М.М. Муканов [9]. Шетелд1к психологияда бул мэселе А.Маслоу, Г.Абрахам [10], Г.Олпорт [11], З.Фрейд [12], Г.Ю. Айзенк [13] карастырган.
Д.Б. Эльконин Л.С. Выготскийдщ жас ерекшел1ктер1 туралы идеяларын жасады. Ол баланы коршаган элемд1 белсенд1 бшетш тутас тулга ретшде карастырады - заттар мен адами катынастар элем1, онын ш1нде карым-катынастын ек1 жYЙесiнде «бала - зат» жэне «бала - ересек». Б1рак, белгш б1р физикалык касиеттер1 бар нэрсе онымен элеуметпк дамыган ю-кимыл эд1стерш камтиды. Бул ю жYзiнде - элеуметпк пэн, бала онымен б1рге эрекет етуд1 уйрену1 керек. Ересек адам, белгш б1р жеке касиеттер1 бар адам гана емес, ол белгш б1р кэсштщ екш, олардын накты м1ндеттер1 мен мотивтер1, карым-катынас нормалары бар баска да когамдык кызмет турлершщ тасымалдаушысы ягни когамдык ересек адам. «Бала - когамдык пэн» жэне «бала - когамдык ересек» жYЙелерiндегi баланын ю-эрекеп онын жеке басын калыптастыратын б1ртутас процесс бшд1ред1 [14].
А.А. Реаннын пшршше «...карым-катынасты жетк1ншектер субъективп турде ете манызды нэрсе репнде кабылдайды. Жеткшшектердщ ересектермен жэне мектептеп курдастарымен сешмд1 карым-катынас жасау кажеттшп кебшесе канагаттанбайды. Бул аландаушыльщтьщ калыптасуына, езш-ез1 багалаудын
жеткшказдшне жэне тураксыз езш-ез1 багалауга байланысты, жеке дамудагы киындыктармен байланысты ез-езше кумэндану сез1мш дамытуга,
ем1рл1к жагдайларга багдарлануга кедерп келлред1. Егер баланын отбасында колайлы карым-катынас болмаса, мунын бэр1 б1рнеше рет нашарлайды» [15].
Жетк1ншектер - бул жасесшр1м езшщ мшез-кулкында басшылыкка алатын дуниетанымнын, моральдык нанымдардын, принциптер мен идеалдардын, багалау жуйесшщ каркынды калыптасуынын басталу жасы. Егер бастауыш мектеп окушысы ретшде ол кебшесе улкендер мен ата-аналардын тжелей талаптары бойынша немесе кездейсок жэне ержаз кезкарастармен эрекет етсе, онда ол ушш мшез-кулык принциптер1, езшдж кезкарастары мен сешмдер1 басты мэнге ие болады.
Кернекп галым, профессор С.М. Жакыпов адамнын психикалык дамуы окыту процес эсершен тыс болмайды, ол ушш окытушы мен окушы арасында накты байланыс, окытудын формасы мен мазмуны eici жакты oipiKKCH ic-эрекетте орындалады деген L16 J.
Жетшншектер арасында конфликттер ересек адамдармен карым-катынаста канагаттанбау, ез курбы-жолдастарынын ортасына кабылданбау, жеке даралануга умтылудын кушеюшен туындайды. Карым-катынас курбы-жолдастармен олардын «ересектшкп» жузеге асырудын алдындагы кунделжп корытынды дайындык.
Жетк1ншектер бул кезде эр жаска жэне эр турл1 статуска релдж жинагын кенейтш езара катынас куруга тырысады. Есеюдщ б1р денгей - бул жеке адамнын баска адамды туану1 ягни, ол юкерлж жэне езара эрекет куруга эсер етед1. Жогары сынып окушылары курбы-жолдастарынын кайсысымен емтиханга дайындалуга болады, ал кайсысымен бос уакытын етшзуге болатыны туралы жаксы oi.icji.
М.Муцанов Г 9. Б. 118Г нышан адамда ¡штсн туа пайда болатын нерв жуйесшщ кейб1р анализаторларынын ерекшел1ктер1 екенш дэлелдей келш, нышанды тукым себумен салыстырады. Себшген тукымнын есу1 топыракка, ылгалга жэне кун нурына байланысты. всудщ бул турш кабшеттщ даму процеамен уксатыруга болады.
Психология гылымында жетк1ншек балалардын курбы-жолдастарымен карым-катынастагы психологиялык функцияларын ушке белш керсеткен (1 сурет).
г
V
Жетшншектердщ белгш б1р топка ену1 ересектерден эмансипациясынан туындайды жэне ез курбы-жолдастары жагынан психологияльщ корганысты сезшуден пайда болады. Егер жетшншек кезшде курбы-жолдастарынын кундылыгын игеру багдар болса, ал мунын непзвде б1р-б1р1мен тYсiну.
Жетк1ншектер кезен эдетте бурылыс, етпел^ сыни деп сипатталады, б1рак кебшесе жыныстык жеплу жасы репнде аныкталады. Психологтардын шшршше, жеплудщ Yш тYрiн аныктайды:
1. Органикалык;
2. Жыныстык;
3. Элеуметпк.
