Научная статья на тему 'КОММУНИКАТИВТіК КАБіЛЕТТЕРДің ПСИХОЛОГИЯЛЫқ МЭНі'

КОММУНИКАТИВТіК КАБіЛЕТТЕРДің ПСИХОЛОГИЯЛЫқ МЭНі Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
26
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КОММУНИКАЦИЯ / ЭМОЦИЯ / ИНДИВИД / ОБЩЕНИЕ / ИНТЕРНАЛИЗАЦИЯ / ПСИХОЛОГИЯ / COMMUNICATION / EMOTION / INDIVIDUAL / INTERNALIZATION / CONVERSATION / PSYCHOLOGY / қАРЫМ-қАТЫНАС

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Балабеков А.С.

Бүл мақалада эр адамның өмірі кез келген жастан бастап үнемі басқа адамдармен карым-қатынаста болуы туралы сөз қозғалады. Зерттеу еңбектері барынша камтылды. Атап айтқанда зерттеушіғалым М. И. Лисина, Б. Д. Парыгин, П. Бергер, Т. Лукмандардың еңбектері мақалаға өзек болды.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КОММУНИКАТИВТіК КАБіЛЕТТЕРДің ПСИХОЛОГИЯЛЫқ МЭНі»

УДК 159.9: 316.77

КОММУНИКАТИВТ1К КАБ1ЛЕТТЕРДЩ ПСИХОЛОГИЯЛЬЩ МЭН1

Ацдатпа

Бул макдлада эр адамньщ OMipi кез келген жастан бастап унем1 баска адамдармен карым-ка-тынаста болуы туралы сез козгалады. Зерттеу ец-бектер1 барынша камтылды. Атап айтканда зертте-упп-галым М. И. Лисина, Б. Д. Парыгии, П. Бергер, Т. Лукмандардыц ецбектер1 макалага езек болды.

Аннотация

Статья основана на результатах практического исследования: жизнь каждого человека с любого возраста проходит в постоянном общении с другими людьми. Исследование охватывало уровни развития коммуникативных навыков на разных возрастных этапах. Исследование проводилось на научных выводах исследователей М. И. Лисина, Б. Д. Парыгина, П. Бергера, Т. Лукмана.

Annotation

The article is based on the results of a practical research: every person's life is in constant communication with other people. The research covered the levels of communication skills development at different ages stages. The study was founded on the scientific ideas of such researchers as M.l. Lisin, B.D. Parygin, P. Berger, T. Luckman.

Эр адамныц OMipi кез келген жастан бастап yHeMi баска адамдармен карым-цатынаста бола-ды. Карым-катынас коп аспектип курдел1 процесс болып табылады, онда адамдар озара вербалды жэне эмоционалды карым-катынасты орнатады, дамытады жэне оны колдайды. Карым-каты-нас nponeci - б1рлескен кызметке кажеттшктен туындаган адам OMipimn ажырамас 6ip б0лiгi. К^арым-к;атынас мшдетп турде бeлгiлi 6ip акпа-рат алмасуды, озара ic-кимылдыц 6ipbinraft сала-сын к^руды, оз эрштесш царым-цатынас кезшде кабылдауды жэне тусшуд1 камтиды.

Ец мацызды адами кажеттшштердщ 6ipi ка-рым-катынас кажеттшп болып табылады. Ка-

Балабеков А. С.,

А. Байтурсынов атындагы FÇocmanaîi мемлекеттж

университетi, « Педагогика-псшол огия » мамандыгыныц магистранты

Неггзгг свздер: коммуникация, эмоция, индивид, царым-цатынас, интернализация, психология.

Ключевые слова: коммуникация, эмоция, индивид, общение, интернализация, психология.

Keywords: communication, emotion, individual internalization, conversation, psychology.

te S

X <

со О

СП

£ Ï-Q

О

w

из О л С м S X U и tr4 S

I—!