Когамнын даму тарихындагы адамда жыныстык жэне элеуметпк даму нуктелер1 сэйкес келед1 жэне бул бастама рэс1м1мен атап еплд^ ал органикалык жеплу эдетте б1рнеше жылдан кешн пайда болады. Каз1рп балада дамудын барлык жолдары бел1нд1. Енд1 б1з алдымен жыныстык жет1луд1 байкаймыз, содан кешн органикалык жэне б1раз уакыттан кешн - элеуметпк жетшудщ тYрiн карастырамыз. Бул сэйкесаздш жетшншектердщ жасына пайда болуына экелед^
Жетк1ншектер - бул адамныц дамуындагы кYPделi кезен, ейткеш осы кезенде бурын калыптаскан психологиялык курылымдардын тYбегейлi кайта курылуы журед^ неоплазмалар пайда болады, саналы мшез-кулыктын непздер1 каланады, моральдык идеялар мен элеуметпк кезкарастардын калыптасуындагы жалпы багыт пайда болады.
БYгiнгi танда психологияда жетшншектер кезшдеп кептеген 1ргел1 зерттеулер бар, мысалы Г.Ю. Айзенк бул кезеннщ психологиялык жагдайы ек1 «бетбурыс» сэттер1мен байланысты деп аныктаган [13 Б.245]:
1. Психофизиологиялык - жыныстык жеплу жэне онымен байланысты барлык нэрсе;
2. Элеуметпк - балалык шактын соны, ересектер элемше ену.
Осы сэттердщ б1р1нш1с1 шш гормоналды жэне физиологиялык езгерютермен байланысты, бул дененщ езгеруше, бейсаналык жыныстык катынаска, сондай-ак эмоционалды-сез1мтал езгерктерге экелед^
Ешнш1 мэселе бул балалык шактын аякталуы жэне ересектер элемше кешу жасесшр1мнщ санасында рационалды тYPде сыни рефлексиялык ойлаудын дамуымен байланысты. Бул жетшншектердщ психикадагы шешуш1 жагдайы ягни жетшншектердщ ем1р1ндег1 непзп жетекш кайшылыктарды тудыратын сэт.
Сонымен, жетк1ншектер жас бул ен киын, эр1 кYPделi барлык балалар жастагы б1лд1рет1н тулга ретшде калыптасу кезшде. Жетшншектердщ непзп мазмуны онын балалык шактан ересек адамга ауысуын камтамасыз етед1. Осыган орай, жеткiншек жастын ерекшелiктерi бул барлык жумысты ез бепмен орындап, Yлкендердiн камкорлыгы мен акыл-кенесшен; Yйге берiлген тапсырмаларды жаттап алмастан ез сезiмен тYсiнiктi етш айтуга тырысу; Yлкендерге сын кезбен карап, олардын айтканын сынап-мiнеп, кей кезде ересшл мiнез керсетуi, жетшншек юп игеру жагынан элi бала болса, ал талап кою жагынан ересек, ез мумшншшпн жогары багалап, бэрiн езi iстей алатындай сез^ болып табылады.
^олданьютан эдебиеттер тiзiмi:
1. Казакстан Республикасында бшм беруд1 жэне гылымды дамытудын 2016-2019 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасы - Астана, 2016. №205.
2.
https://www.kaznpu.kz/docs/vestnik/poliyazichni_inst itute_A_1_2016.pdf
3. Рубинштейн С.Л. Основы общей
Жеткшшек балалардыц курбы-жолдастарымен карым-катынастаFы психологиялык функциялары
Карым-катынас -
акпаратты манызды каналы, мунда жеткшшектер ересектерден алмаган
Арнайы ю-эрекеттщ тYрi жэне жеке адамаралык катынасы, бунда кундылык багдардын калыптасуынын
7
Эмоционалды контакт.
Сурет 1. Жеткшшек балалардыц цурбы-жолдастарымен царым-цатынастагы
психологиялыц функциялары
психологии: учебное пособие для студентов высших учебных заведений, обучающихся по направлению и специальностям психологии. / -СПб: Питер, 2008. - 705 с.
4. Бороздина Л.В. Что такое самооценка // Психологический журнал. 1992. №4. С. 99-100
5. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. - Алматы: Изд-во КазГУ, 1992. - 192 с.
6. Джемс У. Психология / Под ред. Л.А. Петровской. - М.: Педагогика, 1991. - 368 с.
7. Практическая психология образования: Учебное пособие 4-е изд./ Под редакцией И.В. Дубровиной - СПб.: Питер, 2007. - 592 с.
8. Жарыкбаев КБ. Психология непздерг Окулык. Алматы: Эверо, 2010. - 462 б.
9. Муканов М.М. Жас жэне педагогикалык психология. Алматы: Изд-во КазПИ, 1982. - 247 б.
10. Маслоу А., Абрахам Г. Мотивация и личность /Пер. с англ. Татлыбаева А.М. СПб. Евразия 1999. -479 с.
11. Олпорт Г. Становление личности: Избр. тр. / Гордон Олпорт; [Пер. с англ. Л.В. Трубицыной и Д.А. Леонтьева]; Под общ. ред. Д.А. Леонтьева. -Москва: Смысл, 2002. - 461 с.
12. Фрейд З. Психоанализ детских страхов / З.Фрейд. - СПб.: Азбука, 2018. - 333 с.
13. Айзенк Г.Ю. Исследования человеческой психики / - Москва: ЭКСМО - Пресс, 2013. - 480 с.
14. Эльконин Д.Б. Детская психология / Москва: Академия, 2014. - 384 с.
15. Психология человека от рождения до смерти. Психологический атлас человека. / Под ред. Реана А.А. СПБ.: Прайм - ЕВРОЗНАК, 2007. - 651 с.
16. Жакыпов С.М. Жалпы психология непздерг Окулык - Алматы: Алла прима, 2012. - 207 б.