о

4

о «

о

н

щ

5

S ш

S «

и е о и о ч s е

Сз? S

К <

т О

СП £

« О

w «

О

Он

С

w

U

W Сг1 S

[—I

О

4

о «

о н w

5

w

U ©

О

и

о -

©

рым-катынас — бул кез келген калыпты адамныц басты шарттарыныц 6ipi жэне ем1ршщ Heri3ri тэсш! болып санала-ды. Тек теракты карым-катынаста жэне eMip барысында оны баска адамдармен коршаган карым-катынаста, адам езш ce3myi жэне TyciHyi, сондай-ак коршаган элемде ез орнын табуы мумкш. Ann Jean Jaures теориясына сэйкес, сейлеудщ да-муы вестибулярлы есту сигналдарыныц 6ipiryiHe байланысты, олар ез кезепнде дене аркылы бфжтфшед]. S. Gutstein, А. Burgess, М. Montfort, М. Welch, Wing, J. Gould адамга тэн карым-катынастыц уш децгешн керсетедг

Bipmnii децгей. Бул децгей макро-децгей деп есептелед], бул когамдык катынастардыц даму ерекшел1пмен жэне адам eMipiHiH, элеуметпк жагдайларымен байланысты, карым-катынас индиви-дуумныц фгел! кажеттшшшш 6ipi ретш-де тусшшедт

Екшш1 децгей — мезодецгей. Бул дец-гейде бел гш 1 6ip такырыптагы жэне бел-rkii 6ip кшттеп карым-катынас карает ы-рылады. Осылайша, карым-катынас 6ip адаммен немесе 6ip топ адамдармен ету1 мумкш, 6ip коммуникация aKTici барысында аякталуы немесе б1рнеше кезде-сулер талап етшу] мумкш. Мезодецгей-де карым-катынастыц ез курылымы бар: амандасу, басы, ортасы, соцы, коштасу — ягни тутас процестщ сипаттамасы бар.

YiniHHii децгей — микродецгей. Бул децгейде карым-катынас актюшщ бел гш1 6ip курылымдьщ бфлжтер] - амандасу, кол алысу, «сурак-жауап» коммуникация бфЛ1п жэне т. б. караетырылады.

М. И. Лисина 031НЩ зерттеулершде сапаныц уш тобын жэне сэйкесшше ка-рым-катынас мотивтершщ уш Heri3ri са-натын атап еттг

• 1скерл1к;

• танымдык;

• жеке касиеттерт

Карапайым емфде адам енерд] ерте балалык шагынан танып, оныц алуан тур-

лшш бфтшдеп мецгередг Баска адамдармен карым-катынас жасау барысында жи1 стихиялык карым-катынас жасау ка-бшет] дамиды, алайда карым-катынасты пассивт! окыту жеткшшлз жэне балага маман тарапынан кемек кажет. Мысалы, егер адам актер, диктор, тележурналист жэне т.б. мамандыгын алуды кездесе, коммуникативтж кузыреттшисп дамы-туга жэне мамандандыруга тура келедг Сондай-ак казфп уакытта карым-каты-нас, казфп замангы мультимэдени жэне мультимэдениети элемде тшмд1 мэдени-етаралык коммуникация ушш коммуника-тивтж кузыреттшж кажет. Тшсшше, карым-катынас зацдылыктарын бшу, туешу жэне пайдалану, осы салада тэж1рибе алу жэне кузыреттшисп арттыру унем! жетш-д1рШШ ОТЬфуЫ ТИ1С.

Эрбф жерплжт! социум микросоциум шндеп жэне одан тыс езара ю-ки-мылдыц эр турл! жагдайларында пайда-ланылатын жэне накты адамдар емфшщ элеуметпк-мэдени жэне психологияльщ мазмунын керсететш карым-катынастыц жеке куралдары мен формаларына ие. Бул мазмун карым-катынас кезшде дэстур-лерд], эдет-гурыптарды, мерекелерд], ми-фтерд] сипаттауды, фольклор мен туракты сейлемдерд], карым-катынастыц бейвер-балды формаларын атап ету кезшде керь нед1, сондай-ак карым-катынастыц езш-дж ерекшелжтер] музыкальщ, театр, кино енершде, керкем эдебиетте, радио жэне телехабарларда кершю табуы мумкш. Бул ез арналары мен куралдары бар Бука-ралык коммуникацияныц ез тур] — осылайша эр турл! мэдени жэне элеуметпк топтардыц езара кф1гу1 мен ьщпалдасуы, алыстагы аймактар мен баска да елдердш тургындарыныц езара тжелей карым-ка-тынасы болады. Барлык аталган каражат-тар мен коммуникация нысандары жеке тулганы дамыту жэне оны когамныц мэдени, элеуметпк жэне рухани ем1рше ен-пзу ушш зор тэрбиелпе элеуметке ие болады.

Б.Д. Парыгин кдрым-кдтынаста уш ба-зальщ параметр бар деп жазады [29, 157159 6]:

• Багыттьшыгы мен мазмуны. Бул па-раметрге сэйкес адамдардын, карым-ка-тынасы окшаулаушы немесе сэйкестен-дфуш1, карсы эрекет етуш! немесе ьщпал етуш! болуы мумкш.

• Нысаны. Нысаны бойынша карым-катынас вербалды немесе вербалды емес, жанама, тпселей жэне тулгааральщ болуы мумкш.

• Форманыц жэне мазмунныц байла-ныс тэсшдерг Кар ым-каты нас сенш немесе елжтеу аркьшы болуы мумкш.

Б. Ф. Ломов карым-катынас курылы-мын онын, функцияларын сипаттау аркылы аньщтауга болатынын айтады:

• Аффективтькоммуникативтж;

• Реттеуш1Л1к-коммуникативт1к;

• Акпараттык- коммуникативтж.

• Г. М. Андреева карым-катынаста озара интеграцияланган бфнеше жактары бар екенш айтады [3, 77 б]:

• Кар ы м- кат ы н аст ы ц коммуника-тивтж жагы — бул карым-катынас жагы адамдар арасындагы ппар, сез1м, акпа-рат,бшш алмасуды бшдфед].

• Карым-катынастьщ перцептивт! жагы — карым- катынастыц бул жагы акпаратты, эмоцияларды, сезтдерд], пжфлерд] дурыс кабылдау мен декодтау, энпмелесушшердш бф-бфш багалауын бкдаредг

• Кары м- каты н аст ы н интерактивт! жагы — бул катынас жагы, адамдар коммуникация процесш уйымдастырады, ягни жай гана оз шюрлерш, ойларын, бтм-дерш айтып кана коймай, эмоцияларды корсетед1 , сонымен катар эцпмелесупи, б1ршпиден, бершетш ауызша жэне бей-вербалды акпаратты кабылдауы ушш ТИ1СТ1 жагдайды уйымдастырады, екш-шщен, ол коммуниканттыц ойына сэйкес оган белпл! бф эсер етп.

Психологиядагы карым-катынастыц непзп турлер] вербалды жэне вербалды

емес карым-катынас деп танылады. Бул ретте, вербалды немесе ауызша карым-катынас — бул тш куралдарыныц кемепмен карым-катынас. Кар ым-катынастын бул тур] логикалык, абстрактш! ойлаудыц да-муымен бфге пайда болды жэне акпарат беру ушш тшд1к курылымдарды пайда-ланады. Вербалды карым-катынас сез-дердш семантикалык магынасына, олар-дыц грамматикалык жэне лексикалык курылымдарына, магыналардыц бфнеше кабатына непзделедг Вербалды карым-катынас ауызша немесе жазбаша болуы мумкш.

Бейвербалды карым-катынас - бул создерд1 пайдаланбай жузеге асырыла-тын карым-катынас жэне коп жагдай-да бейсанальщ децгейде колданылады, б1рак оны бакьшауга болады. Бейвербалды карым-катынас коммуникант сухбат-тасушыга беретш вербалды акпаратка ьщпал ете а лады, сон дай-ак карсы эрекет ете алады. Кар ым- кат ы н аст ы н бул тур] карым-катынастыц непзп, ец коне нысаны болып табылады, онда мимика, дене жагдайы , интонация, дауыс тембр1 колданылады.

Адам эмоциялар мен сез1мдерд1 бейвербалды карым-катынас аркылы кебфек беред]. Сездерсо адам карапайым акпаратты, етш1штерд], командаларды бере алады, осылай бфеуд] жасыру немесе куджтеуге болады. Курдел! акпарат вербалды жэне вербалды емес карым-каты-настыц кемепмен уйлескен бершуд] та-лап етед]. Бейвербалды карым - катынас вербалды сиякты курылымга ие емес, ейткеш эр турл! адамдар бейвербалды карым-катынастыц эр турл! куралдарыныц кемепмен эмоционалдьщ жагдайды беред!, эр турл! улттар бф сезшд] беру ушш турл! мимика мен кимылдарды пайдала-на алады, алайда оныц компактшж жэне сыйымдыльщ касиеттер], сон дай-ак акпаратты беру жылдамдыгы бар-жазбаша турде курдел! жэне узын конструкциялар-дыц кемепмен сипатталатын фразаныц

О?

К С ер О

го £

« О

м «

О

Он

С

м ^

и м

1т1

[—I

О ч

о «

о н м

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

м

и ©

О

и

о -

©

О?

К С ер О

го £

« О

м «

О

Он

С

м ^

и м

¡г1

[—I

О ч

о «

о н м

м

и ©

О

и

о -

©

жш эмоционалдьщ контекстш, б1рнеше кимыл, мимикальщ бул шык еттердщ козгалыстары, позалар, интонация кеме-пмен белплеуге болады.

Адам бейвербалды карым-катынас аркылы:

• Ауызша бершетш акпаратты терюке шыгару, растау немесе тусшдфу;

• Эз эмоциялары мен сезшдерш бш-

дфу;

• Коммуникация процесш реттеу;

• Кар ым-каты нас барысын бакылау жэне эцпмелесупиге бейвербтпс эсер ету;

• Сездерд], акпаратты берудщ бейвербалды куралдарымен толыктыру жасай алады.

Эцпмелесупимен сейлескен кезде коммуникант карым-катынастыц вербалды жагын тана емес, сонымен катар комму-никацияныц жинакталган тэжфибесше байланысты оларды тусшдфе отырып, вербалды емес сигналдарды да кдбылдай-ды.

Сонымен, карым-катынас - бул аппарат алмасу, сондай-ак оны сухбаттасушылар арасында кабылдау жэне декодтау сиякты адамдар арасындагы озара ю-кимылдьщ курдел1 процесг

Бала туылганнан кейш сейлей алмай-ды жэне осы курдел! улеР1СТ1 бфтшдеп жанындагы ата-аналардан, ересектер-ден, балалардан уйренедг Баланыц сыр-тынан стимуляцияга алгашкы реакцияла-ры карапайым жэне биология зацдарына багынады, алайда уакыт оте келе бала негурлым курдел! эмоционалдьщ жэне психикальщ реакциялар мен процестерд] мецгередг Б1рте-б1рте бала эмоцияны корсете бастайды, бул оныц алгапщы эле-уметтену сатысына кфуш корсетедг

Ата-аналар, улкендер жэне коршаган социум колдау корсететш даму жэне осу процесшде бала б1ртшдеп уйлешмд1 да-мыган тулгага есед] жэне жеке тулга болады.

Зерттеупилер П. Бергман мен Т. Лук-ман айткандай, адам туылганда бастапкы

кезде когам мушеа болмайды. Мысалы, дэстурл! когамдар ушш жаца туылган нэрестелерге эскери атактар, титулдар-ды беру, элеуметпк дамудыц алдын ала аныкталган жолы, алдын ала шенимдер мен неке одактарына жэне езге де элеуметпк институттарды тацдауга тэн болуы мумкш.

К^аз1рп когам да эр адамныц жолында индивидуум дэстурл! жэне мумкш бола-тын идентификациялар саныныц кегт-пмен сипатталатын когам динамикасы-на каты сады, сонымен катар, элеуметпк элемде озш экстернализациялайды жэне оны объективт! шындык ретшде интерна-лизациялайды.

Алайда, бул процесс калыптаскан адамга тэн, ягни жаца индивидуум ушш б1з социумныц динамикалык емфше юрудщ кейбф уакытша процесш байкай аламыз.

Бул курдел! жолдыц бфшш! тармагы болып интернализация процесш атауга болады. Бергер мен Лукманныц гпкфш-ше, интернализация — бул «белгт бф мэн ретшде объективт! фактш! тжелей угыну немесе тусшд1ру» [5, 182 б]. Интернализация процесшщ аркасында адам оз1 ушш оныц айналасындагы жэне баска адамдар-мен белпл! бф мацызы бар орын алатын окигаларды тусшдфе алады. Мысалы, жакын адамы жыласа — бул факт индивидуум унин мацызды жэне кайгылы эмоци-яныц керш1С1 ретшде аныкталады. Егер субъективт! шындыгында баска адамныц коз жасы — бул куанышты окигага реакция жэне бул факт индивидууммен уксас тушщцршсе, онда ею субъекиде де окига-ныц субъект и вт 1 мэншщ сэйкес келу] сигнификацияны болжайды — ягни бул жагдайда адамныц баска индивидуумныц тацбалы жуйесш тушнут Эрине, бул ин-тернализацияныц жещлдетшген ул Нс1 жэне бул процесс шын мэншде элдекайда курд ел 1, б1рак тусшдфу киын.

Интернализация процесшде адам белгт б1р окигаларды танып, оларга мэн

берш, ез1 ушш осы мэндердщ жуйесш жэне олардын, окигалык шындывда аракд-тынасыныц механизмш тузедг Бул процесс индивидуумныц ез1 емес, адам ем1р суретш элеммен жэне адам айналасында болатын индивидууммен бастамалана-ды. Осылайша, Бергер мен Лукман бой-ынша «интернализация жалпы магынада - б1ршпиден, мен! крршаган адамдарды, екшпиден, элемнщ мацызды жэне элеу-метпк шындьщ ретшде тусшудщ непз!» [5, 184 б]. Iшк1 элем баскд адамды тусшш, таннтын индивидууммен езара ю-кимыл-дыц одан эр] процес! эр турл! жагдай-ларга жалпы кдтысуды жэне оларды езара сэйкестецщрущ бкдаредт

Индивидуум интернализацияныц

осындай дэрежесше ие болган кезде, ол 631 туратын социумныц тольщкднды му-шеш бола алады. Жэне бул организм да-муыныц онтогенетикальщ процеа элеу-меттенд1ру деп аталады. Бергер мен Лукманга сэйкес, элеуметтендфуд] «ин-дивидтщ когамньщ объект и вт1 элемше немесе оныц жеке белшше жан-жакты жэне жуйел1 кфу] ретшде» деп белгшеуге болады [5, 187 б].

Сонымен, адам бфте-бфте казфп элемнщ объект и вт 1 элеуметтш кубылыс-тарын жэне баскд адамдардыц субъек-

тивт1 реакцияларын тусшдфу кабшетше ие болады. Осыныц барлыгы алгапщы элеуметтенд1ру кезещнде — ягни баланыц, социумныц жэне баскд да адамдардыц оныц элеуметтж ортасынан объект и вт1 жэне субъективт! шынайылыгыныц мэн-дерш кабылдау процесшде болады.

ЭДЕБИЕТ

1.Абдуллин Э.Б., Николаева Е.В. Теория музыкального образования: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений / Аб-дуллин Э.Б., Николаева Е.В. - М.: Академия, 2004. - 336 с.

2.Амонашвили Ш.А. В школу с шести лет / Амонашвили Ш.А. - М.:Педагогика, 1986. - 176 с.

3.Андреева Г.М. Социальная психология: учебник для высших учебных заведений / Г.М. Андреева. - М.: Аспект Пресс, 2007.-363 с.

4.Бардышевская М.К., Лебединский В.В. Диагностика эмоциональных нарушений у детей: учеб. пособие / М.К. Бар-дышевская, В.В. Лебединский. — М.: УМК «Психология», 2003. - 320 с.

5.Бергер П., Лукман Т. Социальное конструирование реальности: Трактат по социологии знания / П. Бергер, Т. Лукман. - М.: Медиум, 2009. - 323 с.

О?

К С ер О

го £

« О

м «

О

Он

С

м ^

и м

¡г1

[—I

О ч

о «

о н м

м

и ©

О

и

о -

©

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.